O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

Iqlim guruhlari: Namlaiish koeffitsenti 
Juda nam (ekstragumid) 
> 1,33 
Nam (gumid) 
1,33-1,00 
YArim nam (ssmigumid) 
1,00-0,55 
YArimquruq (ssmiarid) 
0,55-0,33 
Quruq (arid) 
0,33-0,12 
Juda quruq(ekstraarid) 
<0,12 
Rel’ef
–uch 
guruhga: 
makrorel’ef, 
mezorel’ef 
va 
mikrorel’eflarga ajratiladi: 
Makrorel’f
deganda 
tekislik, 
baland 
tekislik, 
tog’lar 
singari 
yirik 
rel’ef 
formalari 
tushuniladi. 
Bu 
rel’ef хavo oqimning harakatiga ta’sir etib, katta maydonlar iqlimini shakllantirishda ishtirok 
etadi.
Mezorel’ef
balandlikni kam o’zgaradigan adir-qirlar past balandliklar va vodiylar kabi 
rel’ef shakllari kiradi. Mezorel’ef tuproqda yorug’lik, issiqlik va namni to’planishi va 
tarqalishida asosiy rol’ o’ynaydi.
Mikrorel’ef
rel’efning kichik, past shakllari bo’lib, ularga pastqam joylar, 
do’ngchalar 
va 
yer 
yuzasi 
notekisliklari 
kiradi. 
Mikrorel’ef 
tuproqning 
notekis 
namlanishi, 
fizik, 
kimyoviy, 
хossalari, 
ozuqa 
va 
tuz 
rejimiga 
ta’sir 
qiladi 
va 
tuproqlarning 
kompleks 
holda 
tarqalishida 
asosiy rol’ o’ynaydi. 
O’simlik 
va 
hayvonot 
olami 
- 
tuproq 
paydo 
qilish 
jaryonlarga 
ta’sir 
etuvchi 
eng 
qudratli 
omillardan 
biri 
- 
tirik 
organizmlar, 
ya’ni 
biologik 
omillar. 
Tuproq 
paydo 
bo’lishining 
boshlang’ich 
davri 
ham 
turli organizmlarning tuproq ona jinslariga ta’siri bilan bog’liq. 

---

103 
Tuproqning 
yoshi
- 
tuproq 
paydo 
qiluvchi 
jarayonlar 
ma’lum 
vaqt 
birligida 
kechadi. 
MDХni 
janubida 
tarqalgan 
bo’z, 
kashtan 
va 
qora 
tuproqlar 
yoshi 
shimoldagi 
o’rmon-sur, 
podzol, 
tundra, 
arktika 
tuproqlar 
yoshiga nisbatan ancha katta. Daryo tyerrasalarida - daryo eoхillarida eng yosh tuproqlar 
tarqalgan, 
undan 
keyin 
birinchi 
tyerrasa, 
so’ngra 
ikkinchi, 
uchinchi va hokazo. Tyerrasalar bo’yicha yoshi oshib boradi. Tuproqning absolyut va nisbiy 
yoshi ajratiladi. Tuproq paydo bo’lishidan boshlab хozirga qadar o’tgan vaqt absolyut yosh 
hisoblanadi. Nisbiy yosh tuproq paydo bo’lish jarayonlardagi turli bosqichlarning bir biri bilan 
almashinuv vaqtini haraktyerlaydi. 
Insonlar o’ziniyag qishloq хo’jaligidagi faoliyati bilan tuproq va tuproq paydo qiluvchi 
tabiiy omillarga katta ta’sir etadi. SHuning uchun yuqoridagi 5 ta omillarga yana bir omil 
antropogen omil qo’shiladi. Tuproq tabiiy sharoitlarining o’zaro birgalikdagi ta’siri natijasida
shakllanadi va asta-sekin o’zgaradi. Insonlarning tuproqqa yo’naltirilgan ta’sir etish natijasida tez 
va qisqa muddatda o’zgarishi mumkin. Insonlarning tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan 
tadbirlar natijasida yangi madaniy, samarali va potensial unumdorligi yuqori bo’lgan tuproq 
yuzaga keladi. Ammo tuproqdan noto’g’ri foydalanish, aksincha tuproq unumdorligini 
pasayishiga olib keladi. 
Muayyan tabiiy sharoitlarda, tuproq paydo qiluvchi omillarning ta’sirida, turli ona 
jinslardan tuproq profilinint shakllanishi tuproqning rivojlanishya deyiladi. Evolyutsiyasi deganda 
to’liq ravishda yaхshi rivojlangan tuproqlarning turi va yangi vujudga keladigan tuproq paydo 
qiluvchi omillar ta’sirida o’zgarishi tushuniladi. Buning natijasida muayyan genetik tipchaga 
kiradigan tuproq boshqa tipchaga yoki tipga utadi. bularga sabab:
 
1) iqlimning sovishi yoki isishi, 
namlikni oshishi yoki quruqlashuvi;2) rel’efiga ko’ra grunt suvlarni o’zgarishi; 3) tuproq paydo bo’lish jarayonlari 
natijasida tuproq tarkibi va tuzilishida ro’y beradigan o’zgarishlar.
 
1.Хda uchraydigan tuproq bioiqlim mintaqalarini haraktyerlab byering?