O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

Birliklar miqdori	Tayyor mahsulotni sotish narxi, sh.b	Sotish qiymati, sh.b.	Alohida xarajatlar, sh.b.
Sof sotish qiymati, sh.b.
A Mahsulot	1600	25	40000	16000	24000
B Mahsulot	800	50	40000	24000	16000
Jami					40000

A Mahsulotga taqsimlangan 30 000 sh.b. x (24 000 sh.b. / 40 000 sh.b.) = 18 000 sh.b.
B Mahsulotga taqsimlangan 30 000 sh.b. x (16 000 sh.b. / 40 000 sh.b.) = 12 000 sh.b.
Taqsimlangan jami kompleks xarajatlar 30 000 sh.b.
4) Yalpi foyda doimiy ulushi usuli⁶⁴
Bu usulda kompleks ishlab chiqarish xarajatlari yalpi foydaning umumiy foizi mahsulotning har bir turi uchun bir xil qilib taqsimlanadi. Bu usul quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. Yalpi foyda foizini hisoblash.
2. Sotilgan mahsulot tannarxini aniqlash va kompleks ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash.
Misol:

Kompleks xarajatlar, sh.b.				30 000
Alohida xarajatlar, sh.b.:
A Mahsulot				16 000
B Mahsulot				24 000
				40 000
	Birliklar soni	Tayyor mahsulotni sotish narxi, sh.b.	Sotish qiymati, sh.b.
A Mahsulot	1600	25	40 000
B Mahsulot	800	50	40 000
Jami			80 000

1. Yalpi foyda foizini hisoblash.

Sotish qiymati, sh.b.	80 000 sh.b.
Minus kompleks ishlab chiqarish xarajatlari va alohida qilingan xarajatlar, sh.b.	70 000 sh.b.
Yalpi foyda, sh.b.	10 000 sh.b.
Yalpi foyda foizi	12,5 %

2. Sotilgan mahsulot tannarxini aniqlash va kompleks ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash

	A Mahsulot, sh.b.	B Mahsulot,sh.b	Jami, sh.b.
Sotish qiymati	40000	40000	80000
Minus Yalpi foyda, 12,5 %	5000	5000	10000
Sotilgan mahsulot tannarxi	35000	35000	70000
Minus Alohida xarajatlar	16000	24000	40000
Kompleks ishlab chiqarish xarajatlari	19000	11000	30000

Bu usuldan foydalanilgandagi yagona gumon (taxmin) shundan iboratki, yakka darajada har bir mahsulot bo’yicha xarajatlar va savdo hajmi o’rtasida bir xil o’zaro bog’liqlik nazarda tutiladi. Bunday o’zaro bog’liqlik ko’p turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi kompaniyalarda kamdan-kam kuzatiladi.
(Mahsulotga taqsimlangan xarajatlar bu usuldan foydalanganda hamisha ijobiy bo’lmaydi. Kompleks ishlab chiqarish xarajatlari ba’zi mahsulotlarga manfiy belgi bilan o’tadi)

29.3. Qo’shimcha mahsulotni hisobga olish

Kompleks va qo’shimcha mahsulotlar hamda chiqindilar o’rtasidagi tafovut ularning nisbiy qiymatidan iborat.

Qo’shimcha mahsulot – bu kompleks ishlab chiqarish natijasidir. Ular birgalikdagi mahsulot yoki asosiy mahsulotning sotilgan qiymatiga nisbatan ancha past qiymatga ega bo’ladi. Bunga paxtani qayta ishlash chog’idagi tola (asosiy mahsulot) va chigit po’yloq (qo’shimcha mahsulot), benzin ishlab chiqarishda kerosin va bitum bunga misol bo’la oladi.⁶⁵
Chiqindilar bilan qo’shimcha mahsulotlarni aniq chegaralab qo’yish mumkin emas. Qo’shimcha mahsulot:
a) chiqindiga nisbatan bozorda katta qiymatga ega;
b) ko’pincha keyingi texnologiya jarayonining ob’ekti bo’ladi, chiqitlar esa darhol sotilishi shart, degan fikrlar bor.
Qo’shimcha mahsulotlar va chiqindilarni hisobga olish asoslari bir xil. Asosiy mahsulot xarajatlarini qo’shimcha mahsulotlarning yoki chiqitlarning bozor qiymatiga kamaytirish eng yaxshi usul hisoblanadi.
Qo’shimcha mahsulot daromadlari yoki sof daromadlari (qo’shimcha mahsulotni sotishdan olingan daromad miqdori minus ajralish nuqtasidan keyingi ishlov berishga qo’shimcha xarajatlar) birgalikda ishlab chiqariladigan yoki ishlab chiqarish qo’shimcha mahsulot olishga imkon beradigan asosiy mahsulot tannarxidan chiqarib tashlanadi.
Qo’shimcha mahsulotlarni hisoblashning ikki usuli mavjud:

1. 
   Sotishdan tushgan sof daromadni qo’shimcha mahsulotning haqiqatan sotilishiga qarab taqsimlash. Bu usulda qo’shimcha mahsulotni sotishdan tushgan pul sotish paytidagi daromad sifatida kirim qilinadi.
   
2. 
   Sotishdan olingan sof daromadni haqiqatan ishlab chiqarilgan qo’shimcha mahsulotga qarab taqsimlash. Bu usulda qo’shimcha mahsulotdan olingan daromad ishlab chiqarishni tugallash paytidagi kompleks xarajatlarni aks ettiradigan schetda kirim qilinadi.
   

Misol.
A mahsulotni ishlab chiqarish chog’ida ishlab chiqarish jarayonining oxirida V qo’shimcha mahsulot hosil bo’ladi. 1 davrda quyidagi ma’lumot olingan:

Ikki mahsulot ajralguncha mahsulotga xarajatlar, $	60000
Davrdagi ishlab chiqarish: A Mahsulot, birlik V Qo’shimcha mahsulot, birlik	20000 4000
V mahsulot ajralgach qo’shimcha mahsulotga ishlov berishga xarajat (4000 b. har biri $ 0,1/b.)	400
Davrda sotildi: A Mahsulot, 15000 birlik V Qo’shimcha mahsulot, 2000 birlik	$ 5/b. $ 1/b.

Qo’shimcha mahsulotning haqiqatan sotilishiga qarab qo’shimcha mahsulotni hisobga olish:

1. 
   Asosiy mahsulot bir donasining tannarxi qo’shimcha mahsulot sotilmaydigani nazarda tutib aniqlanadi. Buning uchun kompleks chiqimlar asosiy mahsulotga o’tkaziladi: 60000/20000= $ 3/b.
   
2. 
   Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot tuzish chog’ida sotilgan mahsulotning tannarxidan qo’shimcha mahsulotni sotishdan olingan sof tushum olinadi va shu bilan asosiy mahsulotga o’tkazilgan xarajatlar kamaytiriladi:
   

Qo’shimcha mahsulotni sotishdan olingan sof tushumni hisoblash:
2000*(1-0,1) = $ 1800
Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot: