O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

Sintaktik aloqani ta’minlovchi vositalar
. Erkin birikmalarda so`zlar bir-biri 
bilan har xil bog`lanadi: bu bog`lanishlarda sintaktik aloqa turli vositalar asosida 
amalga oshadi: a‘lochi o`quvchi, o`qituvchini tabriklamoq, paxtani mashina bilan 
termoq, kitobning varag`i va h. kabi. 
So`zlarning turli vositalar yordamida bog`lanishi ularning qaysi lug`aviy-
grammatik tip (so`z turkumi) ga kirishiga, lug`aviy-grammatik xususiyatlariga 
bog`liq. Zero, ayrim lug`aviy-grammatik tip so`zlar, asosan, tobe a‘zo vazifasida 
kelish uchun ixtisoslashgan (masalan, son, ravish, sifat): besh o`quvchi, tez gapirish, 
a‘lochi bola kabi. Shuning uchun ular so`z birikmasida tobe a‘zo mavqeida kelish 
uchun ma‘lum bir grammatik ko`rsatgichni talab qilmaydi. Ayrim so`z turkumlari 
(masalan, ot, fe‘l) asosan, hokim mavqe egallashga xoslangan: issiq non, kitobni 
keltirmoq. Shu boisdan ular tobe a‘zo sifatida nutqda ishtirok etishi uchun o`ziga xos 
grammatik shakl kasb etadi: paxtani termoq, terilgan paxta. 
Sintaktik aloqalarni ifodalovchi vositalar sintaktik shakl hosil qiluvchi 
qo`shimchalar, yordamchi so`zlar, so`z tartibi va ohangdir. 
Aloqa-munosabat (sintaktik ) shakllari. Bular sintaktik shakl hosil qiluvchi 
vositalar - kelishik, egalik, kesimlik shakllaridir. Aloqa-munosabat shakllari so`zlarni 
erkin biriktirishning eng faol vositalaridan hisoblanadi. Men qishloqqa bordim gapida 
-ga shakli qishloq so`zini bormoq fe‘li bilan, -dim kesimlik shaklidagi -m 
ko`rsatgichi men so`zini bormoq fe‘liga tobelash vazifasini o`tamoqda. 
Egalik qo`shimchalari mustaqil so`zlarning hokim mavqeda kelishini ifodalab, 
uning tobe so`zga munosabatini ko`rsatadi (sizning uyingiz). Shuningdek, bog`lash 
bilan birgalikda, hokim va tobe so`zning shaxs va sonda moslashishini ham 
ta‘minlaydi. 
Kelishik mustaqil so`zlarning barchasi uchun tobelikni ta‘minlovchi formal 
ko`rsatgichdir. Masalan, bosh kelishik egani, tuShum kelishigi to`ldiruvchini, 
qaratqich kelishigi aniqlovchini hokim bo`lakka tobelaydi. 
Shaxs-son qo`shimchalari, kesimlikning boshqa shakllari bilan birgalikda, o`zi 
hosil qilayotgan hokim bo`lakni tobe bo`lak -egaga bog`laydi. 
Yordamchi so`zlar. Sintaktik aloqalarni ifodalashda qo`llanadigan yordamchilar 
ko`makchi, bog`lovchi va bog`lamalardir. 
Ko`makchilar bir so`zni ikkinchi so`zga tobelovchi vositadir. Ular ma‘no va 
vazifalari jihatdan kelishiklarga o`xshaydi (telefonda gaplashmoq - telefon orqali 
gaplashmoq). Shuningdek, ko`makchi so`zlarni sintaktik aloqaga kiritishda o`zi bilan 
birga ularning ma‘lum bir kelishik shaklida bo`lishini ham talab qiladi: Marraga 
qadar bir tekisda yugurib borishdi. 
Bog`lovchilar odatda, so`z tizmalarining, gaplarning a‘zolarini bog`lash uchun 
xizmat qiladi. Masalan: olma va anor. Men o`qidim va yozdim. Teng bog`lovchi 
birinchi misolda so`z tizmasi a‘zolarini, ikkinchi misolda esa 

---

qo`shma gap a‘zolarini bog`lash uchun xizmat qilgan. 
Bog`lama ot kesimni ega yoki boshqa tobe a‘zolar bilan bog`lash uchun xizmat 
qiladi: Biz o`tgan yili talaba bo`ldik. Bunda bo`ldik bog`lamasi shaxs-son va zamon 
ma‘nolarini ifodalagan va kesimni uning shaxs (biz) va zamon (o`tgan yili) 
kengaytiruvchilari bilan bog`lagan. 
So`z tartibi. So`zlar erkin birikuvlarda grammatik shakllar asosida bog`langanda 
so`z tartibi o`zgarsa-da, u ma‘noviy munosabat yoki bog`lanishga ta‘sir qilmaydi: 
Sen kitobni keltirdingmi? Kitobni sen keltirdingmi? Keltirdingmi sen kitobni? 
Birikuvlaridagi so`zlar o`rni almashtirilganiga qaramay, keltirdingmi so`z shakli 
hokim, sen va kitobni so`z shakllari tobe a‘zo sifatida qolavergan. Chunki ular 
sintaktik mavqelarini ta‘minlovchi vositalar - morfologik ko`rsatgichlarga ega. 
So`zlarning hokim-tobeligi (sintaktik mavqei)ni ko`rsatuvchi vositalar bo`lmaganda 
so`z tartibining qimmati oshadi (aChChiq olma). Bunda so`zning gapdagi funktsiyasi, 
asosan, tartibi bilan belgilanadi, tartib o`zgarsa, mazmun bilan birga, sintaktik holat 
ham o`zgaradi: Hayot go`zal (egaQkesim), go`zal hayot (aniqlovchiqaniqlanmish). 
Gapda uslubiy maqsadlarda so`z tartibi o`zgarishi mumkin. O`qituvchi intizom 
haqida gapirdi. Intizom haqida o`qituvchi gapirdi. Tartibning bunday o`zgarishi 
a‘zolarning hokim-tobeligiga ta‘sir qilmaydi, biroq gapning uslubiy jihatlariga 
ma‘nodagi, fikrdagi ottenkaga ta‘siri mavjud. 
Ohang. Ohang ham, yuqorida aytilganidek, birikuvlarning tabiatini ko`rsatuvchi 
nisbiy vosita hisoblanadi. Gap tugallangan ohang bilan aytilsa, gap tarkibidagi ayrim 
birikuvlar sanash (olma va anor), ayrimlari ko`tariluvchi ohangga (qizil qalam) ega 
bo`ladi. 
Ohang (pauza) birikuvlarning sintaktik bo`lishini ko`rsatadi. Masalan, Ko`p 
qavatli uy birikmasini ikki xil ko`p + qavatli uy va ko`p qavatli + uy tarzida aytish 
mumkin. Demak, sintaktik aloqani, unga bog`liq ravishda mazmuniy boshqalikni 
ifodalashda ohangning o`rni bor. Ya‘ni, ko`pg`g`qavatli uy tarzida birinchi so`zdan 
keyin pauza qilinishi natijasida (ko`p) so`z shakli tobe va (qavatli uy) birikmasi unga 
hokim, mavqeda bo`lib, bunda qavatli uylarning ko`pligi ma‘nosi anglashiladi. 
Ikkinchi holatda (ko`p qavatliqquy) esa ko`p qavatli birikmasi tobe, uy so`z shakli esa 
hokim mavqeda bo`lib, birikmadan uyning qavatlari ko`pligi ma‘nosi anglashildi.
Sanash ohangi bir xil bo`laklarning aloqasini ifodalaydi: oltin, kumush tosh 
bo`lar. 
Qo`shma gapning tarkibiy qismlari orasida ham maxsus-qarama-qarshilik 
(Kunduzi issiq - kechasi sovuq), shart (Sen kel - u boradi), sabab (Kecha borolmadim 
- mehmonlar kelib qoldi) mavjud. 
Ko`rinadiki, ayrim o`rinlarda so`zlarni va gaplarni bog`lashni ohangning o`zi 
bajaradi. Bog`lashni boshqa vositalar o`z zimmasiga olganda ohangning roli 
kuchsizlanadi.