|
Hozirgi zamon puli tovarlarni ayriboshlashda umumiy
ekvivalent rolini bajaruvchi, umumko‘pchilik tomonidan tan
olingan va davlat tomonidan qonunlashtirilgan vositadir.
Pul tovar muomalasi doirasidan tashqarida ham amal qila bosh-
laydi: pul rentasi, pul soliqlari
vujudga keladi, natural majburiyatlar
pul majburiyatlariga aylanadi.
Shu tariqa pul ishlab chiqarish va
muomala jarayonida bir qator vazifa-
larni bajaradi: 1. Qiymat o‘lchovi. 2.
Muomala vositasi. 3. Boylik to‘plash
vositasi. 4. To‘lov vositasi.
1. Tovarning almashuv qiymatini
ifodalash va uni aniqlash uchun
qo‘lda naqd pulga ega bo‘lish shart emas. Pulning bu vazifasini
ideal pul bajaradi. Tovar egasi fikran ideal ravishda shu tovarning
almashuv qiymatini pul bilan ifodalaydi. Tovarning narxi talab va
taklif miqdoran mos kelgan taqdirdagina uning qiymatiga muvofiq
keladi. Agar talab va taklif mos kelmasa, narx qiymatidan farq
qiladi. Demak, tovarlarning narxi ularning qiymatiga, talab va
taklifning nisbatiga bog‘liq.
Tovar almashuv qiymati va nafliligining pul bilan ifodalanishi
uning narxidir.
Dastlab pul birliklari va ularning nomlari ko‘pincha muayyan
og‘irlikda nodir metallar bilan bog‘liq bo‘lgan, valuta tizimlarining
nomlari (funt sterling) ham shundan dalolat beradi. Lekin vaqt
o‘tishi bilan, «vazn» nomi pul birligidan nodir metallarning haqiqiy
104
vaznidan tobora ko‘proq farq qila boshlagan. Buning bir qancha
sabablari bor bo‘lib, ularning biri shu bilan bog‘liqki, tarixan uncha
nodir bo‘lmagan, umumiy ekvivalent rolini o‘ynagan metallar
nodirroq, demak, qimmatroq metallar tomonidan siqib chiqarilgan;
bunda pul nomlari avvalidagicha qolgan. Masalan, funt sterling
dastlab bir funt kumushning pul bilan ifodalangan nomi bo‘lgan.
Lekin oltin qiymat o‘lchovi sifatida kumushni siqib chiqargach,
avvalgi nom o‘z qiymati jihatidan bir funt kumushga teng bo‘lgan
oltin miqdoriga nisbatan ishlatila boshlagan. Boshqa sabab
tangalarni
soxtalashtirish
bo‘lib,
bunda
davlat
pul
zarb
qilinayotganda tangaga talab qilingandan ko‘ra kamroq miqdorda
pul materiallarini sarflaydi.
Tovar muomalasi jarayonida naqd pul yoki uning tashuvchilari
(masalan, plastik kartalar) bo‘lishi kerak. Chunki tovarlarni oldi-
sotdi paytida ularning ramziy narxlari real pulga aylanmog‘i lozim.
Bu jarayonda pul muomala vositasi vazifasini bajaradi. Pulning
muomala vositasi sifatidagi vazifasi shundan iboratki, u tovarlar
muomalasi jarayonida vositachi bo‘lib maydonga chiqadi.
Dastlab tovarlarni ayribosh qilishda pul bevosita kumush yoki
oltin quymalar shaklida mavjud bo‘lgan. Bu hol ayriboshlash
vaqtida qiyinchiliklar tug‘dirgan: pul metallni o‘lchash, uni mayda
bo‘laklarga bo‘lish, sifatini belgilash zarur bo‘lgan. Asta-sekin pul
metall quymalari o‘rniga monetalar ishlatila boshlagan. Monetalar
o‘z vazni va sifati jihatidan ma’lum miqdordagi metalldan iborat
bo‘lib, ular davlatning alohida muhri bilan tasdiqlangan bo‘ladi.
Oltin
pul
muomalasi
amaliyoti
ko‘rsatadiki,
uzluksiz
muomalada bo‘lish natijasida oltin tangalar yeyilib ketadi, o‘z
massasining bir qismini yo‘qotadi va to‘la qiymatli bo‘lmagan pulga
aylanadi. Shu sababli, muomalaga oltin o‘rnini bosuvchi pul sifatida
to‘la qiymatli bo‘lmagan qiymat belgilari chiqarilgan.
3. Pul muomaladan chiqarilganda boylik to‘plash vazifasini
bajara boshlaydi. Har bir tovar ishlab chiqaruvchi o‘zini bozor
tasodiflaridan ehtiyot qilish va o‘z tovarini sota olish yoki
olmasligidan qat’iy nazar boshqa tovarlarni sotib olish imkoniyatiga
ega bo‘lish uchun o‘zini ma’lum pul rezervi bilan ta’minlashi kerak.
Natural xo‘jalik sharoitida boylik mahsulot jamg‘arish shaklida
amalga oshirilgan. Tovar xo‘jaligining rivojlanishi boylik jamg‘a-
105
rishning pul shaklini keltirib chiqaradi. Tovarlarni cheklanmagan
miqdorda saqlab bo‘lmaydi, pulni istagan miqdorda saqlash
mumkin.
Tovar xo‘jaligi taraqqiyotining dastlabki davrlarida pul
jamg‘arish uni muomaladan chiqarib olish yo‘li bilan amalga
oshirilgan. Кeyinchalik foyda ketidan quvish hukmron ahamiyat
kasb etib, bo‘sh turgan pul foyda keltirmasligi sababli pul egalari
uni harakatga keltirishga, uni foydali joyda ishlatish yo‘lini topishga
intildilar.
Shuning uchun pul saqlash uchun banklarga qo‘yiladi. Banklar
esa, ularni bir joyga to‘plab, kredit vositasida foydalanadi.
Boylik to‘plash vositasini faqat oltin tangalar emas, balki pul
materiallari, oltin buyumlar va boshqalar ham uynay oladi.
4. Tovarlar nasiyaga, to‘lov muddati kechiktirib sotilganda, pul
to‘lov vositasi vazifasini bajaradi. Xaridorlar tovarning pulini to‘lov
muddati kelgandan keyingina to‘laydi. Pulning to‘lov vositasi
sifatidagi vazifasi tovar muomalasi doirasi bilan cheklanmaydi. Pul
qarzga berilganda, renta va soliqlarni to‘lashda ham to‘lov vositasi
vazifasini bajaradi. Nima uchun tovarni sotish bilan unga haq
to‘lash o‘rtasidagi vaqt jihatidan ajralish paydo bo‘ladi? Buning eng
tub sababi ishlab chiqarish sikllarining turlicha davom etishidir.
Masalan, qishloq xo‘jaligida hosil bir yilda bir marta yig‘ib olinadi.
Lekin dehqonga butun yil mobaynida turli xil tovarlar kerak bo‘ladi.
Pulning to‘lov vositasi sifatidagi vazifasi bu xil qiyinchiliklarni
bartaraf etishga va xo‘jalik aylanmasini tezlashtirishga imkon
beradi. Shunday qilib, pulning to‘lov vositasi sifatidagi vazifasidan
qog‘oz pullar, veksel va banknotlar kelib chiqqan.
Shunday majburiy to‘lovlar: soliq, bojlar, jarima va davlat
transferlari amalga oshirilganda to‘lov vazifasi namoyon bo‘ladi.
Кredit pullar qog‘oz pullar bilan qo‘shilib, tovar muomalasiga
xizmat qila boshlaydi. Bu bilan oltinni pul muomalasidan siqib
chiqarish yo‘lida yana bir qadam qo‘yiladi.
Muomala sohasida har doim pul muomalasi qonuni bilan
tartibga solinadigan ma’lum miqdordagi pul birligi massasi mavjud
bo‘lishi zarur. Umumiy holda pul muomalasi qonuni quyidagicha
shakllantirilishi mumkin: tovar aylanishiga xizmat qiladigan pul
106
miqdori tovar massalari narxi summasiga to‘g‘ridan - to‘g‘ri,
pulning aylanish tezligiga teskari mutanosiblikda joylashadi:
,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
