O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Normativ-qadriyatli
uslub ma'lum faktlar, hodisalar, davlatlar, shaxslar 
uchun ma'nosini ochib berish bilan tavsiflanadi. Faktlarni baholash nuqtai 
nazaridan, masalan, adolat yoki adolatsizlik, o‗z yoki boshqa mamlakatdagi xalqlar 
erkinligini hurmat qilish yoki oyoq osti qilish kabi nuqtai nazardan berilgan. Shu 
bilan birga, siyosatchilar o‗z faoliyatida axloqiy me'yorlar va qadriyatlarni 
boshqarishi kerak deb taxmin qilinadi. Siyosat va axloq turli xil tekisliklarda 
yotganligi sababli, ushbu uslubni qo‗llashda ma'lum chegaralar mavjud. Normativ 
usul, qoida tariqasida, ba'zan dunyoning geosiyosiy manzarasiga ta'sir 
ko‗rsatadigan, ochiqchasiga, o‗ylamagan qarorlarni qabul qiladigan siyosat va 
siyosiy rahbarlarni idealizatsiya qiladi. Masalan, mamlakatlar chegaralarini 
aniqlashda dimilitatsiya va demarkasiya qilishda milliy-etnik birlik va do‗stlikni 
asos qilib yoki tashqi qarzni mamlakatni mavjud yer mulkini berish orqali to‗lash 
noto‗g‗ri 
qarorlar 
hisoblanadi. 
Ushbu 
uslubning 
kuchsizligi 
shundaki, 
qadriyatlarga oid hukmlar nisbiy bo‗lib, muhim siyosiy qarorlarni qabul qilish 
uchun 
to‗liq 
asos 
bo‗lib 
xizmat 
qila 
olmaydi. 
Shunga 
qaramay, 
geosiyosatchilarning ushbu uslubga tayanishi davlat siyosatiga insoniy o‗lchov, 
axloqiy tamoyil sifatida baho beradi. 
Funktsional uslub
asosida jamiyat hayotining turli sohalari o‗rtasidagi 
munosabatlar yoki mamlakatlar yoki mamlakatlar guruhi o‗rtasidagi munosabatlar 
o‗rganiladi. Geosiyosatda esa ko‗proq davlatlarning iqtisodiy - siyosiy, harbiy, 
madaniy munosabatlarini, urbanizatsiya darajasi va aholining zichligini, ijtimoiy 

---

24 
guruhlar va institutlarning siyosiy faolligi va boshqa shu kabi masalalarni nazarda 
tutadi. Funksional uslub siyosiy hodisalar yoki geosiyosiy jarayonlarni o‗rganishda 
diniy dogmatik yoki axloqiy qadriyatlarga asoslanib qolishni yoqlamaydi. Balki 
muammolarda ularning tashqi muhit bilan bog‗lanishi, izchilligi va nechog‗li real 
hayot bilan uyg‗unlashganligini tahlil etishning zarurligiga katta e‗tibor beradi. 
Funksional uslub jamiyat, davlat, davlatlar ittifoqlariga murakkab tuzilmalar 
sifatida qaraydi va ularning har biri mavjud tuzumda o‗ziga xos funksiyalarni 
bajaradi. Shuningdek, funksional uslub jamiyat va davlatdagi siyosiy institutlar – 
xalqaro tashkilotlar, davlatlar uyushmasi, davlatlar, partiyalar, siyosiy harakatlar va 
boshqa ijtimoiy guruhlarning faoliyatini ham o‗rganadi. Ijtimoiy - siyosiy fanlarga 
funksional uslubni italyan mutafakkiri, tarixchi va davlat arbobi Nikollo 
Makiavelli (1469 - 1527) olib kirgan va u o‗z asarlarida mazkur uslubni keng 
qo‗llagan. Ba‗zi tadqiqotchilar geosiyosat fanining uslublari qatoriga institutsional, 
antropologik, mantiqiy va empirik uslublarini ham qo‗shishadi. Bizningcha, 
geosiyosatda mazkur uslublar tuzilishi va muammolarni tadqiq etish ko‗lami 
jihatidan funksional uslub doirasiga kiradi. 
Geopolitikaning ko‗plab masalalari funktsional usul bilan chambarchas 
bog‗liq bo‗lgan bixeviorizm uslub asosida muvaffaqiyatli ko‗rib chiqilishi va tahlil 
qilinishi mumkin. Siyosatga tatbiq etiladigan bixeviorizm usuli 1880 yilda 
amerikalik olim va prezident Vudrou Uilson (1856-1924) tomonidan tavsiflangan. 
Uning xususiyatlarining mohiyatini quyidagicha ko‗rsatish mumkin:
1. Siyosat (va geosiyosat) shaxsiy o‗lchovga ega. Odamlarning harakatlari 
(ularning manfaatlari) aniq bir shaxs tomonidan yo‗naltirilgan va ifoda etilgan. U 
tadqiqotning asosiy ob'ekti.
2. Odamlarning xulq-atvori, harakatlarining asosiy motivlari psixologik 
motivlardir. Ular ijtimoiy shartli bo‗lishi mumkin, lekin ular o‗ziga xos individual 
xususiyatga ega bo‗lishi mumkin.
3. Tabiiy fanlar metodlari, xususan, matematik, statistik ma'lumotlarni, 
kompyuter texnologiyalari imkoniyatlarini va hokazolarni qo‗llash mumkin 
bo‗lganda, miqdoriy o‗lchovlar keng qo‗llaniladi. Strukturaviy va funktsional tahlil 
ushbu usullarni birlashtiradi. U jamiyatni, davlatni, davlatlar birlashmasini har bir 
elementi tizimning ma'lum ehtiyojlari va kutishlarini qondiradigan aniq 
funktsiyalarni bajaradigan murakkab tuzilishga ega tizim sifatida qaraydi. Tizim 
elementlari tashkilotning o‗zi tuzgan biron bir dasturga muvofiq ishlaydi. Tashkilot 
(birlashma) ning asosiy vazifasi tizimning muvozanatini saqlash, uning elementlari 
tomonidan funktsiyalarni (rollarni) to‗g‗ri bajarishdan iborat.