O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

t

x

r

x

kr

r











2

 

r 



 ssuda uchun to‘lanadigan foiz miqdori; 

kr 



 umumiy qarz miqdori; 

r² 



 foizning yillik miqdori; 

t 



 kredit berilgan muddat. 

Aytaylik,  “Mikrokredit  bank”  xususiy  tadbirkorga    yillik  14% 

foiz hisobidan 20 mln. so‘m, yarim yilga kredit berdi. Bunda ssuda 

foizi quyidagicha bo‘ladi: 

Demak, xususiy tadbirkor 20 mln so‘mni belgilangan muddatda 

21,4mln so‘m qilib qaytarishi kerak. Odatda ssuda foizi bank foiziga 

---

516 

nisbatan  yuqori  belgilanadi.  Bu  bank  xarajatlarini  qoplash  va  daro-

mad  olish  imkonini  beradi.  Bank  muassasi  oladigan  va  beradigan 

foiz o‘rtasidagi farq marja deyiladi.  

Qarzga  olingan  pul  kapital  sifatida  ishlatilganda,  foyda  olish 

nazarda  tutiladi.  Pul  egasi  mulkdor  sifatida  pulini  ishlatib  olingan 

foydaning bir qismini o‘zlashtiradi. Foiz miqdori qarz olingan pulni 

ishlatish orqali olingan daromaddan qoplanadi.  

Qarz  olingan  pul  iste’mol  uchun  ishlatilsa,  foizli  daromadning 

bir  qismi  bo‘lmaydi,  u  qarzdorning  kelajakda  kutiladigan  shaxsiy 

daromadining 

iste’mol 

maqsadida 

ishlatiladigan 

qismidan 

qoplanadi.  

Bankning  yalpi  foydasi  uning  amalga  oshirgan  barcha 

operatsiyalardan  olingan  daromadi  bo‘lib,  uning  xarajatlari  qoplan-

ganidan  qolgan  qismi  bankning  sof  foydasi  hisoblanadi.  Sof 

foydaning  bankning  o‘z  kapitaliga  nisbati  bank  foyda  normasini 

ifodalaydi.  

Ssuda kapitaliga talab va taklif asosida muvozanatlashgan ssuda 

foizi aniqlanadi. 

Odatda  bozor  va  o‘rtacha  foiz  normasi  farqlanadi.  Bozor  foizi 

normasi  bozor  konyunkturasiga  bog‘liq  bo‘ladi.  U  iqtisodiyotdagi 

siklning:  yuksalish  yoki  turg‘unlik  fazasidan  faollikka  bog‘liqlikda 

tebranib turadi. O‘rtacha foiz normasi uzoq muddat davomida uning 

o‘zgarish tamoyillarini ifodalaydi. 

Ssuda 

kapitaliga 

bo‘lgan  talab  va  tak-

lifga  bir  qator  omillar 

ta’sir qiladi. Bular: 

‒  Ishlab  chiqarish 

hajmi;  

 ‒ Jamg‘arilgan pul 

hajmi 

ya’ni 

jamiyatdagi 

barcha 

qatlam  va  tabaqalar 

jamg‘armasi; 

‒  Ishlab  chiqarish-

ning sikllik tebranishi; 

---

517 

‒ Ishlab chiqarishning mavsumiy sharoitlari; 

‒ Inflatsiya sur’ati;  

‒ Davlat tomonidan foiz stavkasining tartibga solinishi;  

‒ Tashqi omillar. 

Foiz  stavkasi  qancha  yuqori  bo‘lsa,  naqd  pulni  bankda 

saqlashga intilish kuchayadi. Foiz stavkasi past bo‘lganda, aksincha 

likvidligi  eng  yuqori  (100%)  naqd  pulga  ega  bo‘lishga  intilish 

kuchayadi. Shu bilan birga qarz oluvchi bank tizimi uchun aksincha 

foiz  stavkasi  yuqori  bo‘lsa,  pulga  talab  shuncha  kam,  aks  holda 

yuqori bo‘ladi. 

Pulga  umumiy  talab  (Dm)  bilan  uning  taklif  (Sm)  o‘rtasidagi 

muvozanat pul bozorida foiz stavkasini (r) belgilaydi. 

Кapital  bozorida  pul  kapitalning  muvozanatli  narxi,  ya’ni  foiz 

stavkasi bir tomondan pul kapitaliga talab, ikkinchi tomondan uning 

taklifi, xullas bozor qonuniyatlari asosida shakllanadi. 

 

Foiz  stavkasiga  qarz  berishning  xatarlik  darajasi  ham  ta’sir 

ko‘rsatadi.  Iqtisodiy  faoliyatdagi  xavf-xatarning  mavjud  bo‘lishi, 

bozor  iqtisodiyotiga  xos  bo‘lganligi  sababli  pul  egasi  doimo 

tavakkal qiladi. Qarz berilayotganda xavf-xatar qancha katta bo‘lsa, 

foiz stavkasi shuncha yuqori bo‘ladi. Bu ayniqsa qimmatli qog‘ozlar 

bozorida aniqroq namoyon bo‘ladi. Chunki qimmatli qog‘ozlarning 

ishonchliligi, 

daromadliligi 

doimo 

bank 

foiziga 

teskari 

mutanosibdir. 

 

 

                            

                                    Dm            Sm 

 

                      r