O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

15-BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHIDA PUL-

KREDIT TIZIMI VA BANKLARNING ROLI

Iqtisodiyotda pulning roli o‗ta ahamiyatli bo‗lib, mamlakat taraqqiyoti pulkredit tizimining barqarorligiga bog‗liq bo‗ladi. Shunga ko‗ra, ushbu bobda pulning nazariy kontseptsiyalari, jumladan, pul muomalasi qonunlari, pul-kredit siyosati, uning zamonaviy tendentsiyalari, O‗zbekiston pul-kredit siyosatining asosiy yo‗nalishlari va dastaklari ko‗rib chiqiladi.
Shuningdek, bozor iqtisodiyotida kredit va bank tizimining roli, Markaziy bank va tijorat banklarining vazifalari, hozirgi bosqichda O‗zbekiston Respublikasi bank tizimini takomillashtirish yo‗llariga e‘tibor qaratiladi.

1. Pul muomalasi qonunlari

Pulning o‗z vazifalarini bajarish jarayonidagi to‗xtovsiz harakati pul muomalasi deyiladi.
Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlab qo‗yilgan pul muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:

1. 
   milliy pul birligi (so‗m, dollar, iyena, funt sterling, marka va h.k.);
   
2. 
   naqd pul muomalasida qonuniy to‗lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog‗oz, tanga va kredit pullar tizimi;
   
3. 
   pul emissiyasi, ya‘ni belgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi;
   
4. 
   pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari.
   

Pul muomalasi naqd va kredit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar, akkreditivlar, to‗lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo‗lgan pul massasi ularni (naqd va kredit pullarni) qo‗shish yo‗li bilan aniqlanadi.
Pul muomalasi o‗ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo‗lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir.
Muomalani ta‘minlash uchun zarur bo‗lgan pul miqdori quyidagi omillarga bog‗liq:

1. 
   Muayyan davr davomida sotilishi va sotib olinishi lozim bo‗lgan tovarlar summasiga.
   
2. 
   Pul birligining aylanish tezligiga.
   
3. 
   Kreditning rivojlanishiga, puldan to‗lov vositasi vazifasidan foydalanishga ham bog‗liq.
   

Ko‗pincha tovarlar qarzga (kreditga) sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to‗lanadi. Demak, muomala uchun zarur bo‗lgan pul miqdori kredit miqdoriga muvofiq kamroq bo‗ladi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to‗lash vaqti boshlanadi. Bu pul miqdoriga ehtiyojni ko‗paytiradi. Undan tashqari hozirgi vaqtda ko‗pgina oldisotdi jarayonlari naqd pulsiz, bir-biriga bank orqali pul o‗tkazish yo‗li bilan amalga oshiriladi. Biz ularni o‗zaro hisob-kitoblar deb ataymiz.
Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo‗lgan pul miqdori quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi:

Pm Tb Х Х O' ,
А_t
bu yerda:
P_m - muayyan davrda muomala uchun zarur bo‗lgan pul miqdori;
T_b - sotilishi lozim bo‗lgan tovarlar summasi (tovarlar miqdori x narxi); X_k - kreditga sotilgan tovarlar summasi;
X_t - to‗lash muddati kelgan tovarlar va xizmatlar hamda boshqa to‗lovlar summasi;
O‗_x-k - naqd pulsiz o‗zaro hisob-kitoblar; A_t - pulning aylanish tezligi.
Muomala uchun zarur bo‗lgan pul miqdori pul muomalasi qonunini miqdoran ifodalaydi. Chunki muomala uchun zarur bo‗lgan pul miqdoriga nisbatan muomalaga kam pul chiqarilsa, ko‗pgina xo‗jaliklarda pul yetishmasligi, normal holatda xo‗jalik yuritib bo‗lmay qolish holati yuz beradi. Yoki, aksincha, muomalada bo‗lgan pul miqdori sotilayotgan tovarlar va xizmatlar summasiga nisbatan oshib ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta‘minlanmagan pulning paydo bo‗lishi pulning qadrsizlanishi, ya‘ni inflyatsiyani bildiradi.
Pul miqdoriga ta‘sir etuvchi omillarni hisobga olib, pul muomalasi qonuniga quyidagicha ta‘rif berish mumkin: boshqa sharoitlar o‗zgarmay qolganda, muayyan davrda muomala uchun zarur bo‗lgan pul miqdori sotishga chiqariladigan tovarlar narxi summasiga to‗g‗ri mutanosib, pulning aylanish tezligiga teskari mutanosibdir.
Ta‘kidlash lozimki, pulning hamma tizimlari uchun pul muomalasi qonuni umumiy bo‗lib, shu bilan birga oltin va qog‗oz pul muomalasi qonunlarining o‗ziga xos xususiyatlari va bir-biridan farqlari mavjud. Masalan, 1) oltin pul muomalada bo‗lganda:

1. 
   ortiqcha oltin pul xazinaga jalb qilinadi va har xil bezaklar uchun
   

foydalanishga chiqariladi;

2. 
   tovarlar hajmi ko‗payib, muomala uchun qo‗shimcha pul zarur bo‗lganda xazinadagi oltin pullar muomalaga kiritiladi. Shu yo‗l bilan muomala uchun zarur bo‗lgan oltin pul miqdori o‗z-o‗zidan tartiblanadi.