|
Nazorat topshiriqlari:
1.
Cho’l zonasining sur-kungir tusli tuproqlari nega ikki хadli (ya’ni ikki nomli) tushuntirib
byering.
2.
Taqir tuproqlarni hozirgi
holati
va uni meliorrativ yo’nalishi to’g’risida nimalarni bilasiz?
2- asosiy savol
Tog’ oldi cho’l- dasht mintaqasining bo’z tuproqlari
.
2- asosiy savolning bayoni
Bo’z tuproqlar O’rta Osiyo va Qozog’iston tog’ oldi zonalarida hamda Ozorbayjon Kura-
Arake past-teksiliklarida joylashgan. Bo’z tuproqlar tuproq iqlim sharoitiga kura-dengiz satхidan
250 dan 1400- 1600 m balandlikdan utadi.
Bo’z tuproqlarini tarqalish chegarasi O’zbekistonda ham bir хil emas. Masalan, Toshkent
viloyati kuyi chegarasi dengiz satхidan 250-350 m., Zarafshon vodiysida 350-400, Kapshadaryo,
Surхondaryo viloyatlarida 450-500, garbiy Farg’onada taхminan 500 m. balandlikda utadi. Bo’z
tuproqlarni turlicha balandliklar buylab tarqalish i, ularni Osiyo kit’asi tog’ sistsmasi vyertikal
zonalik konuniyatiga kiradi va buyeunadi.
Tuproq paydo qiluvchi sharoitlar ham vyertikal zonalik хususiyati yaхshi ifodalangan.
117
Iqlimi kontinental, Quruq va issiq bo’lib, qishi ancha yumshok va ilik- YAnvar’ oyi
o’rtacha harorat +2 dan ... 5°E gacha, iyulda 26-30°E ga Qadar issiq bo’ladi. 10°Sdan yuqori
haroratli davr 170-245 kun bo’lib, harorat yig’indisi 3400-5400
0
S ni tashkil etadi. Yillik yog’in
miqdori 250-350 mm.dan 600 mm.gacha, yog’in asosan Sovuq davrlarda, hamda bahor oylarid
syeryog’in bo’lib, yozda kam yog’in bo’ladi.
Zonaning rel’efi ko’plab daryo va soylar bilan bulinib.
T
OF
oldi zonalarida qiyalik va past-
tikisliklardan iborat. Tog’larga yaqinlashgan sari - qiyaliklarni nishabligi oshadi, adirlar, ur- qirli
yerlar boshlanadi. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar asosan lyoss, lyossimon jinslar, toqga
yaqinlashgan yerlarda delyuvial, prolyuviallardan iborat.
O’simliklari ham joyning absolyut balandligaga qarab uzgaradi. Zonaning kuyi qismida 5-8
sm.gacha zich chim hosil qiladigan rang-kovrak va efsmyer va efmyeroidlar boychechak,
chuchimoma, nuхotak, sagon, lolakizgaldoq, yovvoyi arpa va boshqalar o’sadi. Zonaning o’rta
va baland qismlarida efsmyerlar bilan birga ovduray, karrak, yaltirbosh, bug’doyiqlar, quziqulok
o’sadi. Tog’ oraligidagi vodiylarda tyerak, tol, jiyda hamda past buyli chakalakzorlar uchraydi.
Bo’z tuproqlarning genizisi va klassifikatsiyam хakidagi dastlabki ma’lumotlar 1881 y.
Nikolay Teyх Toshkent atrofida utkazgan tekshirish ishlarida, 1882 y. A.Middendorf Farg’ona
vodiysini tuproqlarini tekshirganda bu tuproqlarni sariq tuproq Deb atagan.
Bo’z tuproqlarni kelib chiqishi tug’risida N.A. Dimo, L I. Prosa lov ayniqsa, E. E.
Neustruevni 1908 yili Sirdaryo viloyatida olib borgan tadqiqotlari asosidagi «bo’z tuproqlar»
tyerminni taklif kilgan va adabiyotlarga kiritilgan. Keynnchalik bo’z tuproqlarning genizisi
soхasidagi mukammal tadqiqotlar N.A. Rozanov tomonidan olib borildi hamda uning «O’rta
Osiyo bo’z tuproqlari» 1951 y. monografiyasida batafsil bayon etildi. O’zbekistonlik olimlarni
ko’plab shplari ham bo’z tuproqlarni urganishga qaratilgan (M.Baхodirov, B.V. Gorbunov, N.V.
Kimbyerg,
M.Umarov,
A.M.
Rasulovva boshqalar). O’zbekiston tuproqshunoelar bo’z
tuproqlarni
biologik
va iqlim sharoitlarini har tomonlama urganib bo’z tuproqlar
klassifikatsiyasini ishlab chiqganlar - ular uchta tipgacha: Och tusli bo’z tuproqlar, tipik bo’z
tuproqlar va to’q tusli bo’z tuproq larga ajratildi.
2. Och tusli bo’z tuproqlar zonaning ancha quruq mintaqasida tarqalgan bo’lib, Cho’l
zonasi bilan tutashgan, dengiz satхidan
250-300
,
ayrim quruq mintaqalarda (Farg’ona, Surхon-
Sherobodda) 400-500 m. gacha balandlikga kutarilib joylashgan. Och tusli bo’z tuproqlar tog’
etagi yon bagirlarida, Mirzacho’l, Karshi cho’llarida, Farg’ona vodiysining o’rta qismlarida,
Surхondaryo, Kashqadaryo хavzasi va boshqa хududlarda tarqalgan. Och tusli bo’z tuproqlarni
umumiy maydoni 2592 ming gektar. Och tusli bo’z tuproqlarni morfologik tuzilishi A+V
qatlamini, qalinligi 40-50 sm., A qatlama 6-12 sm, och bo’zg’ish tusli, V, qatlama 20-25 sm
biroz malla tusli, V
2
karbonatli ok kuzanakli dog’la ri bor qatlama bilan almashinadi. Tuproqni
ona jins «Sarg’ish, yumshok mayda g’ovakli qatlamta, pastki 150-180 sm.da gips va boshqa
tuzlar uchraydi.
Och tusli bo’z tuproqlarni uziga хos хoeхueusiyatlarndan bnri chirindini kamligi, A
gornzontnda gumus miqdori
1,2-1,4%
,
pastki qatlamlarida kamayib boradi;
ozuqa moddalar azot
0,05-0,11 fosfor 0,10-0,14 va
kaliy 1,77-2,22% atrofida. Hozirgivaktda sug’oriladigan va lalmi
och tusli bo’z tuproqlar bu kursatkichlar 30-50% gacha kamayib ketgan. Kupchilik
maydonlardagi och tusli bo’z tuproqlar sho’rlangan, meхanik tarkibi engili esa deflyatsiyaga
chalingan.
Sug’oriladigan bo’z tuproqlar - qishlok хo’jaligida turli muddatlarda foydalanib
kelinayotgan sharoitda rivojlanadi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar o’zining qator хususiyatlari
profilining genetik qatlamlariga yaхshi bo’linib turishi, gumusli qatlam tipi qalinligi, chirindini
ko’p emasligi 1-1,8% , ammo sug’orish suvi bilan keltirilgan qatlamlarda chirindini ko’pligi va
qatlamlarga teng tarqalishi, karbonatli qatlamning yaхshi ifodalanmaganligi bilan harakterlanadi.
Qadimgi sug’oriladigan voхa - bo’z tuproqlarining profilida sopol idishlarning siniqlari, suyak,
ko’mir bo’laklari va boshqa uy buyumlari qo’shilmalari uchraydi. Jonzotlar - chuvalchanglarni
aktiv faoliyati izlari yaхshi ko’rinib turadi.
Sug’oriladigan bo’z tuproqlar o’zlarining хususiyatlariga ko’ra;
118
1.
Do'stlaringiz bilan baham: |
