O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga qarab xarajatlarni 

turkumlash 

15.2-jadval 

 

UMUMIY XARAJATLAR 

 

 

 

 

Doimiy xarajatlar 

 

O‘zgaruvchi xarajatlar 

 

 

 

Кorxona to‘lov majburiyatlari   

Xomashyo 

Soliqlar 

 

Material 

Amortizasiya ajratmalari 

 

Yonilg‘i 

Ijara haqi 

 

Transport xizmati 

Qo‘riqlash xizmati xarajatlari   

Ishchilar  ish  haqi  va  shu 

kabilar uchun xarajatlar 

Boshqaruv  xodimlar  maoshi 

va h.k. 

 

 

Ishlab  chiqarish  hajmining  o‘zgarishiga  bog‘liq  bo‘lmagan 

xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. 

Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi va 

ishlab chiqarishning har qanday, hatto nolinchi hajmida ham mavjud 

bo‘ladi.  Bunga  korxonaning  to‘lov  majburiyatlari  (zayomlar 

---

296 

bo‘yicha  foiz  va  boshqa),  soliqlar,  amortizatsiya  ajratmalari,  ijara 

haqi,  qo‘riqlash  xizmatiga  to‘lov,  uskunalarga  xizmat  ko‘rsatish 

sarflari, boshqaruv xodimlari maoshi va shu kabilar kiradi. 

O‘zgaruvchi  xarajatlar  deb 

ishlab 

chiqariladigan 

tovar 

miqdorining  oshishiga  yoki  ka-

mayishiga  bevosita  bog‘liq  bo‘l-

gan  xarajatlarga  aytiladi.  Unga 

xomashyo,  material,  yonilg‘i-

transport  xizmati,  ishchilar  ish 

haqi va shu kabilarga qilinadigan 

sarflar kiradi. 

Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o‘zgaruvchan 

xarajatlar yig‘indisi umumiy yoki yalpi xarajatlarni tashkil qiladi. 

Mahsulot  narxiga  qo‘shilish  xarakteriga  ko‘ra  to‘g‘ri  va  egri 

xarajatlar farqlanadi: 

To‘g‘ri xarajatlar – bevosita tannarxda aks etib, mahsulot narxi 

tarkibiga kiradi.  

Egri  xarajatlar  –  tannarxda  aks  etmaydi  va  mahsulot  narxiga 

ustama hisoblanadi. 

Mahsulot  birligini  ishlab  chiqarishga  qilinadigan  sarf-

xarajatlarni  hisoblash  uchun  o‘rtacha  umumiy,  o‘rtacha  doimiy  va 

o‘rtacha  o‘zgaruvchan  xarajatlar  tushunchalaridan  foydalaniladi. 

O‘rtacha  umumiy  xarajatlar  umumiy  xarajatlarning  ishlab 

chiqarilgan tovar miqdori nisbatiga teng. O‘rtacha doimiy xarajatlar 

doimiy  xarajatlarni  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  miqdoriga  bo‘lish 

yo‘li  bilan  aniqlanadi.  O‘rtacha  o‘zgaruvchi  xarajatlar  o‘zgaruvchi 

xarajatlarni  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  miqdoriga  bo‘lish  yo‘li 

bilan aniqlanadi. 

Eng  yuqori  darajada  foyda  olishga  erishish  uchun  tovar  ishlab 

chiqarishning zarur miqdorini aniqlash zarur. Bunda iqtisodiy tahlil 

vositasi  bo‘lib  keyingi  (qo‘shilgan)  xarajat  tushunchasi  xizmat 

qiladi.  Кeyingi  (qo‘shilgan)  xarajat,  keyingi  qo‘shimcha  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotning  navbatdagi  birligiga  qilingan  xarajatlarni 

anglatadi.  Qo‘shimcha  xarajatlarni  har  bir  navbatdagi  qo‘shimcha 

chiqarilgan mahsulot birligi yoki partiyasi uchun aniqlash mumkin.  

---

297 

R.Кrouz  iqtisodiyot  nazariyasiga  Transaksion  xarajatlar  degan 

tushunchani kiritgan. Bu xarajatlar ishlab chiqarish bilan emas, balki 

ana  shu  ishlab  chiqarishni  boshlash  uchun  zarur  bo‘lgan  xarajatlar, 

ya’ni  narxlar,  kontragentlar  haqida  axborot  to‘plash,  xo‘jalik 

bitimlari tuzish va ularning bajarilishini nazorat qilish xarajatlari va 

boshqa shunga o‘xshash xarajatlarda ifodalanadi.