O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Turli tipdagi tolalarning tarkibiy , funksional jixatlari
.
(
V.N.Platonov 
bo’yicha) 
Mushaklar ishda energiya ta’minoti 
Xarakat yuklamasi darajasini o’zgartirish bilan bog’liq 
barcha jarayonlar, organizmda ma’lum miqdoda energiya sarf bo’lishi bilan kechadi. Umumta’lim 
maktablarida barcha energiyaning saqlanish Qonunini o’rganadi:odam organizmi oziq –ovqat 
iste’mol qilish antijasida va ularning hazm bo’lish jarayonida kimyoviy energiya oladi, atrof 
muhitga ish ko’rinishida va bir qismi issiqlik ko’rinishida uzatiladi. Gelmgolsning termodinamika 
Qonuniga ko’ra: “ Agar issiqlik ishga aylansa, tizim bajargan ish miqdori sarf bo’lgan issiqlik 
miqdoriga ekvivalent”. oziq –ovqat maxsulotlarining parchalanishi vaqtida ajralib chiqqan energiya 
organizmning har qanday mushak faoliyatida bevosita energiya manbaini ishlab chiqarishga sarf 
bo’ladi –adenozintrifosfor kislotasi (ATF), uning parchalanish va tiklanish tezligi , kislorod 
miqdoridan qat’iy nazar,bir xil. Agar ATF ning mushaklardagi miqdori katta emasligini va yuqori 
jadallikdagi ishni ta’minlash uchun bor –yo’g’i 1–2 soniyaga yetishini hisobga olsak, o’z–o’zidan 
tushunarli, zahirani doimo to’latib turish kerak. 
Mushaklardagi energiya kimyoviy reaksiya natijasida ishlab chiqariladi va uchta 
energetik tizimga bo’linadi: 
–anaerobik alaktat (kislorod va glikogen ishtirokisiz); 
–anaerobik laktat (glikolitik); 
–aerobik (oksidlanish reaksiyasi kislorod ishtiroki bilan o’tadi). 
Alaktat tizimda energiyanig paydo bo’lishi energiyaga boy fosfat birikmalar–adenozintrifos- 
fat (ATF) va kreatinfosfatning (KF) parchalanishi evaziga sodir bo’ladi. Birinchi 
birikmaning konsentrasiyasi mushak tolalarining barcha turlarida bir xil,ikkinchisida esa–TQ-
tolalarda SQ tolalardagidan 10-15% ga ko’proq. Sprinterlik mashg’ulotlar ta’sirida alaktat 
anaerobik quvvatntng ko’rsatkichlari sezilarli ( 40-80% ga) ko’tariladi. Fosfat birikmalarning 
konsentrasiyasi erkak va ayollarda bir xil. Shug’ullanmaydigan odamlarda alaktat jarayon maksimal 
quvvat ko’rsatkichiga ish boshlanagndan so’ng , 0,5-0,7 soniya o’tgach erishadi va 7-10 soniya 
davomida saqlanib turadi, yuqori malakali sportchilarda bu holat 15-20 soniya davomida kechadi. 
Yuqori darajadagi alaktat anaerobik maxsuldorlikka ega barcha odamlar, chidamlikka uzoq ishlash 
davomida past aerobik imkoniyatlarga ega bo’ladilar. 
Laktat anaerobik (glikolitik) energiyata’minot (anaerobik glikoliz deb,ham atashadi) 
tizimida, ATF resintezi glyukoza va glikogenning kislorodsiz parchalanishida yuzaga keladi. 
Mushaklar va jigarda mavjud bo’lgan , glikogendan qonga ajralib chiqqan glyukozadan 
Jihatlari 
Tola turi