O`zbeкistоn rеspubliкаsi оliy vа o`rtа mахsus tа`lim vаzirligi

 
Ekstremal  iqlim  sharoitlarida  avtomobillarning  ishlash  qobilyatiga  ta`sir  etuvchi 
omillar.  Texnik  talablar,  sinash  ishlari  tartibi,  avtomobil  transportining  harakatdagi  tarkibidan  foyda-
lanish  qoidalari,  ularni  saqlash  va  tashishda  iqlim  sharoitini  aniqlovchi  omillarning  statistik  koprsat-
kichlarini belgilash uchun transport vositalarini Ekspluatatsiya qilish hududlari GOST bo`yicha har xil iqlim 
sharoitlariga bo`linadi. 
MDH  davlatlarini  hududlari  texnik  maqsadlar  uchun  harorat  va  havoning  nisbiy  inamligi  asosida 
qo`yidagicha taqsimlanadi: 
- me`yoriy; 
- me`yoriy issiq, me`yoriy issiq nam, issiq nam; 
- issiq quruq, juda issiq quruq; 
- me`yoriy sovuq; 
- sovuq; 
- juda sovuq iqlim sharoitlari. 
Me`yoriydan boshqa hamma iqlimiy hududlar avtomobil transporti harakatdagi tarkibini saqlashda, 
ularga  TXK  va  ta`mirlashni  rejalashda,  me`yorlashda  va  foydalanishni  tashkil  qilishda  alohida  (o`ziga 
xos) sharoitlarni hosil qiladi. 

---

 
84 
O`ziga  xos  sharoitlar  bir  necha  omillar  yig`indisini  hisobga  olishni  taqazo  etadi.  SHimoliy  va 
sharqiy  hududlar  iqlim  sharoiti  faqat  sovuqligi  bilangina  tavsiflanib  qolmay  balki  sovuq  shamollari 
va juda og`ir yo`l sharoitlarini (qishda qor uyumlari eng past yo`l toifalarida ishlash, yo`l qoplamlari 
yo`q) ham o`z ichiga oladi. 
Issiq  quruq  va  juda  issiq  quruq  tabiiy  hududlar  issiq  iqlim  bilan  bir  qatorda  quyosh  radiakti-
vligi va havoning yuqori changliligi bilan farq qiladi. 
O`ziga  xos  sharoitdagi  hududlarda  transport  jarayonini  tashkil  qilish  va  avtomobillardan 
texnik foydalanish samaradorligini oshirish uchun quyidagi usullar qo`llaniladi: 
■shu sharoitlarga moslab ishlab chiqarilgan avtomobillardan foydalanish; 
■texnik foydalanish koprsatgichlarining me`yorlariga shu sharoitga qarab tuzatish kiritish; 
• avtomobillarni o`t oldirish. saqlash turlari va vositalarini ushbu sharoitlarga moslab ishlat-
ish. 
SHimol  sharoitiga  moslab  ishlab  chiqarilgan  avtomobillar  quyidagi  talablarga  javob berishi 
kerak:  
 ■ -60°C gacha sovuqlikda buzilmasdan ishlashi; 
- kabinalari isitiladigan va issiqlikni saqlovchi materiallar bilan qoplanganligi; 
- oldingi oynakning ichki isitish moslamasi bo`lishi; 
- sovuq sharoitdn dvigetclni qiynalmasdan o `t  oldirish mumkinligi; 
- 
sovuqqa  chidamli  shinalar,  rezina-texnik  mahsulotlar  va  detallar  b i l a n  
ta`minlanganligi; 
- 
sovuq  iqlim  sharoitida  maxsus  yoqilg`i,  moylash  mahsulotlan  va  bosliqa  suyuqli-
klar ishlatilishi. 
Issiq iqlim sharoitiga moslab ishlab chiqilgan avtomobillar uzluksiz yo‘iq sovutish tizimiga ega 
bo`lishi kerak. Bu tizim o`z navbatida sovutish suyuqligini bug`lanib ketishdan saqlaydi, shuningdek 
moy  radiatori  bo`lishi  kerak.  Qumlik  va  sahroda  ishlaydigan  avtomobillarning  havo  tozalagichi 
maxsus tayyorlangan bo`lishi lozim. Bu avtomobillarda qo`llaniladigan shinalar, rezina-texnik materi-
allar,  polimerlardan  tayyorlangan  detallar  issiq  iqlim  sharoitida  buzilmasdan  ishlashini  ta`minlash 
kerak. 
Akkumullyator  batareyalari  eng  kam  qiziydigan  yerga  joylashtirilishi,  haydovchi  va 
yo`lovchilar  xonalari  issiqlikdan  himoya  qiluvchi  materiallar  bilan  qoplangan  bo`lishi  kerak. 
Yo`lovchilar kuzovi va haydovchi kabinasi havo almashtirgich yoki  kondetsionerlar bilan jihozlani-
shi zarur. Tashqi bo`yoqlar yorqin ranglarga (oq, sut rang va h. k.) bo`yalishi kerak. 
YUqori  tog`  sharoitlarda  ishlatiladigan  avtomobillar  maxsus  loyihalashtirilgan  bo`lib,  bu 
sharoitlarda  dvigatel  quvvatining  kamayib  ketmasligi,  ta`minot  va  o`t  oldirish  tizimi  takkomil-
lashtirilgan,  maxsus  uzatmalar  qutisi  o`rnatilgan,  tormoz  tizimida  esa  sekinlashtirgichlar 
qo`llanilgan bo`lishi kerak. 
Izlanishlar  shuni  koprsatadiki,  sovuq  iqlim  sharoitida  ishlovchi  avtomobillarning  agregatlari, 
dvigatellari va mexanizmlarining yemirilishi issiq iqlim sharoitiga qaraganda ko‘proq bo`ladi. 
Sovuq  iqlim  sharoiti  avtomobillarning  buzilmasdan  ishlash  koprsatgichiga  salbiy 
ta`sir  koprsatadi.  Dvigatelning  ishga  tushishi  yomonlashadi,  yonilg`i-moy  mahsulotlari  quyilib 
qoladi  va  moylarning  moylash  xususi yati  pasayadi,  sovutish  suyuqligi  muzlaydi,  metallar, 
polimer  materiallar  qotib  qoladi va mo`rtlashadi, mexanizm va  agregatlar muzlab qoladi. Bu-
lar o`z navbatida ichki  o`zgarishlar va shikast lanishlarga,  elementlarni  koptarish  qobiliyati 
va  sifat  koprsatkichlarining  pasayishiga,  qo`shimcha  yuklanishning  oshishiga  va  elektr  simla-
rining qisqa tutashishiga olib keladi, bu esa dvigatelni o`t oldirishda buzilish va ishga yaroqsizlik hol-
larining  yuzaga  kelishiga  hamda  elementlarning  ishlash  muddati  kamayishi  va  ta`mirlashga 
moyillikning yomonlashishiga sabab bo`ladi. 
Buzilmasdan  ishlash  koprsatkichiga  ishqalanib  ishlovchi  detallarni  moy  bilan  ta`minlash 
yomonlashuvi va kechikishi  hamda  moylar  qovushqoqligining  oshishi ta`sir koprsatadi.  Avto-
mobilning yurish qismi va transmissiya agregatlari eng yomon sharoitda ishlaydi. 
Izlanishlar  shuni  koprsatadiki,  moy  harorati  50-80°C  bo`lganda  agregatlar  normal  ish-
laydi,  harorat  50°C  dan  pasayishi  detallar  yemirilishini  9-10  barobar  tezlashtiradi.  Eng  ko‘p 
ishdan chiqishlar yilning eng sovuq oylariga to`g`ri keladi. 
S ovuq  i ql i m   sh ar oi t i da  avtomobillardan  foydalanishda  yonilg`i  sarfi  oshadi,  bunga 
asosiy sabab,  yonilg`ining  yomon  bug`lanishi  va  purkalishining yomonlashishidan uning to`liq 
yonmasligidir. 
Undan  tashqari,  dvigatelni  isitish  va  transmissiya  agregatlarining  qarshiligini  yengish  uchun 
ham  yonilg`i  ko‘proq  sarf  bo`ladi.  YOnilg`i  asosan  dvigatelni  qizdirish  uchun  sarflanadi,  bu  tashqi 
harorat  hamda  qizdirish  vaqtiga  bog`liqdir.  SHinalarni  qizdirish  uchun  ham  qo`shimcha  yonilg`i 
sarflanadi. 

---

 
85 
Demak, avtomobillardan sovuq iqlim sharoitlarida (iqlimiy hududlarga bog`liq holda) foydala-
nilganda yonilg`i sarfi 5-20 % ga oshadi. 
Har xil tabiiy iqlim sharoitida avtomobillar uchun TXK va JT ishlarining qiyinlashishi va ish 
hajmining  oshishi  ular  konstruktsiyalarining  barcha  Ekspluatatsiya  va  sharoitlariga  to`liq  moslash 
mumkin emasligidan. Bu TXK va T ishlarining me`yoriy mehnat  hajmlariga  tuzatish  kiritishni  talab 
qiladi. 
Respublikamiz  avtokorxonalarida  avtomobillar  asosan  ochiq  maydonlarda  saqlanadi.  SHu 
sababli, qish  vaqtidagi  havoning past  harorati ancha  noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Bunda issiqlik 
yordamida  avtomobillarni  tayyorlash  ularning  faqat  ishga  chiqishini  ta`minlabgina  qolmay,  balki  ish-
chilar mehnati uchun yetarli darajada sharoit yaratadi. 
Iqlimning issiq sharoitlarida yuqori harorat, havoning changligi, nisbiy  namlikning kamligi. 
quyosh radiatsiyasi va boshqalar avtomobillarning ishonchlilik koprsatgichlariga ta`sir qiluvchi omil-
lar hisoblanadi. 
Harorat  ortishi  bilan  havoning  bosimi  pasayadi,  bu  esa  karbyuratorli  dvigatcllarda  yonilg`i 
aralashmasining  boyishi  hisobiga  yonilg`i  sarfining  oshishiga  olib  keladi.  Gaz  ballonli  avto-
mobillarda  esa,  tsilindrlarga  gazli  aralashmaning  to`lishini  kamaytiradi,  natijada  dvigatel 
to`yinmagan yonuvchi aralashmada ishlashi pasayib ketadi