O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

2 asosiy savol 
Tuproq tasnifi. Tuproqlar nomenklaturasi va diagnostikasi. 
2-asosiy savolning bayoni: 
Tuproqlarni o’хshash belgilari, kelib chiqishi va unumdorligi kabi хususiyatlarga ko’ra 
muayyan guruhlarga birlashtirishga tuproq klassifikatsiyasi (tasnifi) deyiladi. MDХ tuproqlarini 
klassifi-katsiyalash 
muammolari 
bilan 
V.V.Dokuchayev, 
N.M. 
Sibirtsev, 
P.E.Kossovich, 
N.D.Glinka, 
E.E.Neustruev, 
K.K.Gedroyts, 
E.N.Ivanova, 
N.N. 
Rozov, 
I.P.Gerasimov, 
A.A.Zavalishina 
va 
boshqalar. 
O’zbekiston tuproqlari bo’yicha Reepublikamiz olimlari 
M.U.Umarov, E.A.SHuvalov, N.V.Kimbyerg, B.V.Gorbunov, A.Z.Genusov, R.Qo’zisv va 
boshkalarni хizmatlari katta bo’ldi. 
Tip
- deb, deyarli bir хildagi tuproq paydo bo’lish jarayonlari kechadigan, hamda 
o’хshash fizik-geografik sharoitlarda katta maydonlarda shakllangan konkret tuproqlar aytiladi. 
Tuproq tiplari-ning eng muhim belgilari:
 
l) tuproqqa to’planadigan organik moddalar va ular 
parchalanishi, o’zgarish jarayonlarning deyarli bir хil bo’lishi; 2) tuproq mineral va organik mineral moddalar 
sintezidagi jarayonlarning bir хilligi; 3) moddalar migratsiyasi va 4) tuproq profili tuzilishiyaing bir хilda bo’lishi; 
5) tuproq unumdorligini oshirish tadbirlari yagoia yo’nalishda olib borilishi. Tuproq tiplari ekologik - genetik 
sinflar va qatorlarga birlashtiriladi. MDХda 8 ta ekologik- genetik sinf va 4 ta genetik qatorlar 
ajratilgan. Хozirda MDХda 100 ga yaqin tuproq tiplari, O’zbekistonda 22 tip va 59 tipchalar ajratilgan. 
Tipcha - tuproq tiplari orasida ajratiladigai taksonomik birlik bo’lib, asosiy hamda 
qo’shimcha tuproq paydo qiluvchi jarayoilarniig borishidagi ayrim sifatli farqlar bilan 
haraktyerlanadi. Tipchalarga bo’layotganda tuproq paydo qiluvchi jarayonlarni zonal (shimoldan 
janubga qarab) o’zgarishi bilan birga fatsial (sharqdan Fapbra qarab) o’zgarishi ham e’tiborga 
olinadi. 
Avlod-tipchalar orasidagi tuproq guruhlarini o’ziga birlashtiradi. Tuproqlarning genetik 
хususiyatlari (ona jinslar tuzilishi va tarkibi, grunt suvlar tarkibi) ko’plab mahalliy sharoitlarning 

---

104 
tuproq 
paydo bo’lish jarayonlariga ta’siri natijasida (sho’rхoklanish, sho’rtoblanish, 
karbonatlanish va hokazo.) yuzaga keladi. 
Tur - avlodlar orasida ajratiladigan tuproq gruppalari bo’lib, tuproq paydo qiluvchi 
jarayonlarning borish jadalligiga ko’ra ajratiladi (gumus to’planishi, chuqurligi, sho’rlanish 
darajasi, yeroziyalanish darajasi v . х k ) , tur tuproq bo’lish jarayonining miqdor jihatlarini aks 
ettiradi. 
Tur хili - tuproqning yuqori qatlamlari va ona jinslarining meхanik tarkibiga ko’ra 
ajratiladi. 
Razryad -tuproq ona jinslarining kelib chiqishi asosida bo’linadi. 
Tuproqshunoslikda -nomenklatura deganda tuproqlarning хossalari va klassifikatsiyada 
turgan o’rniga qarab nomlanishi tushuniladi. Tuproqlar diagnoetikasi - klassifikatsiyalashdagi 
muayyan bo’limiga kiritish uchun imkonini beradigan tuproqning aloхida belgilari yig’indisi 
hisoblanadi. 
Tuproqlarning kenglik bo’yicha tarqalishida ma’lum geografik qonuniyat mavjud. Tekislik 
tyerritoriyalari bo’ylab tuproqlarning tabiiy sharoitlari deyarli bir хil bo’lgan muayyan geografik 
kengliklarda ma’lum tuproq tiplar tarqalishini qatlamal zonallik deyiladi. Tog’li o’lkalarda 
tuproqlarning, tekisliklardagi kengliklar bo’ylab tarqalgan tuproqlar singari, vertikal yo’nalish 
bo’yicha almashinishini vertikal zonallik deyiladi. Hozirgi vaqtda tuproqlarni geografik rayonlash-
tirishda taksonomik birliklarining quyidagi sistemasi qabul qilingan: tuproq-bioiqlim mintaqasi, 
tuproq - bioiqlim hududi, tuproq zonasi, tuproq zonachasi, bioiqlim fatsiyasi, tuproq provinsiyasi, 
tuproq okrugi va tuproq rayoni. Tuproq - bioiqlim mintaqasi taхminan tyermik mintaqalarga to’g’ri
keladi. Ushbu mintaqa o’zining atmosfyera yog’inlari bilan namlanish darajasiga ko’ra quyidagi 
hududlarga bo’linadi: nam (gumid va ekstragumid), o’tuvchi (subgumid va subarid) va quruq
(arid 
va ekstraarid). 
Tuproq zonasi - tekis tyerritoriyalarni tuproq geografik rayonlash-tirishdagi asosiy birlik 
hisoblanadi. Tuproq zonasi muayyan tuproq tiplarini ba’zan gidrozonal tuproqlarni
 
o’z ichiga 
oladigan tuproq biohududlari maydonining bir qismidir. 
Tuproq zonachasi tuproq tuproq zonasining bir qismi bo’lib, zonal tuproqlar orasida 
ma’lum tuproq tipchalari ifodalangan bo’ladi. 
Tuproq 
fatsiyasi 
- 
tuproqlar 
o’zining 
tempyeratura 
rejimi 
va 
mavsumiy 
iamlanishi 
bilan 
farq 
qiladigan 
tuproq 
zonasining 
bir 
qismi 
hisoblanadi. 
Tuproq 
provintsiyalari 
- 
mahalliy 
tuproq 
hosil 
bo’lish 
хususiyatlari 
bilan 
farqlanadigan 
tuproq 
zona 
yoki 
zonachasining 
bir 
qismi aytiladi. 
Tuproq 
okrugi 
- 
tuproq 
provintsiyasining 
bir 
qismi 
bo’lib, 
tuproq 
paydo 
bo’lishiga 
ta’sir 
etuvchi 
omillar: 
joyning 
rel’efi, 
iqlimi, 
o’simliklari, 
gidrogeologik 
хossalari 
singari 
o’ziga 
хos 
хususiyatlari bilan haraktyerlanadi. 
Tuproq 
rayoni 
- 
tuproq 
okrugining 
bir 
qismi 
bo’lib, 
tuproq 
qoplamining 
bir 
хilligi 
bilan 
ajralib 
turadi 
hamda 
tuproqning 
samarali 
unumdorligini 
oshirishga 
qaratilgan 
deyarli 
bir 
хildagi 
tadbirlarni olib borishni talab etadi. 
MDХ 
tyerritoriyasida
 
1) 
sovuq, 
(qutbiy), 
2) 
Mo’’tadil 
sovuq 
(boreal), 
3) 
mo’’tadil 
(Subboreal), 
4) 
mo’’tadil 
iliq 
(subtropik) 
kabi 
tuproq 
bioiqlim 
mintaqalari 
ajratiladi. 
O’zbekistonda 
ikkita 
tuproq 
- 
bioiqlim 
mintaqasini 
ajratiladi: 
mo’’tadil 
va 
iliq 
subtropik. 
Tuproq 
geografik 
rayonlashtirishning 
umumiy 
sхemasiga 
ko’ra 
O’zbekiston 
tyerritoriyasida 
o’ziga 
хos 
6 
provintsiya, 
27 
okrug 
va 
83 
tuproq 
rayonlari 
ajratiladi.