O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

11.1-chizma. Tabiiy monopoliyalarda ishlab chiqarish hajmi va 

narxning aniqlanishi. 

 

Ishlab  chiqarish  hajmi  qanchalik  yuqori  bo‘lsa-da,  o‘rtacha 

xarajatlar  darajasi  shunchalik  past  bo‘ladi.  Ishlab  chiqarishning  har 

qanday hajmida keyingi xarajatlar har doim uning o‘rtachasidan past 

darajani tashkil etadi.  

Кorxona  uchun  ishlab  chiqarishning  optimal  hajmi  (Q1)  uzoq 

muddatli  keyingi  xarajatlar  va  keyingi  daromad  (LMC=MR)  egri 

---

226 

chiziqlari  kesishgan  nuqtada  o‘rnatiladi.  Bunda  narx  mos  ravishda 

 

 

  bo‘lib, 

 

 

 

 

EM  to‘g‘ri  burchak  maydoni  korxona  foydasini 

tashkil qiladi.  

Mahsulot  chiqarish  hajmi 

 

 

  darajasigacha  ortsa,  shunga  mos 

ravishda  narx 

 

 

  ga  teng  bo‘ladi  va  narxning  bu  darajasi  korxona 

ishlab chiqarish xarajatlarini qoplamaydi. Bunday holda korxona 

 

 

 

 

 

 N, F to‘g‘ri burchak maydoniga teng miqdorda zarar ko‘radi.  

Tabiiy  monopoliyalar  faoliyatini  tegishli  ijro  etuvchi  organlar 

tomonidan  tartibga  solishda  quyidagi  usullardan  foydalanish  mum-

kin: 

narx  yordamida  tartibga  solish.  Bu  narxlarni  o‘rnatish  yoki 

uning  chegarasini  (quyi  va  yuqori)  belgilash  orqali  amalga 

oshiriladi;  

tabiiy  monopoliyalar  subyekti  tomonidan  ishlab  chiqariladigan 

tovarlar bilan ta’minlashning minimal darajasini o‘rnatish. Aniqlan-

gan  iste’molchilarni  aynan  olingan  tovar  (xizmat)  lar  bilan  to‘liq 

hajmda qondirish imkoniyati bo‘lmaganda bu usul qo‘llaniladi.  

Tabiiy monopoliyalar faoliyatini narx yordamida tartibga solish 

turlicha variantlarda qo‘llanilishi mumkin.  

Qayd qilingan narxlarni 

 

 

 darajada o‘rnatish. Bunda 

  ga teng 

bo‘lgan  barcha  talabni  qondirish  uchun,  davlat  ishlab  chiqaruv-

chilarga AC – MC miqdorda dotatsiya berishi zarur bo‘ladi.  

Qayd  qilingan  narxlar 

 

 

  darajada  o‘rnatilsa,  tabiiy  monopo-

liyalar mahsulotiga talab to‘liq qondiriladi. Bu holda dotatsiya talab 

qilinmaydi,  biroq  mahsulot  chiqarishning  tarkibiy  samaradorligiga 

erishilmaydi,  monopolist  “juda  kam”  mahsulot  ishlab  chiqaradi, 

xarajatlarni  kamaytirishga  rag‘bat  bo‘lmaydi,  chunki  xarajatlarning 

kamaytirilishi  davlat  narxlarining  pasaytirilishi  bilan  birga  borishi 

mumkin.  

---

227