O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

19.10-rasm. Sof foyda.
Foydadan to‘lanadigan soliqni va qonun hujjatlarida belgilangan boshqa soliqlar va majburiy to‘lovlarning hisobini yuritish maqasadida 21-BHMSga asosan 9800 “Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash uchun foydaning ishlatilishini hisobga oluvchi schyotlar”dan foydalaniladi. Hisobot davri davomida moliyaviy hisobot tuzishga qadar kutulayotgan foyda oldindan ishlatilib boriladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan yil davomida budjet oldidagi majburiyatlarni bajarish maqsadida belgilangan stavkalar doirasida foyda (daromad)dan ishlatiladi.
Yil davomi(hisobot davrida)da budjetga daromad (foyda) dan ajratmalar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlar va haqiqiy foydadan qaytadan hisoblash bo‘yicha to‘lovlar quyidagi schetlarda hisobga olinadi:
9810-«Foyda solig‘i bo‘yicha xarajatlar» va
9820-«Foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha xarajatlar» scheti. Bular tranzit schetlar bo‘lib kontrpassiv schetlariga mansubdir.
Yil davomida budjetga foydadan soliq va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha hisoblangan to‘lovlar 9810 “Foyda solig‘i bo‘yicha xarajatlar”, 9820 “Foydadan hisoblanadigan boshqa soliq va yig‘imlar bo‘yicha xarajatlar” schyotining debetida budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni (turlari bo‘yicha) hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. Ushbu schetlarning debet oborotlari yil davomida daromad (foyda) dan budjetga ajratma bo‘yicha to‘lanmalar summasini ko‘rsatadi. Hisobot davri oxirida yillik hisobotini tuzishda bu schetlar yopiladi va ularda yil boshiga qoldiq qolmaydi.
Foyda (daromad) dan ajratiladigan soliqlarni hisoblash va to‘lash qonunchilik va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Yil davomida budjetga foydadan ajratma, yig‘im va boshqa ajratmalar hisoblanganda 9810 va 9820 schetlari debetlanib 6410 «Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» scheti kreditlanadi. Ushbu foydadan olinadigan soliq, ajratmalar va boshqa to‘lovlar budjetga o‘tkazib berilganda 6410- schet debetlanib, pul mablag‘larini hisobga oladigan schetlar kreditlanadi.
Hisobot yili oxirida bu schet quyidagi yopiladi: Dt 9910 «Yakuniy moliyaviy natija», Kt 9810, 9820 - schetlar.
Foydadan olinadigan soliq, ajratmalar, yig‘im va boshqa to‘lovlarni hisobga oladigan 9810 va 9820 - schetlarning sintetik va analitik hisoblari bankning hisob - kitob schetidan berilgan ko‘chirmasiga va boshqa hujjatlarga asosan 15 - jurnal - orderda yuritiladi.
Hisobot yilining oxirida 9810-«Daromad (foyda) solig‘i bo‘yicha xarajatlar», 9820-«Boshqa soliq va yig‘imlar bo‘yicha xarajatlar» hisobvaraqlarida foyda (daromad)dan hisoblangan umumiy summa aks ettiriladi. Hisobot davrida hisoblangan soliq va yig‘imlar summasi quyidagi provodka orqali chegirib tashlanadi:
D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija»
K-t 9810, 9820.
Ushbu muomaladan so‘ng 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» hisobvarag‘ida qolgan summa korxonaning hisobot yilida olgan sof foyda (yoki zarar)ini anglatadi va ushbu summa quyidagi provodka orqali 8710-«Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)» hisobvarag‘iga o‘tkaziladi:
- sof foyda summasiga:
D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija»
K-t 8710-«Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)»
- zarar summasiga:
D-t 8710-«Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)»
K-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija».
9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schetida kolgan sof foyda (yoki zarar) summasi quyidagi provodka bilan taqsimlanmagan foydaga o‘tkaziladi:
Sof foyda summasiga –
D-t 9910 «Yakuniy moliyaviy natija»,
K-t 8710 “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)”.
Zarar summasiga –
D-t 8710 “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)”
K-t 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» scheti.
Korxona faoliyatining boshidan yig‘ib kelingan va hisobot davrida sodir bo‘lgan mavjud taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar summasining xarakati to‘g‘risidagi axborotlar quyidagi schetlarda hisobga olinadi:
8710 “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)”;
8720 “Jamg‘arilgan foyda (qoplanmagan zarar)”
Bu schetlar nazariy jihatdan passivdir, lekin amaliyotda 8710- schet debet qoldiqqa (saldoga) ham ega bo‘lishi mumkin, ya’ni korxona hisobot davrini zarar bilan yakunlashi ham mumkin. 8710 «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)» schetida korxonaning hisobot yili bo‘yicha taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari) hisobga olinadi. Dividendlar va mulkdorlar qaroriga binoan boshqa ajratmalar qilingandan so‘ng hisobot yilining taqimlanmagan foydasi 8710 «Hisobot davrining tao‘simlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)» schetidan 8720 «Jamg‘arilgan foyda (qoplanmagan zarar)» schetiga o‘tkaziladi.
Jamg‘arilgan foyda - bu har qanday zararlar, dividendlar va mulkdorlar qarori bo‘yicha hususiy kapitalga reinvestitsiya qilingan summalar chiqarilib tashlangandan qolgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning faoliyatini boshidan boshlab olgan sof foydasidir.
Yuqorida takidlanganidek, 8710 «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)» scheti, agar xo‘jalik faoliyatidan olingan foydasidan zararlari va to‘langan dividendlari ko‘p bo‘lsa, debet saldoga ham ega bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda zarar summasi quyidagi provodka bilan jamg‘arilgan foydani kamaytirishga o‘tkaziladi:
D-t 8720 «Jamg‘arilgan foyda (qoplanmagan zarar)»
K-t 8710 «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)».
Taqsimlanmagan foyda — sof foydaning aksiyadorlar (ishtirokchilar) tomonidan taqsimlanmagan va tashkilotning ixtiyorida qolgan qismidir. Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari) va o‘tgan yillar jamg‘arilgan foydasi (qoplanmagan zarari) bir-biridan farq qiladi. Taksimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar hisobi quyidagi schyotlarda yuritiladi:
8710-“Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)”;
8720-“Jamg‘arilgan foyda (qoplanmagan zarar)”.
Korxona sof foydasini taqsimlash tartibini quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha kuzatish mumkin:

• 
  taqsimlanadigan qism;
  
• 
  reinvestitsiya;
  
• 
  jamg‘arma qismi.
  

Foydani taqsimlash to‘g‘risidagi qarorni korxonaning mulkdorlari qabul qiladi. Odatda bunday qaror hisobot yilidan keyingi yilning boshida qabul qilinadi.
Taqsimlanmagan foydadan quyidagi maqsadlarda foydalanish mumkin:
- korxona aksiyadorlari (ishtirokchilari)ga dividendlar to‘lashga;
- rezerv kapitalini barpo yetish va to‘ldirishga;
- zararlarni qoplashga;
- mulkdorlarning qarornga ko‘ra boshqa maqsadlarda.
ishlab chiqarish korxonalari va qo‘shma korxonalarda foyda taqsimotining asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, ular boshqa korxonalardan farqli o‘laroq, zaxira fondlari tashkil qilishlari lozim.
O‘zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida” gi Qonunining 34-moddasida belgilanganidek, ushbu fond: “ustav kapitali hajmining 15% dan kam bo‘lmagan miqdorda tashkil qilinadi.
U har yilgi sof foydadan kamida 5% ini belgilangan miqdorga yetmaguncha ajratmalar hisoblash ko‘rinishida shakllanadi va xo‘jalik faoliyatida vujudga kelgan zararni qoplash, jamiyat obligatsiyalarini muomaladan chiqarish, imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash va ushbu Qonunga muvofiq, aksiyalarni sotib olish huquqiga ega bo‘lgan aksiyadorlarning talabiga binoan aksiyalarni sotib olish uchun mo‘ljallanadi.
Zaxira fondidan boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin emas”. Bu ajratmalar buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
D-t 8710 – “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi(zarari)”
K-t 8520– “Rezerv kapitali”.