O`zbeкistоn rеspubliкаsi оliy vа o`rtа mахsus tа`lim vаzirligi

bu yerda: E — batareyaning elektryurituvchi kuchi, volt;  
I-  ABK  beruvchi tok  kuchi, am’er; R — batareyaning ichki qarshiligi (tutashtirgich, plastina, se’arator 
va elektrolit qarshiligi), om.  
Harorat  pasayishi  hisobiga  E  kam  qiymatga  o`zgaradi.  SHu  vaqtning  o`zida  starter  toklari 
hisobiga  batareyaning  zaryadsizlanishi,  ya`ni  IR  ko‘paytma  sezilarli  darajada  kattalashadi.  Bu 
o`zgarish  faqat  zaryadsizlanish  tok  kuchining  o`sishi  hisobiga  emas.  balki  AKBning  sovuq  harorat 
ta`sirida  ichki  qarshiligining  o`sishi  hisobiga  ham  sodir  bo`ladi.  Haroratning  tushishi  plastina  va 
tutashtirgichlarining  qarshiligiga  ta`sir  koprsatmaydi,  lekin  elektrolitning  qarshiligi  hamda 
o`tkazgichlarning qisilishi hisobiga se‘aratorlarning ichki qarshiligini oshiradi. 
past  haroratda  U-kuchlanishning  tushishi  bilan  birgalikda  AKBning  sig`imi  ham  pasayadi. 
O`rta 
hisobda 
harorat 
1
0
Cga 
tushganida 
AKBning 
sig`imi 
1,0-1,5%ga 
pasayadi. Elektrolit harorati -30°C dan past bo`lsa, batareya zaryad qabul qilmaydi va zaryadsizlanish 
sig`imning 
50-60 
foizini 
tashkil 
qiladi. 
past 
haroratlarda 
ishchi 
aralashmasini  tayyorlash  yomonlashadi.  Tirsakli  valning  aylanish  tezligini  eng  katta  o`t  oldirish  so-
niga 
chiqarish 
imkoniyati 
pasayadi, 
natijada 
dvigatelning 
o`t 
olishi 
qiyinlashadi. 
 
Dizel  dvigatellari  tsilindrdagi  aralashmaning  o`t  olishiga  so`rilayotgan  havoning,  sovutish 
suyuqligining, moyning, elektrolitning va yonilg`ining harorati ta`sir koprsatadi. 
So`rilayotgan havo haroratining pasayishi tsilindr devorlarini sovutadi va siqish taktining oxir-
ida yonuvchi aralashma haroratini pasaytiradi. 
Dvigatelning o`t olishini ta`minlash uchun siqish takti oxirida dizel dvigateli tsilindridagi ish-
chi  aralashmasining  harorati-T  yonilg`ining  o`z-o`zidan  yonish  harorati  (200-300°C)dan  oshiqroq 
bo`lishi kerak. 
O`z navbatida: 
1



n
И
S
e
T
T
,  
Bu yerda: T
S
 - so`rilayotgan havoning harorati, K
I 
; e - siqish darajasi; n - siqish politro’ kopr-
satkichi. 
Qish  vaqtida  so`rilayotgan  havo  harorati  T
I
  pasayadi.  Bundan  tashqari,  dvigatcl  sovuq  de-
vorlarining  issiqlik  o`tkazish  qobiliyati  ko‘payishi  hisobiga  siqish  ‗oiitro‘ining  qiymati  kamayadi. 
SHunday  qilib, tashqi  havo  haroratining  pasayishi,  siqish takti  oxiridagi  haroratning  pasayishiga, bu 
esa o`z navbatida aralashmaning yonish sharoiti va dvigatel o `t  olishining yomonlashishiga olib ke-
ladi.  Dizel  yonilg`isi  haroratining  0°C  dan  -20°C  gacha  pasayishi  uning  qovushqoqligini  8-10  baro-
barga  oshiradi.  Buning  natijasida  yonilg`i  yomon  purkaladi  va  dvigatel  tsilindriga  katta  tomchilar 
sifatida tushadi, bu o`t olishni qiyinlashtiradi. YOnilg`ining sovuqligi va qovushqoqligining oshishi 
dvigatelning bir tekis ishlamasligiga olib keladi. 
Avtomobillar sovuq iqlim  sharoitida  ochiq  holda  saqlanganda  dvigat elni o`t  oldirish qiyin-
chiliklarini yengish va agregatlar issiqlik holatini ta`minlash quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi: 
- avtomobildagi ishdan keyin bor issiqlikni saqlab turish; 
- tashqi manba issiqligidan foydalanish; 
- dvigatelni 
sovuq 
holda 
o`l 
oldirish 
usullaridan 
foydalanish.  
Avtomobildagi ishdan kcyin bor issiqlikni saqlab turish uslubini qo`llash ‗axtali g`iloflardan foyda-
lanish,  akkumullyator  batareyasini  30  mm  shis hali  mato  bilan  o`rash,  dvigatel  karteri,  yonilg`i 
baki  va  moy  tozalagichlarni  g`iloflashdan  iborat.  Bu  0°C  da  dvigatelni  8  soatgacha,  -30°Cda  0.5 
soatgacha  sovib  qolmasligini  ta`minlaydi.  Bu  usul  avtomobillarni  qisqa  vaqt  ishlamay  turishida 
qo`llaniladi.  Agregatlarga  issiqlikni  tashqi  manbalardan  olib  kelishda  g`iloflardan  foydalanish  is-
siqlik sarfini 40-50% ga kamaytiradi. 

---

 
87 
Avtomobillarni smenalararo vaqt mobaynida issiq holda saqlab turish uchun  tashqi  manba 
issiqligidan  foydalanish  usuli  qo`llaniladi.  Bu  avtomobillarni  (dvigatelini)  uzluksiz  isitish  yoki 
ishdan oldin isitish usullariga bo`linadi. 
Dvigatelni  uzluksiz  (yoki  ishdan  oldin)  isitish  tsilindrlar  blokining  sovutish  kopylagidagi 
sovutish  suyuqligining  harorati  bilan  baholanadi.  Uzoq  muddatli  isitish  jarayonida  sovutish  kopy-
lagidagi  harorat  bilan  dvigatelning  eng  sovuq  qismidagi  (tirsakli  val  podshipniklari)  haroratning 
farqi ishdan  oldin  isitish  usuliga  nisbatan  kam bo`lishiga qaramasdan, tsilindrlar kallagidagi ha-
rorat uzluksiz isitishda 40-60°C, ishdan oldin isitishda 8O-9O°C ni tashkil qilishi kerak. 
Tashqi isitish manbalarini tanlashda kerakli miqdordagi issiqlikni hisoblash,  yo`qotishlami 
hisobga olgan holda manbadan olinadigan issiqlik miqdori quyidagi ifoda bo`yicha bajariladi. 


,








akp
ДВ
t
t
F
t
C
qdt
 
Bu yerda: q- vaqt onaligida manbadan dvigatelga yetkazib berilgan issiqlik miqdori, Dj/soat; 

 
- issiqlik yetkazib berish vaqti, soat; C
dv
 - dvigatelning umumiy issiqlik hajmi 
Dj/K; t - dvigatelning harorati, K; a- dvigatetining issiqlik berish koeffitsienti, Vt/(m
2
K); F - 
issiqlik berish yuzasi, m
2
; 
окр

 - tashqi havo harorati, K. 
Teng ishorasidan keyingi ifodaning qiymati issiqlik uzatish vaqtiga bog`liq  emas. Ikkinchi 
ifoda aT(t - t
ok‘
)dt dvigatel haroratining oshishi hisobiga ko‘payadi, chunki t-dvigatelning harorati va t 
-  t
ok‘
  farq  ortadi.  Agar  issiqlik  smenalararo  isitish  usulida  yetkazilsa,  t -dvigatelning  harorati 
o`zgarmaydi. ya`ni dt*O va C
dv
*0 bo`ladi.  
Ko‘pgina  hollarda  a  ning  qiymati  5-30  Vt/(m
2
K)  teng  bo`ladi.  Kichik  qiymat  yaxshi 
o`ralgan va shamol yo`qligidagi, katta qiymat me`yoriy shamol bo`lgan  paytda o`ralmagan dviga-
tellar uchun xosdir. 
Ochiq saqlash vositalari jihozlariga ka‘ital mablag`larning sarflanishi, kerakli issiqlikni ishlab 
chiqarish miqdori bilan tavsiflanadi. Har safar Ekspluatatsion xarajatlar bir avtomobilni istish uchun 
ketadigan umumiy xarajatlar bilan aniqlanadi Q*qt. 
Issiqlikdan  foydalanish  tartibini  qabul  qilish  harakatdagi  qismdan  foydalanish  xususiyatlari, 
doim tayyor turish zarurligi, manba quvvatining borligi va boshqalar bilan aniqlanadi.