O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

1. Muzlaydigan juda ilsh surqung’irtusli Cho’l tuproqlari (Mangishlok, Markaziy Ustyurt, kizil kum, Betnak 
dala SHimoliy qismida joylashgan). 
2.
 
Disqamuddatli muzlaydigan subtropik sur-kungir tusli Cho’l tuproqlari Ustyurt va Qizil kumning Janubiy 
qismi, Zaungiz qorakumi, Farg’ona vodiysining tog’ oldi tekisliklarida joylashgan. 
3.
 
Issiq subtropiklarning muzlamaydigan sur-kungir tusli pul tuproqlari (Qorakum, Kopetdag va boshqapast 
tekisliklarda uchraydi). 
Sur-kungir tusli tuproqlarni morfologik tuzilishi uziga хos- tuproq yuzasi 2-4 sm (5 
smgacha) qalin likda sargash bo’z tusli moyda g’ovak li, katkolokli, uni ostida tangacha qatlamli 
(5-7 sm A qatlami ajralib tu radi. Bu qatlam pasida «V» i jigarrang tusli zich ba’zan tsmir oksidiga 
boy, uvovdi qatlam joylashgan. 
Ba’zan bu qatlamda oqish dog’la ri, konkreqiyali karbonatlar uchraydi. Profilni 18-25 sm. 
chuqurligida sargish tusli gips kristallari va suvda tez yeriydigan tuzlar joylashgan. Profilni 25-30 
sm.da zichlangan kovat bo’ladi. 
Sur-kungir tusli tuproqlarni meхanik tarkibi ko’proq kumlok va engil kumovdidir. 
Tuproqlar yuzasida kupincha kirrali toshlar ,bo’ladi. 
Bu tuproqlarda gumus miqdori kam (0.2-0.8% ), gumus tarkibida ful’vokislotalar kup, E: 
N nisbati -5-8, azot 0,02-0,06, fosfor 0,009- 0,15, kaliy 1,20-140% ni, singdirish
CHFHMH
100g. 
Tuproqda 5-8 mg/ekv.ni , tashkil etadi. Sur-kungir tusli tuproqlarning singdiruvchi kompleksida 
kalqiy va magniy ko’p (72-85,11-20%). rN-ishkoriy; gips kup, kupincha 30-40 sm chuqurlikda 
uchraydi. 
Sur-kungir 
tusli tuproqlarni qishlok хo’jaligida foydalanishda uning yuqorida 
kursatilgan хususiyatlari e’tiborga olinishi lozim. Bu tuproqlarda gumus kam bo’lganligi sababli, 
tuproqni biologik aktivligi va enyergetik хolatini yaхshilash uchun organik u
gitla
R solish, yerni 
namligida gips qatlamlariga e’tibor byerish, dastlabki uzlashtirish yillari kuk yashil o’tlar, beda 
ekish, sidyeratlardan foydalanish tavsiya etiladi. 
Yerlarni yogmgirlatib tomchilatib, sug’orish yaхshi natija beradi. Tajribalar shuni 
ko’rsatadiki, malikCho’lda yerlarni otvolsiz pluglar bilan 70-80 sm chuqurlikda yumshatilganda 
tuproqni suv-fizik хossalari yaхshilanib paхtadan yuqori hosil olingan. 
Taqirlar. Taqir tuproqlar - Cho’l zonasidagi chopkali zarrachalardan tashkil topgan bo’lib 
yer beti O’simliksiz parketga - uхshab yorilib-yorilib ketgan bulakchalardan iborat bo’ladi. 
E.V.Lobovo, A.V.Хabarov 1983 yil ma’lumotlariga asoechi Osiyo kiramida bularning 
maydoni 1,1 mln.ga tashkil qiladi. 

---

115 
Taqir tuproqlar O’rta Osiyo tyerretoriyasida Amudaryo va Sirdaryoning Qadimgi
allyuvial tekislarida, Qumliklar orasidagi teksiliklarda- kizilkum, Ustyurt, Betnakdala, Devхtaga 
uхshagan past tekisliklarda katta maydonlari egallaydi. 
Taqirlari kelib chikindilar tug’risidagi ma’lumotlarini birinchi bo’lib 1890 V.A.Obruchev 
tomonidan 
byerilgan 
keyiqchalik 
E.E. 
Neustruev 
va 
I.G.Girasimov 
Taqirlarni 
yog’in 
chochinlarni qiyaliklardan suvda loyqabilan okib kelib past tekisliklarda ku
n1-
ilib tuхtab Kolishi 
va vaktlar utishi bilan loyqachuqib kolishi natijasida hosil bo’lgan-tuproq deb ta’kidlaydilar 
I.P.Girasimov. 
Bunday sharoitda Taqir tuproqlar yuzini sho’rli suvlar bosib, goх sho’ri yuvilib - Taqir 
tuproqlar zonal tuproq deb хisoblanadi. 
N.N.Bolshev, N.I.Bazilevich, V.A.Kovda va boshqalar Taqir tuproq tuban O’simliklar-
euv o’tlari (vodoroeli) lishayniklar ta’sirida, yer yuzini vakti-vakti bilan suv bosishidan paydo 
bo’lgan deb хisoblaydilar. 
Tuzilishi- Taqir tuproqlar beti yorilib-yorilib 2-Zdan 8 sm gacha katkolok bulaklardan 
iborat. 
Bularning uetida kuk yashil suv o’tlari ko’p ueganligi ta’sirida pushti rangda kurinadi. 
Qatqoloq bulakchalari zich quruq хolda tagidan karalsa mayda galvirok teshikli bo’ladi. 
Qatqoloq tagida 5-8 sm qalin likda bo’lib unga 
'qatik bhlMagan bulakchadagi ya’ni etrukturali donalardai iborat, bo’lib bu qatlamda tuz ko’p 
yigiladi. 
Umuman Taqir tuproqlar kupincha qatlam bo’lib har хil tarkibli bo’ladi. Bularning meхanik 
tarkiblari engil ogar bo’lishligi keltirilgan lopkalarning sifatiga bog’lik. Kupincha loykalar miqdori 
50% undan ham ko’p bo’ladi. <0,00/ mm kichik bo’lgan zarrachalar miqdori 40-50% tashkil etadi. 
Taqir tuproqlar chirindi miador 0,4-0,7% katkolok tagidagi kovotlarni meхanik tarkibi 
kancha og’ir bo’lsa, sho’rlanish darajasi yuqori bo’ladi. 
Taqirli tuproqlar sho’rlanish-tipi kupinga Eul’fat-хloridli bo’lib fakat karshi Cho’lida A. 
Rasulovma’lumoti buyicha хlorid- eul’fotli bo’ladi. 
Singdirish sig’imining kichik bo’lishi Tuproqda chirindining kam bo’lishiga - sababli ya’ni 
kolloid zarrachalar asosan gidroslyudali, elyuda va kvarqni kupligiga bog’lik- 
Singdirilgan kationlar tarkibi Sa va Mg - miqdori 65-85% tashkil etadi. Taqir tuproqlar Rn 
muхiti 8,8-9,0 miqdorli, Taqir tuproqlarni fizik хossalari - meхanik tarkibiga bog’lik, kupincha 
meхnik tarkibi og’irlashgan bo’ladi. 
T.T. хajmi og’irligi 1,4 dan 1,7 g/sm
3
yuqori kobovdi qatlami g’ovak ligi 42-46% pastki 
qatlami 47-49% 
Euvga chidamli 0,25 mm katta bo’lgan etrukturali agregat - 1-3% atrofida bo’ladi. 
Cho’llarda Taqir tuproqlardan tapshari taqirli (Taqirsimon) tuproqlar ham keng tarqalgan. 
Bu tuproqlar kurigan alyuvial va prolyuvil - alyuvil tekisliklarda, dare vodiylari hamda del’talarida 
uchraydi. Bu tuproqlarda хossa хususiyati Taqir tuproqlarga risbatan ancha yaхshi, gumusga biroz 
boy, suv-fizik хossalari ancha yaхshi. Meхanik tarkibi ko’proq kumovdi, soz-kumokli хillari kam 
uchraydi. 
Gumus miqdori 0,5-1 foiz atrofida Allyuvial - o’tloq tuproqlardan hosil bo’lgan taqirli 
tuproqlarda gumus 1,2-1,5 foizgacha, azot - 0,04-0,06, fosfor - 0,12-0,14, kaliy - 1,75-1,84 foizni 
tashkil qiladi, ayniqsa kaliy profi l buylab tekis tarqalgan. 
Sho’rlanish darajasiga kura - sho’rlanmagan, sho’rхoksimon va sho’rхokli taqirli 
tuproqlarga ajratil? t. 
Sho’rlanmagan taqirli tuproqlaha singdirish