O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

 
O’qituvchi, 
10 minut 
ASОSIY SAVOLLAR 
7.1.
Tuproqdagi organik moddalar, chirindi paydo bo’lish jarayoni. 
7.2. Chirindining tarkibi va hossalari. 
Tayanch iboralar: 
Organik moddalar, chirindi, o’simliklar formatsiyasi, miniralizatsiya, mikroorganizimlar, 
lishayniklar, jonivorlar. 
 

---

60 
 
1-ASОSIY SAVOL 
TUPROQDAGI ORGANIK MODDALAR, CHIRINDI PAYDO BO’LISH JARAYONI 
1-asоsiy savolning bayoni. 
Tuproqqa tushadigan har xil o’simlik qoldiqlari, mikrob tanalar va nobud bo’lgan jonivor 
o’limtiklarning bir qisimigina minerallashadi holos. Organik moddalarning ancha qismining - 
parchalanishidan hosil bo’lgan organik moddalar va mikroblar faoliyati tufayli vujudga kelgan 
maxsulotlar o’zaro murakkab reaksiyaga kirishib, faqat tuproqqa xos bo’lgan yangi murakkab 
organik moddalar -- chiridi paydo qiladi. 
I.V. Tyurin, M.M. Kononova, S.S. Dragunov va boshqalar tuproqlardagi chirindi 
moddalarining kimyoviy tarkibi hamda paydo bo’lishini chuqur va har tomanlama tekshirishgan. 
Bu olimlar tuproq organik qismining turli moddalardan tashkil topqanligini aniqladilar. Bunday 
moddalar jumlasiga kuydagilar kiradi: 
1.
Parchalanmagan o’simlik va xayvon qoldiqlri tarkibiga kiruvchi organik birikmalar. 
2.
Tirik mikroblar, shuningdek nobud bo’lgan, ammo hali parchlanmagan mikrob tananalari 
tarkibiga kiruvchi hamda mikroblar sintezi jarayonida vujudga keluvchi organik birikmalar. 
3.
O’simlik va xayvonlar qoldiqlari hamda mikrob tanalarining parchalanishidan hosil 
bo’lgan oraliq maxsulotlar( uglevodlar, yog’ qatorining organik qislatalari hamda ularning efirlari, 
azotli moddalar, oqsilning parchalanishidan hosil bo’lgan maxsulotlar aminokislatalar, aldegitlar, 
smolalar, efirlar. 
4.
Chirindi moddalar. 
Bular organik moddalar massasining 85-90% ni tashqil etadi. 
1763 yildayoq Lomonosоv chirindi o’simliklar va xayvonlar organik qoldiqlarning 
chirishidan paydo bo’lishini aniqlagan. 
Nemis olimi Aккord ishqorda ishlash yo’li bilan torfdan birinchi bo’lib chirindi ajratib 
olgan, fransuz olimi Sоssyr esa chirindining kimiyoviy tarkibiga oid ma’lumotlar bergan. 
Dakuchaev chirindi paydo bo’lishining geografik qonuniyatlarini aniqlagan tuproq paydo 
bo’lishidagi chirindi moddalarning ahamiyatini aytib bergan. Sibersev podzol tuproqlarning paydo 
bo’lishida kren va apokren kislatalarning ahamiyatini o’rgangan. Kostichev chirindining paydo 
bo’lishi mikroorganizimlar foliyati bilan bogliq ekanligini va chirindining proteinlar, lignin kabi 
moddalardan iborat ekanligini aytib o’tgan. 
Mulder chirindi kislatalarning ajralib chiqishini ishlab chiqdi, kimiyoviy tarkibini o’rgandi 
va selyuloza quyidagi tartibda oksidlanganida hamda degidratatsiyalanganda bu kislatalarning 
paydo bo’lishini kuydagi ko’rinishda bo’lishini aytib o’tgan. 
Ulmin kislata - gumin kislota - apokren kislata - kren kislata. 
Har bir o’simlik farmatsiyasining daraxtlar, o’tloq o’simliklar, dasht o’simliklari va Cho’l 
o’simliklari farmatsiyasining o’ziga xos miqroblari bo’ladi. Bu mikroblar foliyati tufayli chirindi 
kislatalarning o’ziga xos shakllari hosil bo’ladi. 
Masalan, Sernam sharoitda o’sadigan o’tloq o’simliklari farmatsiyasida anaerob 
mikroorganizimlar bo’ladi. 
Dasht o’simliklari farmatsiyasidagi organik qoldiqlarni aerob bakteryalar parchalaydi. 
Daraxt o’simliklari formatsiyasining hozonlari va shox shabbalaridan tuproqning ustki 
qatlamida g’ovak o’rmon qiyi vujudga keladi va u nordon reaksiyaga ega bo’ladi ular aerob 
zamburuglar tomonidan parchalanadi.