O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali

100 ■



2 4 6 8 10 12 14 S:Q

5-rasm. Fosforitning fosfat kislotali parchalanish darajasining

suspenziya S:Q nisbatiga bog‘liqligi:kislota konsentratsiyasi: 1 - 37% P2O5; 2 - 35% P₂O₅; 3 - 30% P₂O₅; jarayonning davomiyligi 2 soat.
K_p,%'

6
-rasm. Fosforitning fosfat kislotali parchalanish darajasining vaqt

bo‘yicha o‘zgarishi: kislota konsentratsiyasi: 1 - 37% P2O5; 2 - 35% P2O5; 3 - 30% P2O5; EFK(100% P₂O₅):fosforit nisbati: 1 - 1:1; 2 - 1,5:1; 3 - 1,5:1; jarayonning harorati: 1 - 60^oC;

2 - 60^oC; 3 - 80^oC.

Tarkibida ~20% P₂O₅ va ~2,5% MgO bo‘lgan ekstraksion fosfat kislotaga uning massasining 2%i atrofida NH₄NO₃ qo‘shib bug‘latilishidan hosil qilingan 35-37% P₂O₅ konsentratsiyali aktivlangan kislotada fosforitning EFK(100%P₂O₅):fosforit = 100:100 nisbatida va 60^OC haroratda 1,5 soat parchalanishidan tarkibida: P₂O_5umum. = 37-38%; P2O5o‘zl. = 34-36%; P2O5s.e. = 32-33,5%; N = ~ 0,7%; F = 1,4-1,6% bo‘lgan yaxshi fizik-kimyoviy xossaga (S:Q = 2,7-2,8, pH = ~2,5) ega bo‘lgan superfosfat suspenziyasi hosil qilinishi mumkin (optimal sharoit). Bunda fosforitning parchalanish darajasi 76% ga yetadi. Parchalanish jarayonidagi kislota me’yorini 1,5 marta oshirilishi [EFK(100%P₂O₅):fosforit = 150:100 nisbatida] natijasida parchalanish darajasini 85% gacha ko‘tarish mumkin, lekin suspenziyani quritishdan hosil qilinadigan mahsulotda P₂0_5erkin ⁼ ~6,7 ga teng bo‘lib, standart talablari (P₂0_5erkin < 5) ga javob bermaydi. Kislota konsentratsiyasini 40% P₂0₅ ga va EFK(100%P₂0₅):fosforit nisbatini 2 marta (200:100) oshirish orqali parchalanish darajasini ~90% gacha oshirish mumkin, lekin hosil qilingan bo‘tqaning fizik-kimyoviy xossasi [S:Q = ~5 (erkin fosfat kislotasi hisobiga), pH = ~2] birmuncha yomonlashadi, natijada ishlab chiqarish intensivligi va samaradorligi pasayadi. Ularni

neytrallovchi qo‘shimchalar (ammiak gazi, bo‘r va b.) ishtirokida fizik- kimyoviy xossalarini yaxshilanishi va undan murakkab azot-fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqarilishi mumkin.

Optimal sharoitda olingan superfosfat suspenziyasini 100-105^OC da quritish orqali tarkibida: P₂O_5umum. = ~ 48%; P₂O_5ozl. = 46,5%; P₂O_5se. = 42,8%; P₂O_5erkin = ~1,8%; N = ~ 1%; F = 1,8% bo‘lgan qo‘shaloq superfosfat turidagi o‘g‘it olinadi. Mahsulotni quritish natijasida fosforitning parchalanish darajasi ~85% ga yetadi. O‘g‘itning ftorsizlanish darajasi esa 45-50% ni tashkil etadi.

Bayon etilgan usulni hozir kunda amalda bo‘lgan fosforitlar asosida ammofos o‘g‘iti ishlab chiqarish usuli bilan taqqoslanganda - ham iqtisodiy, ham ekologik samara olish mumkin ekanligini ko‘rish mumkin. Bu usulda ammofos ishlab chiqarish usulidagi sulfat kislotasini 20% ga va ammiakni 100% ga iqtisod qilinishi, chiqindi - fosfogips unumini 20% ga kamaytirish imkoniyati yaratiladi. Bundan tashqari, tabiiy fosfatdan o‘g‘itga bevosita o‘tadigan ftorning 45-50% miqdorini ftor birikmalari holatida ajratib olinishini ta’minlash mumkin. Bu esa, bir tomondan, ishlab chiqariladigan o‘g‘itning ekologik tozaligini oshirsa, ikkinchidan, ayrim xalq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda muhim xomashyo bo‘lgan ftor birikmalarining qo‘shimcha mahsulot sifatida olinishiga erishiladi.

O‘g‘it tarkibidagi ftor miqdorini yanada kamaytirilishiga erishilishi mumkin. Buning uchun bir qism boshlang‘ich ekstraksion fosfat kislotasi ammoniy nitrat ishtirokida 50-55% P₂O₅ gacha bug‘latiladi, uni boshlang‘ich ekstraksion fosfat kislotasining qolgan qismi (unga ham kerakli miqdordagi ammoniy nitrat qo‘shilgan) bilan ~37% P₂O₅ li kislota hosil qilinishi orqali aralashtiriladi. Hosil qilingan kislotadan olingan qo‘shaloq superfosfatning ftorsizlanish darajasi 70-75% ga yetadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1.A.A.Ismatov, T.A.Otaquziev, N.P.Ismoilov, F.M.Mirzaev. Noorganik moddalar Kimyoviy texnologiyasi. Toshkent. O’zbekiston, 2002, 336 b.

2.Kutepov A.M., Bondareva T.I, Berengarten M.G.Obshaya ximicheskaya texnologiya. M:, Visshaya shkola, 1990, 520 s.

3. Amelin A.G. Obshaya ximicheskaya texnologiya. M.: Ximiya, 1977.

4.Muxlenov I.P. Obshaya ximicheskaya texnologiya. Ch.1,2. M.: Vissh.shk., 1984, 1987. 255 i 263 s.

5. .Muxlenov I.P., Grshteyn A.V. i dr. "Osnovi ximicheskoy texnologii". M.: Vissh.shk. 1991.

6.N.Kattayev. Kimyoviy texnologiya, 2008 yil Toshkent,432 bet

7 www.aim.uz

8 www.arxiv.uz

9 www.ziyonet.uz