O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi o’zbekisтon respublikasi davlaт soliq qo’miтasi soliq akademiyasi

Byudjet va byudjetdan tashqari fondlar bilan hisob - kitoblar auditining maqsadi, vazifasi va ma’lumot manbalari.

O’zbekiston Respublikasi Soliq qonunchiligiga muvofiq ko’pchilik korxonalar byudjetga umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig’imlar to’laydilar.

Soliqlar va boshqa to’lovlar bo’yicha byudjet bilan hisob-kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning maqsadi - tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobotining soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha qarzdorlikni aks ettirish qismida, hamda soliqqa tortishdagi tartibga solinmagan masalalar bilan bog’liq sezilarli holatlarni aks ettirishdan iborat.

Byudjet bilan olib boriladigan hisob - kitoblar auditor jiddiy e’tibor berishi lozim bo’lgan murakkab ob’ekt hisoblanadi. Birinchidan, byudjetga to’lanadigan soliqlarning noto’g’ri hisoblanganligi va to’langanligi uchun korxonaga nisbatan moliyaviy jazo choralari qo’llaniladi. Bu esa uning moliyaviy ahvoliga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Ikkinchidan, hisob-kitoblarning to’g’riligini tasdiqlovchi auditorlik xulosalari soliq inspeksiyasi tomonidan qabul qilinishi ayrim hollarda shubha ostiga olinib, qabul qilinmasligi ham mumkin. So’ngi holatda soliq organi taqdim qilingan auditorlik hulosasini qaytadan tekshirib chiqishga haqlidir.

Agar auditor xulosasi davlat byudjeti manfaatlariga zid, amaldagi qonunchilikka va me’yoriy hujjatlarga rioya qilinmasdan, sifatsiz tuzilganligi aniqlansa, amaldagi qonunchilikka muvofiq sanksiyalar kuchga kiradi. Bunday hollarda auditorlik firmasi aditorlik faoliyati bilan shug’ullanishga huquq beradigan litsenziyadan mahrum qilinishi mumkin. Soliqlar to’lanishini tekshirishdan oldin soliqqa tortiladigan ob’ekt bo’yicha ko’rsatkichlarning to’g’riligi, soliqqa tortiladigan baza va soliq stavkalariga rioya qilinishi, tekshirilishi kerak.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida turli xil mulkchilikka asoslangan korxonalarning byudjet bilan o’zaro munosabatlari kengaymokda. Respublikamizning barcha hududlarida byujetga to’lanadigan to’lovlarning to’g’riligini aniqlaydigan va ularning o’z vaqtida o’tkazilishi ustidan qat’iy nazorat o’rnatadigan soliq xizmatlari tashkil etilgan.

O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida davlat soliq qo’mitasiga katta huquqlar berilgan. Хususan, Respublika Soliq Qo’mitasi hamda viloyatlar, tumanlar va shaharlardagi soliq inspeksiyalariga quyidagi huquqlar berilgan: foyda va boshqa soliqqa tortiladigan ob’ektlarni yashirganligi yoki kamaytirib ko’rsatganligi uchun barcha yashirgan yoki pasaytirilgan summalarni va shu summa miqdorida jarima undirish uchun korxonalarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar qo’llash. Bunday xato ikkinchi marta takrorlanganida esa ikki baravar jarima solish, shuningdek byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash hamda to’lash uchun zarur bo’lgan soliq deklaratsiyalari, hisobotlar, hisob-kitoblar va boshqa hujjatlarni taqdim qilmaganliklari, kechiktirilganligi, foydaning hisobga olinmaganligi yoki bu hisobning belgilangan tartibni buzib yuritilganligi uchun tegishli soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar summasidan o’n foizi undiriladi. Bunda mansabdor shaxslarga eng kam oylik ish haqining besh barobaridan yetti barobarigacha ma’muriy jarima solinadi.

shuning uchun auditor byudjet bilan hisob-kitoblarni tekshirishda malakali maslahatchi va ushbu hisob-kitoblar to’liq hamda o’z vaqtida bo’lishi uchun hayrhoh bo’lmog’i lozim. Byudjet bilan hisob-kitoblarda korxona buxgalterlari tomonidan yo’l qo’yilgan xatolarni ko’rsatish bilan auditor ushbu korxonaga soliq inspeksiyasi tomonidan qo’llaniladigan moliyaviy jazo choralari bilan bog’liq bo’lgan zararlardan qutilib qolishga yordam beradi.

Soliqlarning to’g’ri hisoblanishi va byudjetga to’lanishi asosan soliq organlari orqali nazorat qilinadi. Lekin, soliq turlarining ko’pligi, soliq bazalarining hamda stavkalarining doimiy ravishda o’zgarib borishi, soliq siyosatiga oid me’yornomalarning ko’pligi ushbu jarayonda auditorlik xizmatidan foydalanishni taqozo qiladi. shuning uchun shartnomaga asosan auditorlar (auditorlik tashkilotlari) xo’jalik yurituvchi sub’ektning byudjet bilan soliqlar bo’yicha hisob-kitoblarini audit qilishlari mumkin.

Soliq auditi deganda auditorlik tashkilotlari tomonidan iqtisodiy sub’ektning buxgalteriya va soliq hisobotlarini ishonchlilik darajasi, qonunchilikda belgilangan me’yor aspektlari, iqtisodiy sub’ektning soliq va boshqa byudjetdan tashqari to’lovlarini shakllanish tartibi va buxgalteriya hisobotlarida aks ettirilishi holati bo’yicha fikr bildirish yuzasidan o’tkazilgan maxsus auditorlik vazifasi tushuniladi. Bunda soliq to’lovlari ko’rsatilgan taqdirda ko’zda tutilgan imtiyozlardan oqilona foydalanilishi byudjet bilan hisob-kitoblarni optimallashtirish imkonini beradigan puxta o’ylangan hisob siyosati bilan uzviy bog’liqlikda ko’rib chiqiladi.

Auditor korxonaning byudjet bilan soliqlar bo’yicha hisob-kitoblarini tekshirganda soliq bazalarining to’g’ri aniqlanganligiga; soliq imtiyozlarining to’g’ri qo’llanilishiga; soliq stavkalari va soliq summalarining to’g’riligiga; soliqlarning muddatida va to’liq byudjetga o’tkazilganligiga; byudjet bilan hisob-kitoblarning buxgalteriya hisobida to’g’ri yuritilishiga; to’lovlar bo’yicha analitik hisobning to’g’ri yuritilishiga; byudjetga to’lovlar bo’yicha hisobot ma’lumotlarining to’g’riligi va asosliligiga e’tibor berishi kerak.

Korxonaning byudjet oldidagi majburiyatlari moliyaviy hisobotning birinchi shakli, ya’ni «Buxgalteriya balansi» (passiv tomoni, ikkinchi – «Majburiyatlar» bo’limi, «Byudjet bo’yicha qarzlar» satri) to’g’risida hisobot»da keltirilgan («Byudjetga to’lovlar to’g’risida ma’lumot» nomli ilovada ifodalangan bo’ladi). Byudjet bilan korxonaning hisob-kitoblari buxgalteriya hisobining 6410 – «Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzdorlik» schyotida olib boriladi. Ushbu schyotning kredit tomonidagi koldig’i korxonaning byudjet oldidagi soliqlar bo’yicha qarzini ifodalaydi. Auditor dastavval ushbu schyotning qoldig’ini buxgalteriya balansidan aniqlaydi (460-satr). Mazkur schyotning qoldig’i Bosh kitob, oborot vedomostlari bilan o’zaro solishtiriladi. Soliqlarning turlari moliyaviy hisobotdagi «Byudjetga to’lovlar to’g’risida ma’lumot»da keltirilgan bo’ladi.

SHunning uchun u byudjet to’lovlariga doir hisob-kitoblarning to’g’riligi va ularning O’zbekiston Respublikasidagi mavjud qonunchilikka muvofiq o’z vaqtida o’tkazib berilishini sinchiklab tekshirishi lozim.

Byudjetga to’lanadigan to’lovlarning ro’yxati O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi bilan, ayrim to’lovlar bo’yicha byudjet bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi bilan tartibga solinadi.

Soliqlar bo’yicha qarzlar yuridik shaxslarning byudjet oldidagi majburiyati bo’lib hisoblanadi va odatda, ma’lum sanada to’lanadi. Soliq qonunchiligining tez-tez o’zgarishi va me’yoriy hujjatlar ayrim qoidalaridagi ziddiyatlar soliqlarga doir hisob-kitoblarda tasodifiy xatolarni keltirib chiqarishi mumkin. Soliqlar bo’yicha qarzlar sinchiklab tekshiruvdan o’tkazilganida quyidagi hatolar aniqlanishi mumkin:

• 
  soliqlarni hisob-kitob qilishda buxgalteriya hisobi tamoyillari, qonun hujjatlari va yo’riqnomalarning noto’g’ri qo’llanishi;
  
• 
  soliq stavkalarining noto’g’ri qo’llanilishi;
  
• 
  soliqqa tortiladigan bazaning noto’g’ri aniqlanishi;
  
• 
  penya va jarimalarning noaniq hisobga olinishi;
  
• 
  Kreditorlik qarzlari va butun buxgalteriya hisobotini baholashga quyidagilar ta’sir ko’rsatadi:
  
• 
  soliqqa tortish bo’yicha imtiyoz olish uchun xato axborotlarni taqdim etish;
  
• 
  soliq organlariga taqdim qilinadigan ma’lumotlarning buzib ko’rsatilishi yoki yashirilishi;
  
• 
  byudjetga qarzdorliklarni aniqlashda, soliqqa tortishdan ozod etilganlar sifatida soliqqa tortishda hisobga olinadigan daromadlarni noto’g’ri turkumlash yoki hisob-kitob qilish;
  
• 
  soliqqa tortish bo’yicha imtiyoz olish uchun bosh va sho’’ba korxonalar o’rtasidagi hisob-kitoblar bo’yicha hisobda qalbaki muomalalarni aks ettirish.
  

Har bir soliqqa oid qonunchilik hujjatida soliq stavkalarini qo’llash, soliq solinadigan bazani aniqlash, soliqlarni to’lash muddatlari, hisobotlarni tayyorlash va hakazo talablar aks ettiriladi.

Soliq majburiyatlarining noto’g’ri aniqlanishi katta moliyaviy yo’qotishlar keltirib chiqarishini hisobga olib, auditorlar ushbu uchastkada tekshiruvlarni tashkil etish va o’tkazish texnologiyasiga alohida e’tibor berishlari lozim. Тekshiruvlarni muvaffaqiyatli o’tkazish uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur:

• 
  byudjet bilan hisob-kitoblarni tekshirishga yuqori malakali mutaxassislarni jalb qilish;
  
• 
  xodimlarni soliqqa tortish masalalariga oid tezkor axborotlar va me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlash;
  
• 
  auditorlar oddiy kundalik muammolar ustida takroran ishlamasliklari uchun, korxona ichida soliqqa tortishning dolzarb masalalariga doir axborotlar va ishlanmalarni almashishni tashkil etish;
  
• 
  mijoz tomonidan taqdim qilinadigan, soliqqa tortish masalalariga doir yozma axborotlar sifatini samarali nazorat qilish;
  
• 
  korxona ichida soliq bo’yicha maslahat berish texnologiyasini barpo qilish va byudjet bilan hisob-kitoblarni tekshirish natijalari bo’yicha rasmiylashtirilishi lozim bo’lgan ishchi hujjatlarining maxsus shakllarini ishlab chiqish.
  

Byudjet bilan hisob-kitoblarni tekshirishda auditorlik amallariga shaklan rioya qilinishigagina tayanish mumkin emas. shuning uchun byudjet bilan hisob-kitoblar ahvoli to’g’risida yakuniy hulosani auditorlar guruhining rahbari qilishi kerak. U asosiy soliqlar bo’yicha aniqlangan barcha tafovutlarni va ularning soliqqa tortiladigan baza shakllanishiga ta’sirini baholash imkoniga ega.

Foyda solig’i va qo’shilgan qiymat solig’i korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatiga eng katta ta’sir ko’rsatib, hisob-kitob qilishda ham, tekshiruv o’tkazishda ham hammadan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. SHu boisdan umum davlat soliqlaridan shu ikkalasiga batafsil to’xtalib, qolgan soliqlar va yig’imlar bo’yicha esa auditorlar tomonidan qo’llaniladigan umumiy tekshiruv qoidalarini bayon qilamiz.