O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

4. Кredit tamoyillari va turlari. Foiz stavkasi va unga ta’sir 

etuvchi omillar 

 

Кreditning  tarixiy  rivojlanish  jarayonidagi  shakllari  bu  tovar 

(tijorat)  va  pul  kreditlaridir.  Tovar  krediti  –  bu  korxonalar, 

tadbirkorlar  va  boshqa  xo‘jalik  subyektlarining  bir-biriga  tovar 

shaklida  beradigan  kreditdir.  Bunda  tovar  qarzga  beriladi. 

---

511 

Кo‘pincha  bunday  kredit  veksel  (qarz  majburiyatnomasi)  bilan 

hujjatlashtiriladi.  Кreditning  mazkur  shakli  cheklangan  tarzda 

qo‘llaniladi. 

Uni 

keng 

qo‘llanishga 

quyidagilar 

to‘sqinlik 

qiladi: 

a) 

qarz 

beruvchining  rezerv  mablag‘i, 

zaxira fondi cheklanganligi; b) 

tovar 

shaklidagi 

kreditni 

ishlatishning  cheklanganligi. 

Masalan,  korxona  to‘ldiruvchi 

material  yoki  xomashyo  qarz 

olgan  bo‘lsa,  uni  faqat  ishlab 

chiqarish  jarayonida  ishlatishi 

mumkin, undan ish haqi tarzida foydalana olmaydi; 

 Pul  krediti  nafaqat  tovar  muomalasiga,  balki  kapital 

jamg‘arilishga  ham  xizmat  qiladi.  Pul  shaklidagi  kredit  bitimlar 

hajmi,  muddati,  yo‘nalishi  bo‘yicha  cheklanmaganligi  jihatidan 

tijorat kreditidan farq qilishi, uni kreditning asosiy va ustun shakliga 

aylantiradi. 

 Кredit turlarini ajratishga har xil mezonlar asos qilib olinadi. 

Qarz  beruvchi  va  oluvchining  asosiy  toifalariga  ko‘ra: 

xo‘jaliklararo, aholi va davlat kreditlari farqlanadi. 

Davlat  krediti:  Davlat  bir 

tomondan  qarz  oluvchi,  ikkin-

chi  tomondan  qarz  beruvchi 

sifatida  maydonga  chiqishi 

natijasida  davlat  krediti  paydo 

bo‘ladi. 

Davlat 

aholidan, 

firma,  korxonalar,  tashkilotlar, 

banklardan 

qarz 

olganda 

qarzni  uzish  va  foiz  to‘lashni 

kafolatlaydi.  Qarz  va  uning 

foizi 

budjet 

mablag‘i 

hisobidan  qoplanadi.  Davlat 

qarzni  eng  avvalo,  budjet  taqchilligini  qoplash  uchun  oladi.  Кredit 

munosabatlarida  davlat  faqat  qarzdor  vazifasini  o‘tamay,  qarz 

beruvchi  rolini  ham  bajaradi.  Davlat  o‘z  mablag‘lari  hisobidan 

---

512 

bankda  qarz  fondini  tashkil  etadi,  xazinadan  qarz  beradi.  Xazina 

qarzi  davlat  budjetidan,  korxona  va  firma,  tashkilotlarga  ularning 

moliyaviy sog‘lomlashtirish uchun sarflanadi. 

Bu qarz ham ma’lum muddatga, qaytarib berish va foiz to‘lash 

sharti  bilan  beriladi.  Foiz  g‘oyat  imtiyozli  bo‘lib,  ko‘pincha 

daromad  olishni  ko‘zlamaydi.  Ayrim  hollarda  Davlat  bunday  qarz-

lardan voz kechishi ham mumkin.  

Xo‘jaliklararo pul krediti xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bir-

biriga  beradigan  krediti.  Bunday  holda  kredit  korxona,  tashkilotlar 

tomonidan  aksiya,  obligatsiya,  kredit  kartochkalari  va  boshqa  qim-

matbaho  qog‘ozlar  chiqarish  orqali  beriladi.  Bu  operatsiyalar 

korxonalarning  markazlashtirilmagan  moliyalashtirish  va  kreditlash 

tizimi degan nom olgan. 

Кo‘zlangan maqsadga ko‘ra: iste’mol, ipoteka, tijorat va xalqaro 

kreditlar ajratiladi. 

Iste’mol  krediti.  Aholi  ehtiyojlarini  qondirishga  mo‘ljallangan 

bo‘lib,  u  tovar  yoki  pul  shaklida  berilishi  mumkin.  Bu  kredit  eng 

avvalo,  uzoq  muddat  foydalaniladigan  iste’mol  tovarlarini  sotib 

olish  uchun  beriladi  hamda  unga  belgilanadigan  foiz  birmuncha 

yuqori  bo‘ladi.  Hozirgi  paytda  imtiyozli  kreditlar  ham  o‘z  o‘rniga 

ega  Jumladan,  talabalarga  o‘qish  haqini  to‘lashlari  uchun  maxsus 

ta’lim  kreditlari  beriladi.  Bunday  qarzni  talaba  o‘qishni  tugatib  pul 

topgach, uzadi. Hozirgi paytda, uy-joy qurish, oliy o‘quv yurtlarida 

o‘qish uchun imtiyozli kredit berish keng qo‘llanilmoqda.  

Ipoteka 

krediti: 

ko‘chmas  mulk  (yer,  bi-

no, 

uy-joy 

kabilar)ni 

garovga  qo‘yib  olina-

digan kredit. Odatda ipot-

eka  kreditidan  asosan 

qishloq xo‘jaligida asosiy 

fondlarni 

yangilash 

uchun yirik qo‘yilmalarni 

qoplash 

maqsadida 

foydalaniladi. 

Xalqaro  kredit  ‒  bu 

ssuda 

kapitalining 

---

513 

xalqaro 

miqyosidagi 

harakatidir. 

Xalqaro  kredit  tovar  yoki  pul  (valuta) 

shaklida  beriladi.  Qarz  beruvchi  va 

qarz  oluvchilar  banklar,  xususiy 

firmalar, davlat organlari, hukumatlar, 

yirik  korporatsiyalar,  xalqaro  va 

regional  tashkilotlar  bo‘lib,  ularning 

kredit  berish  shartlari  bir-birinikidan 

jiddiy farq qilishi mumkin. 

Berilish vaqtiga ko‘ra: qisqa, o‘rta 

va  uzoq  muddatli  kreditlar  ajratiladi.  Qarz  hajmi  va  muddatining 

cheklanish  darajasiga  ko‘ra  limitlangan  va  limitlanmagan  kreditlar 

farqlanadi. 

Ishlatilish  sohasiga  ko‘ra,  kredit  ikki  turga  bo‘linadi:  aylanma 

kapitalini  tashkil  etish  hamda  asosiy  kapitalni  sotib  olish  uchun 

foydalaniladigan kreditlar. 

Кredit  qaytarilishi  ta’minlanganligiga  ko‘ra:  ta’minlanmagan 

yoki  blankali  (overdraft,  kontokorrent)  va  ta’minlangan  kredit 

farqlanadi; 

Berish  usuliga  ko‘ra:  kompensatsion,  ya’ni  o‘z  mablag‘larini 

to‘ldirish  uchun  hisob  varaqasiga  o‘tkaziladigan  va  to‘lov 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshiriladigan kreditlar ajratiladi; 

Qaytarilish  tartibiga  ko‘ra:  to‘lash  muddati  uzaytirilgan,  bo‘lib 

to‘lanadigan  hamda  birdaniga  to‘liq  qaytariladigan  kreditlarga 

bo‘linadi.  

 Кredit  qaysi  shaklda  berilishidan  qat’i  nazar,  uning  asosiy 

tamoyillariga rioya qilinishi kerak. Bular quyidagilar: 

1.  Qaytarilishligi.  Bu  faqat  kreditning  tamoyili  bo‘lmasdan, 

balki uning xususiyati, mohiyatini ifodalaydi. Uning pul berishning 

boshqa shakllari (subsidiya, dotatsiya kabilar)dan farqi ham shunda, 

qaytarilish tartibi bo‘lmasa kredit munosabatlari ham amal qilmaydi. 

---

514 

2.  Muddatliligi.  Кredit  berishning  bu  tamoyili  avvalgisi  bilan 

chambarchas bog‘liq bo‘lib, kredit shartnomasi tuzilayotgan paytda 

qaytarish  sharti  bilan  birga  muddati  ham  ko‘rsatiladi.  Qarz  mab-

lag‘laridan foydalanganligi uchun to‘lanadigan haq ham uning mud-

datiga bog‘liq. 

3.  To‘lovliligi.  Qarz  olib,  ishlatilgan  mablag‘  uchun  ma’lum 

miqdorda  foiz  to‘lanadi.  Foiz  stavkasi  shakllanishiga  eng  avvalo, 

talab  va  taklif,  Markaziy  bank  hisob  stavkasi,  banklararo  kredit 

bozoridagi  foiz  va  depozitlar  stavkasi  ta’sir  etadi.  Depozitlar 

bo‘yicha  stavka  qancha  yuqori  bo‘lsa,  kredit  uchun  foiz  ham 

shuncha yuqori bo‘ladi.  

4.  Moddiy  jihatdan  ta’minlanganligi.  Bu  tamoyil  qarz 

oluvchining olingan mablag‘ni qaytarishiga real imkoniyati borligini 

ifodalaydi.  Agar  kredit  berish  uchun  real  tovar  moddiy  boyliklar 

zaxirasi  hisobiga  olinsa,  shuning  o‘zi  kreditning  ta’minlanganini 

bildiradi. 

Agar 

kredit 

mavsumiy xarajatlarni qoplash 

uchun  berilsa,  bu  xarajatlar 

real 

moddiy 

boyliklar 

qiymatiga 

kirishi 

ko‘zda 

tutiladi.  

Кredit  berishda  garov 

olish yoki kafil bo‘lish alohida 

o‘rin 

tutadi. 

Кafolatli 

shartnoma 

asosida 

kredit 

jismoniy 

shaxslar, 

dehqon 

xo‘jaliklari, 

fermerlar, 

ijarachilarga  berilishi  mumkin. 

Bunday 

shartnomaga 

ko‘ra 

kafolatchi 

qarzni 

qaytarishiga 

kafil  bo‘ladi.  Qarz  shartnomasi 

sug‘urta 

kompaniyalari 

javobgarligi  asosida  ham  tuzilishi 

mumkin. 

5.  Maqsadliligi.  Кredit  qat’iy  ravishda  aniq  maqsad  uchun 

beriladi.  Bank  kredit  berishda  qarz  olayotgan  subyekt  uni  nima 

---

515 

maqsadda  olayotgani,  undan  qanday  foyda  olishi  mumkinligini 

tahlil qiladi. 

6.  Кredit  berishga  taba-

qalashgan  holda  yondashish. 

Bu tamoyil turli qarz oluvchi-

larga individual tarzda yonda-

shishni  ifodalaydi.  Bank  qarz 

berib,  qaytarib  olmaslik  xata-

rini  hisoblab  chiqib,  har  to-

monlama  tahlil  etib  mazkur 

masalani hal etadi.  

Rivojlangan 

bozor 

xo‘jaligida 

ssuda 

kapitali 

bozori  vujudga  keladi.  Bu 

bozorda pul kapitali oldi-sotdi 

qilinadi.  Bunda  pul  qo‘shimcha  foyda  keltirish  layoqatiga  ega 

bo‘ladi.  Uning  narxi  foiz  bo‘lib,  bu  pulning  xususiyatidan  foyda-

langanligi uchun beriladigan haq ‒ to‘lovidir. U ssuda hamda bank 

foizidan iborat bo‘ladi. Mijozlar odatda o‘z pullarini bankka qo‘yar 

ekanlar unga foizli daromad olishadi. Bankning olgan daromadidan 

pul egalariga to‘laydigan qismi bank foizi deb ataladi.  

U  yuqori  bo‘lsa,  pulni  bankda  saqlovchi  mijozlar  ko‘payadi, 

kamaysa aksincha. 

Bankdan  qarz  oluvchi  ssuda  foizini  to‘laydi.  Har  bir  ssuda 

oluvchini  olgan  qarzi  unga  qanchaga  tushishi  qiziqtiradi.  Buni 

quyidagicha hisoblab chiqish mumkin: