O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

Ishsizlik darajasi = ishsizlar soni/ishchi kuchi soni •100% 

 

Ishchi  kuchi  soni=Ishlovchilar  yoki  band  bo‘lganlar  +  faol  ish 

qidiruvchilar yoki ishsizlar. 

---

458 

To‘liq  bandlilik  ishsizlikning  tabiiy  darajada  mavjud  bo‘lishini 

ko‘zda tutadi va u quyidagicha aniqlanadi. Ishsizlikning tabiiy yoki 

muqarrar  darajasi  =  friksion  ishsizlar  +  tarkibiy  ishsizlar.  Friksion 

va tarkibiy ishsizlik muqarrar mavjud bo‘lib turadigan ishsizlikdir. 

  Ishsizlarning bunday tabiiy darajada muqarrar mavjud bo‘lishi, 

hamma 

resurslarning 

zaxirasi 

bo‘lganligi 

kabi, 

mehnat 

resurslarining ham zaxirasi sifatida qaraladi. Shunga ko‘ra ishsizlar 

soni siklik ishsizlarga teng bo‘ladi. 

Iqtisodchilarning  fikriga ko‘ra ishsizlikning “tabiiy” darajasi 3-

5% atrofida bo‘lishi kerak. Lekin bu ko‘rsatkich turli mamlakatlarda 

o‘zining  obyektiv  sharoitidan  kelib  chiqib,  farq  qiladi.  Masalan, 

AQSHda  u  7%  atrofida,  chunki  bu  mamlakatda  ishchi  kuchining 

safarbarligi juda yuqori. Yaponiyada esa ishsizlik 1% atrofida bo‘lsa 

to‘liq  bandlikka  erishilgan  deb  qaraladi.  Yaponiyada  bir  umrlik 

asosida  ishlash  keng  tarqal-

gan,  demak,  ish  kuchini 

safarbarligi past. 

 Ishsizlik  kishilarni  zarur 

malakaga  ega  bo‘lishga,  o‘z 

ustilarida  ko‘proq  ishlashga 

undaydi. 

Shuning 

uchun, 

iqtisodchilar 

fikriga 

ko‘ra 

ma’lum 

darajada 

ishsizlik 

bozor iqtisodiyotining doimiy yo‘ldoshi bo‘lib qolishi kerak. Ishsiz-

lik ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlariga ega.  

Ishsizlikning  ijtimoiy  oqibati  shunda  ko‘rinadiki,  uzoq  vaqt 

ishsiz  yurish  kasbiy  malaka  va  mahoratning  yo‘qolishiga  olib 

keladi. Ishsizlik kishilarni ruhan zo‘riqtiradi, ba’zi hollarda ishsizlar 

orasida jinoyatchilik keskin ortishi ham mumkin. 

Amerikalik  iqtisodchi  A.Ouken  ishsizlik  darajasi  va  YaMM 

orqada qolishi o‘rtasidagi bog‘liqlik orqali uning iqtisodiy oqibatini 

miqdoriy aniqlagan. 

Ouken  qonuniga  ko‘ra  ishsizlikning  haqiqiy  darajasi  uning 

tabiiy  darajasidan  1%ga  yuqori  bo‘lsa,  YaMM  (YaIM)ning  orqada 

qolishi  2.5%ni  tashkil  qiladi,  ya’ni  ular  o‘rtasidagi  nisbat 

quyidagicha bo‘ladi - 1:2.5; 2:5; 3:7.5 va h.k. 

 

---

459 

Ishsizlikning  tabiiy  darajasidan  yuqori  bo‘lishi  natijasida 

jamiyat  tomonidan  ma’lum  miqdordagi  mahsulotning  ishlab 

chiqarilmasligini quyidagicha ifodalash mumkin: 

 

Ingliz  iqtisodchisi  A.U.  Filipps  Buyuk  Britaniya  iqtiso-

diyotining  1861‒1956-yillardagi  rivojlanishini  tavsiflovchi  statistik 

ma’lumotlardan  foydalanib,  inflatsiya  bilan  ishsizlik  o‘rtasidagi 

mustahkam  bog‘liqlik  mavjudligini  qayd  qilgan.  U  bu  davrda 

Angliyada  ish  haqi  sekin  sur’atlar  bilan  o‘sganda  ishsizlikning 

yuqori  darajada  bo‘lganligini  va  ish  haqi  tez  o‘sganda  esa  ishsizlik 

pasayganligini  ko‘rsatib  berdi.  Buni  quyidagicha  izohlash  mumkin, 

ishchi  kuchiga  talab  yuqori  bo‘l-

ganda 

tadbirkorlar 

yangi 

ish-

lovchilarni  ishga  jalb  qilish  uchun 

yoki  ishlayotganlarni  ish  joylarida 

ushlab  turish  uchun  ish  haqi  stav-

kasini  oshiradi.  Ishsizlik  ortganda 

esa,  ya’ni  ishchi  kuchining  taklifi 

talabdan  ancha  oshib  ketganda,ish 

haqi  stavkalari  kamayadi.  Bundan 

xulosa,  chiqarib  aytish  mumkinki,  ishsizlikning  kamayishi  narxlar 

va  ish  haqining  ortishi  bilan  birga  boradi.  Boshqacha  aytganda,  in-

flatsiya 

sur’atini 

tezlashtirish 

hisobiga 

ishsizlik 

darajasini 

pasaytirish mumkin. 

Кeyinchalik  Fillips  egri  chizig‘iga  amerikalik  iqtisodchilar 

P.Samuelson  va  R.Solou  o‘zgartirishlar  kiritib,  ish  haqi  stavkasini 

narxlarning  o‘sish  sur’ati  bilan  almashtirdi.  Agar  davlat  ishsizlik 

darajasini  juda  yuqori  deb  hisoblasa,  o‘zining  fiskal  va  budjet-pul 

siyosati orqali yangi talabni qondirish zaruratini hisobga olib ishlab 

chiqarishni rivojlantirishga va yangi ish joylarini vujudga keltirishga 

harakat qiladi.  

Fillips egri chizig‘ida ishsizlik va inflatsiya o‘rtasidagi bog‘liq-

lik qisqa davradagina amal qiladi. Agar inflatsiya 5 yildan ortiq vaqt 

davom  etsa,  ishsizlik  darajasi  yanada  oshib  ketishi  mumkin.  Buni 

Ishlab chiqarilmagan 

mahsulot 

= 

Potensial YaMM 

(YaIM) 

- 

Haqiqiy 

YaMM 

(YaIM) 

---

460 

grafikda  egri  chiziqning  o‘ng  tomonga  siljishida  ko‘rish  mumkin, 

bunda  stagflatsiya  holati  kelib  chiqadi  (Stagflatsiyaning  ma’nosi 

inflatsiya davrida ishsizlikning o‘sishidir).