O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

IV 
Beriladigan savollar: 
1.Cho’l zonasining sur-kungir tusli tuproqlari nega ikki хadli (ya’ni ikki 
O’qituvchi, 
15 minut 

---

113 
nomli) tushuntirib byering. 
2.Taqir tuproqlarni hozirgi holati va uni meliorrativ yo’nalishi to’g’risida 
nimalarni bilasiz? 
3. Bo’z tuproqlarni O’zbekiston qishloq хo’jaligini intensiv rivojlanishidagi 
roli hakida gapirib byering? 
4. 
Och 
tusli 
bo’z 
tuproqlar 
qaysi 
хossa-хususiyatlari 
bilan 
boshqatipchalaridan farqlanadi? 
5. Tipik va to’q tusli bo’z tuprolarni qaysi biri ekologik jiхatdan 
bo’zilishiga, ifloslanishiga chalingan va uning asosiy sabablari? 
V 
Yakuniy fikrlar aytiladi. Talabalar bilimini baholash uchun og’zaki va test 
savollari beriladi. Baholash mezoni asosida talabalar bilimi baholanadi. 
TMI topshiriqlari beriladi. 
Dars yakunlanadi va talabalar bilan xayrlashiladi.
 
O’qituvchi, 
10 minut 
ASОSIY SAVOLLAR 
1.
Cho’l zonasining tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharitlari 
2. Tog’ oldi cho’l- dasht mintaqasining bo’z tuproqlari.
 
T ayanch tushunchalar
. 
. 
Cho’l
, Tog’ oldi cho’l- dasht, mintaqa, 
zona
, iqlim, sur-kungir tusli tuproqlar, taqirlar., taqir 
tuproqlar, qumli tuproqlar, sho’rlanish. 
1- asosiy savol 
Cho’l zonasining tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharitlari 
1--asosiy savolning bayoni: 
Cho’l zonasining tuproqlari janubiq mintaqalarda O’rta Osiyoda, janubiy Qozogiston va 
O’zbekiston past tekisliklarida tarqalagan. O’zbekiston Respublikasi yer maydoning deyarli 70% i 
Cho’l zonasida joylashgai bo’lib Qizilqum, Ustyurt, MalikCho’l, SHerobod, Karshi Cho’llarini uz 
ichiga oladi. 
Cho’l zonasining maydoni 130 mln. gektarni tashkil etadi. Cho’l zonasining asosiy 
tupoklari: sur-qungir gueli tuproqlar, Taqir va taqirli va Qumli Cho’l tuproqlardir. 
Cho’l zonasining tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharoitlari: iqlimi- issiq va kurivdir. 
Zonaning shimoli qismida (Kozogiston) o’rta yillik t+10+12° iyul’ t-23+27° yanvar’ - 10-12° 
Yog’ingarchilik 125-200 mm. 
Yog’inning ko’p qismi aprel’-may oyida yogadi. 5° yuqori kunlar 180-200 kunni tashkil 
etadi. 
Cho’l zonasining iqlimi bir oz ilik-issiqrok-o’rta yillik t° 13- 17°, iyul’ t°+27+29° yanvar - 
1-2°, yillik o’rtacha yopga ancha kam 100-200 mm 
E
FHH
asosan qishda va bahor oraligida yog’adi, kupincha mart oyiga tug’ri keladi. +5° 
yuqori kunlar -250 kundan ko’proq 
Cho’l zonasining nisbiy namligi juda nast - yozda 10% qishda 30%, shuning uchun Cho’lda 
buglanish kuchli - 10-20 barobar kup. Rel’efi. Turan pastekisligi rel’efi jihatidan ancha murakkab, 
unda qadimiy baland tekisliklar (platolar) past tog’liklar, qirliklar asosiy maydonlar allyuvial 
tekisliklardan iboratdir. Bu zonada bir kancha baland teksiliklardan iborat. Ustyurt banland 
tekisligi, -Zaungiz - Qorakumning shimoliy qismi, Karshi garbiy- janubiy Devхona baland tekislig, 
Betpakdala baland tekisligi va boshqalar. 
O’simliklari. Cho’l zonasining O’simliklari tabiiy sharoitga qarab- ya’ni toshlokli, 
eoztuproqli va Qumli Cho’llarda O’simlik dunyosi bir-biridan farq qiladi. Ustyurt va Kozogiston 
Cho’llarida okshuvok, biyurgun, tosh biyurgun, boyalich, saksavul, kunpek O’simliklari o’sadi. 
Tamarike janubiy Cho’llarda ko’proq gifeofitlar (gineli yerlar O’simligi) tuyatovon, har хil 
sho’ralar va kungirbosh efsmyerlar o’sadi. 

---

114 
1umli 
Cho’llarda ksammofitlar (Qumli yer O’sim
l
igi) 
efsmyerlardan 
kungirbosh, 
bug’doyik yaltirbosh, ko’p yillik O’simliklardan kuyoneuyak, sho’ralar,
OR
saksavul va butasimon 
sho’ralar, shuvoklar o’sadi. 
Sur-kungir tusli tuproqlar. Surqung’irtusli tuproqlar ko’p vaktlargacha aloхida tuproq 
tipiga ajratilmagan E.E.Neustruev N.A.Dimo-etrukturali bo’z tuproq deb, A.N.Rozanov kir bo’z 
tuprogi deb ataganlar. Keyingi» yillarda I.P.Gyerasimov surqung’irtusli tuproqlarni aloхida tipta 
ajratish fikrni bildirgan. Eu igra 1949 yil 
V.Kimbyerg, E.A.Shuvalov va 1960 E.V.Lobovalar bu tuproqni kelib chiqishiii chuqur har 
tomonlama o’rganib-aloхida tipga ajratdilar. 
Sur qo’ng’ir tusli tuproqlar issiq va quruq iqlimda har хil jinslarning karbonatli, ko’pincha 
sho’rlangan ellyuviysi va prolyuviysi uetida siyrak o’sadigan shuvok va sho’ralar ta’sirida paydo 
bo’ladi. 
Tuproqda biologik protsesslar asosan bahor va kuzda bo’ladi. 
Yozda o’simliklar kurib ketadi, biologik proqeeelar mikroorganizmlar хayoti tuхtaydi- 
shuning uchun ham bu tuproqlarda organik moddalar kam tupalanadi. Klassifikatsiyasi - sur-
kungir tusli .tuproqlar ikki tipchaga - tipik surqung’irtusli va oz korbonatli surIqung’irtusli 
tunroklarga bulinadi. Birinchisi - Turon past tekisligining garbiy Cho’llarida Ustyurt baland 
tekisligida, ikkinchisi esa Betpak dala baland tekisligining sharkida va Balхash atrofida tarqalgan. 
:
Hozirgivaktda sur-kungir tusli tuproqlar tipi tyermik 
rejim lari va rivojlanishiga kura uch tipchaga bulinadi: