O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Yevrosiyochilik harakati. Petr Savitskiyning geosiyosiy konsepsiyasi.
Yevrosiyoliklarning kontseptsiyasida Rossiya G‗arb va Sharq, Yevropa va 
Osiyo o‗rtasida o‗rta pozitsiyani (Heartland) egallagan maxsus etnografik va 
madaniy dunyo hisoblanadi. Yevroosiyo harakati 1920 yil boshlarida oktabr 
emigratsiyasidan keyin ruslar orasida paydo bo‗ldi. U Sofiyada paydo bo‗lgan, 
ammo tez orada Pragaga, keyin esa Berlinga ko‗chib o‗tgan.
Yevroosiyosizm asoschilari tilshunos va filolog N.S. Trubetskoy (1890-
1938), tarixchi G.V. Vernadskiy (1887-1973), geograf va iqtisodchi P.N. Savitskiy 
(1895-1968), pravoslav dinshunosi, keyinchalik ruhoniy G.V. Florovskiy (1893-
1979), faylasuf L.P. Karsavin (1882-1952) va san'atshunos P.P.Suvchinskiy (1892-
1985). 
Petr Nikolayevich Savitskiy 1895 yilda dunyoga kelgan. Birinchi rus 
geosiyosatchisi. V.Vernadskiy va P.Struvelarning o‗quvchisi bo‗lgan. P.Savitskiy 
dunyoqarashining takomillashib borishida slavyanofilchilik (A.S.Xomyakov, aka - 
uka Kireyevskiylar, Aksakovlar, Y.F.Samarin) harakati vakillarining ta‗siri katta 
bo‗lgan. 1916 - 1917 - yillarda Rossiyaning Norvegiyadagi elchixonasida xizmat 
qilgan. Fuqarolar urushi davrida general Vrangel shtabida tashqi ishlar qo‗mitasini 
boshqargan.
Mashhur asarlari: «Dasht va o‗troqlik» (1922), «Rossiya - Yevrosiyoning 
geografik tahlili» (1926), «Yevrosiyoning geografik va geosiyosiy asoslari» 
(1933). P.Savitskiy geosiyosiy qarashlarida Rossiyaning geografik joylashuviga 
katta e‗tibor berilgan. Tadqiqotchining fikricha, Rossiya jahon siyosiy xaritasida 
joylashuvi jihatidan sivilizatsion shaklga ega. Davlat nafaqat geografik qulay 
makonda joylashgan, balki uning hududlari jahon geosiyosiy maydonida «o‗rtaliq» 
makonni tashkil etadi. 
P.Savitskiy Rossiyaga milliy davlat sifatida qaramaydi. U Rossiyaga geosiyosiy 
omillardan kelib chiqib munosabat bildiradi va uni birinchi navbatda geosiyosiy 
kuch deb biladi. Rossiya oriy - slavyan madaniyati, turk ko‗chmanchilik va 
pravoslav an‗analarini mujassamlashtirgan o‗ziga xos sivilizatsiya ekanligini va 
mazkur madaniyatlar «o‗rtaliq» makonda jahon tarixining sintezi sifatida 
shakllanganligini ta‗kidlaydi. 
P.Savitskiy tarixan rus madaniyatining takomillashishi va rivojlanishini 
«imperiyaga aylangan sharqiy slavyanlar»ning harakatlari bilangina bog‗lamaydi. 
Uningcha, rus davlatchilik madaniyatining rivoji slavyan va turk madaniyatining 
o‗zaro munosabatga kirishuvi davriga bog‗liq (XIII - XV asrlar). Bu jihatdan uning 
Turon konsepsiyasiga to‗xtalmoq o‗rinlidir. 
―Mo‗g‗ul-tatarlarsiz Rossiya bo‗lmas edi‖ deydi- Savitskiy o‘z ―Dasht va 
aholi punkti‖ maqolasida ushbu tezis yevroosiyochilikning asosiy formulasi edi. 
Shuning uchun to‗g‗ridan-to‗g‗ri geosiyosiy bayonotga o‘tilsa. "To‗g‗risini 

---

54 
aytganda: dunyo tarixiy makonida g‗arbiy yevropaning dengiz sensatsiyasi, teng, 
qutbli bo‗lsa ham, qit'aning yagona mo‗g‗ul sensatsiyasiga qarshi turadi; bu orada, 
rus ―kashfiyotchilarida‖, ruslarning bosib olinishi va izlanishlari doirasida, xuddi 
shu ruh, qit'aning bir xil tuyg‗usi mavjud. "Rossiya Buyuk Xonlarning merosxo‗ri, 
Chingiz va Temur ishining davomchisi, Osiyoni birlashtiruvchi degan fikrni 
aytadi. U tarixiy joylashtirilgan ―dasht‖ elementlarini birlashtiradi
1
.
Rus landshaftining asosiy ikkiyoqlamaliligi - uning O‗rmon va Dashtga 
bo‗linishi - slavyanofillar tomonidan etirof etilgan. Savitskiy uchun Rossiya-
Yevrosiyoning geosiyosiy ma'nosi ushbu ikki haqiqatning - Yevropa o‗rmoni va 
Osiyo dashtining sintezi sifatida namoyon bo‗ladi. Bundan tashqari, bunday sintez 
ikki geosiyosiy tizimning bir-birining ustiga qo‗ygan oddiy superpozitsiyasi emas, 
balki o‗z o‗lchovi va baholash metodologiyasiga ega bo‗lgan ajralmas, o‗ziga xos 
narsa. 
Turon (forscha so‗z, ya‗ni turkiylar demakdir) – turkiy qavmga mansub xalqlar 
yashaydigan geografik makonni bildiradigan ijtimoiy, tarixiy - etnik atama. Turon 
hududan faqat geografik emas, geografik - tarixiy talqinga ega. Turon hududi 
Tinch okeanidan O‗rta yer dengizidagi Egey - Adreatikagacha, Shimoliy muz 
okeanidan Tibet, Himoloy tog‗larigacha, shimoliy Hindistondan Onado‗ligacha 
(Turkiya) bo‗lgan kengliklarni, u yerlarda yashovchi turkiy xalqlarni birlashtiradi.
Agar slavyanofillar rus landshaftini geografik jihatdan o‗rmon va dashtga 
bo‗lishgan bo‗lsa, P.Savitskiy Rossiya - Yevrosiyoning geosiyosiy mohiyatidan 
kelib chiqib makonni Yevropa o‗rmonlari va Osiyo dashtlariga bo‗ladi. Rossiyaga 
esa o‗sha geosiyosiy makonlarning sintezi sifatida qaraydi. 
P.Savitskiy ijodining tarkibiy qismi yana bir konsepsiya – «rivojlanish 
o‗chog‗i» konsepsiyasi bilan bog‗liq. «Rivojlanish o‗chog‗i» F.Ratsel «siyosiy 
geografiyasi»da sharhlangan «Raum» - «borliq» tushunchasi bilan mohiyatan 
to‗g‗ri keladi. Bunda nemis «organitsistik» maktabiga mos keluvchi hamda 
aglosakson geosiyosatchilarining voqealarni faqat tashqi bog‗lanish va izchilligiga 
qarab tasvirlovchi qarashlari - pragmatizmiga zid bo‗lgan yevrosiyochilarning 
«organitsistik» kayfiyatlari o‗z ifodasini topgan.
«Rivojlanish o‗chog‗i» - bu Rossiya - Yevrosiyo. Makonda ijtimoiy - siyosiy 
muhit va uning hududidagi geografik geografik individuum (landshaftlar) o‗zaro 
uyg‗unlashgan. «Rivojlanish o‗chog‗i»ning yuksalishiga nafaqat geografik, balki u 
bilan barobarida etnik, tarixiy, xo‗jalikka va boshqa ko‗rinishlarga ega bo‗lgan 
asoslar mavjud. Bu jihatdan «Rivojlanish o‗chog‗i»ni yaxlit «Grossraum» sifatida 
emas, ko‗plab mayda «raum»lardan tashkil topganligini aytmoq lozim. 
1
https://nicbar.ru/politology/study/kurs-geopolitika/199-tema-5-russkaya-geopoliticheskaya-shkola 

---

55 
P.Savitskiy geosiyosiy qarashlarida «Yevrosiyo», «Turon», «Rivojlanish 
o‗chog‗i» nazariyalaridan tashqari, «ideokratiya» prinsipi ham alohida o‗ringa ega. 
Ideokratiya ham boshqa geosiyosiy dasturlar singari «kuch» tushunchasini o‗zida 
mujassam etadi. Masalan, geosiyosatda davlat yoki xalqaro tashkilotlarni umumiy 
qilib «kuch» deb atashimiz mumkin. Ideokratiya bunga qarama - qarshi qo‗yilgan 
emas.
Ichki kontenental diqqatga sazovor joylar ikki holatda alohida ahamiyatga ega: 
1) agar qo‗shni kontinental mintaqalar miqyosi eng katta fazoviy darajaga ega 
bo‗lsa; 
2) agar bu sohalar iqtisodiy va madaniy tabiatning eng xilma-xilligini namoyish 
etsa.
Birinchi turdagi omillar qit'a ichidagi diqqatga sazovor joylar samarali 
bo‗lgan fazoviy zonani kengaytiradi, ikkinchi turdagi omillar esa iqtisodiy va 
madaniy foyda sonini ko‗paytiradi. Shuning uchun Rossiyaning strategik sheriklari 
Xitoy, Mo‗g‗uliston, Erondir. Savitskiy o‗zining ―Kontenent-okean‖ asarida 
Rimlandning kontinental geosiyosatning ta'sir zonasiga qo‗shilishining muhim 
iqtisodiy qonunlarini asoslab berdi.