|
ORGANİKALIQ MODDALARDING DU’ZİLİS TEORİYaSI
Organik birikpelarding duzilis teoriyası h’a’m reaktsiyag’a uqıplılıq teoriyası, yag’nıy molekuladag’ı birigiwi h’aqqında, molekulalardag’ı atomlardıng o’z-ara ta’sirlesiwi h’aqqında h’a’m reaktsiyanıng barısı h’aqqındagı ta’liymatlar organik kimyonıng nazariy tiykarları bolıp esaplanadı. Teoriyanıng kriteriyaları to’mendegishe:
a) bar faktli materiallardı sistemalastırıw uqıplılıg’ı.
b) molekulada atomlardı uslap turıwshı ku’shtin ta’biyatın tu’sindiriw (kimyolıq baylanıslardıng ta’biyatın) uqıplılıg’ı.
v) ju’rip atırg’an kimyolıq protsesslardi, moddatıng fizikalıq h’a’m kimyolıq qa’segatin tusindiriw uqıplılıg’ı.
g) janga kimyolıq reaktsiyalardı, janga birikpelarding tu’rlarin h’.t.b aldınnan biliw mu’mkinshiligi.
Radikallar teoriyası. Organik kimyoda tariyxıy birinshi teoriya radikallar teoriyası boladı. Bul teoriya boyınsha barlıq birikpelar qarama-qarsı zaryadlang’an bo’lekshelarding elektrostatikalıq ku’shlar na’tiyjesinde tartılısıwınan ibarat boladı. Radikallar organik birikpelarde atom wazıypasın bejerip, h’esh qanday kimyolıq o’zgeriske ushıramaydı. Sol waqıttag’ı organik birikpelarding radikallarına qarap gruppalarg’a ajıratılıwı kimyonıng azg’ana bolsa da rawajlanıwına jol ashıp berdi. Biraq radikallar teoriyası ko’pke barmadı, sebebi usı teoriya ta’repdarları radikallardıng molekula du’zilisindegi tutqan ornın da’lilley almadı. Keyinirek, radikallardag’ı vodorod atomları reaktsiyag’a kirisiwi mu’mkinshiligi da’lillengennen sOH’ teoriya o’z abırayın putkilley joyıttı. (Gey- Lyussak 1815, F. Velar 1923, Yu. Libix 1932 )
Tiplar teoriyası. Organik kimyonıng rawajlanıwı bilan 1840-1854 jıllarda radikallar teoriyasınıng ornına tiplar teoriyası keldi. Bul teoriyanıng ta’repdarları J. Dyuma, Sh. Jerar, A. Loran, A. Kekule h’.t.b organik moddalardıng du’zilisin ta’jiriybe jolı bilan anıqlap bolmaydı, olardı tek molekulalardıng reaktsiya na’tiyjesinde o’zgeretug’ın bo’ligine qarap tiplarge bo’liw mu’mkin, degen idealistlik pikirdi alg’a su’rdi. Tiplar teoriyası boyınsha organik birikpelarding du’zilisi h’a’m qa’segatlari anorganik birikpelarge uqsas bolıp, olardag’ı bir yamasa bir neshe vodorod atomınıng ornına radikallardıng almasıwınan organik birikpelar payda boladı. Bunda organik birikpelar to’mendegi bes tipke: vodorod, suw, vodorod xloridi, ammiak h’a’m metan tipine bo’linedi:
1) vodorod tipi-bunda vodorod molekulasındag’ı bir yamasa eki atomnıng ornın radikallar aladı:
H CH3 CH3 CH3
|
|
H H H OH
|
2) Suw tipi-suw molekuladag’ı bir yamasa eki atomınıng ornına h’a’r qıylı radikallar almasıwınan spirt, efir, kislota angidridi h’. t. b. kislorodlı birikpelar payda boladı:
H - O – H
|
CH3 - OH
|
CH3- O - CH3
|
CH3 SOOH
|
Suw
|
metil spirti
|
dimetil efiri
|
sirke kislotası
|
3) vodorod xlorid tipi- bul tip arqalı galogenli organik birikpelarding payda bolıwı h’a’m du’zilisi ko’rsetiledi:
H-CI CH3 CI CH3COCl CICH3COOH
|
vodorod metil atsetil xlor sirke kislotası
xloridi xloridi xlorid
|
4). ammiak tipi-bul tip arqalı aminlar, aminokislotalar h’a’m basqa birikpelar sistemag’a salıng’ısh h’a’m du’zilisi tu’sindirilgen:
NH3 CH3NH2 CH3NHCH3 N(CH3)3 NH2CH2COOH
|
Ammiak metilamin dimetilamin trimetilamin aminosirke kislota
|
5) metan tipi-bul tipti 1858-jılı nemets ximigi Kekule usınıp, metandag’ı vodorod atomlarınıng ornına atomlar gruppası almasatug’ın uglevodorodlar, spirtlar, galogenli h’. t. b. birikpelar payda bolıwı ko’rsetiledi:
|
H H N H CI
|
| | | | |
|
H - C - H H – C - CH z H - C - OH H – C - CI CI - C - CI
|
| | | | |
|
H H H H H
|
metan etan metil spirt metil xlorid xloroform
|
|
Tiplar teoriyası organik kimyonıng rawajlanıwına bir-qansha u’les qostı. Biraq molekulada h’a’r qıylı atomlar gruppası bar joqarı molekulalı organik birikpelarding du’zilisin tiplar teoriyası tu’sindirip bere almadı. XIX- a’sirding 60-jıllarına kelip molekulalıq massanı anıqlawda atomlıq massanıng isletiliwi, atomlardıng molekulada o’z-ara baylanısqan h’alda bolatug’ınlıg’ın anıklanıwı, a’sirese shotland ximigi A. Kuper h’a’m nemets ximigi Kekulelarding organik birikpelarde uglarod elementi h’a’mme waqıtta to’rt valentli bolatug’ınlıg’ın ashqanı janga tuwrı teoriyanıng payda bolıwına fundament tayarladı.
Bul teoriya atom h’a’m molekulalar moddalardıng real bar bolg’an bo’leklari, atomlar molekulada ma’lum bir ta’rtipte birikken h’a’m olardıng birigiw ta’rtibin kimyolıq usıllar ja’rdeminde anıqlaw mu’mkin degen juwmaqlarg’a tiykarlanadı. 1860-61 jılları A. M . Butlarov sol waqıtta toplag’an barlıq eksperimental materiallardı sistemalastırıp h’a’m ulıwmalastırıp o’zining qurılıs teoriyasın jarattı h’a’m OHı 1961-jılı Germaniyada bolıp o’tken ta’biyat tanıwshılar h’a’m vrachlardıng sezdinde bayan etti. Solay etip kimyolıq qurılıs teoriyası payda boldı.
Bul teoriyaga muwapıq:
1. Organik moddalardıng molekulasında atomlardıng kimyolıq baylanısı qatal izbe-izlik ta’rtipte jaylasıp, bul kimyolıq qurılıs /struktura/ dep ataladı.
2. Moddalardıng kimyolıq qa’segatlari sol molekulanı qurag’an elementar bo’leklarding ta’biyatına, sanına h’a’m kimyolıq qurılısına, baylanıslı boladı.
3. Egerde moddalar birdey quramg’a h’a’m molekulalıq massag’a ega bolıp, h’a’r qıylı qurılısqa ega bolsa, izomeriya qubılısı kelip shıg’adı.
4. Kimyolıq reaktsiyalar waqtında molekulanıng barlıq bo’ligi emes, al ma’lum bir bo’ligining o’zgeriwin izertlew, reaktsiyag’a alıng’an moddatıng qurılısın anıqlawg’a mu’mkinshilik beredi.
5. Molekuladag’ı ayırım atomlar, gruppasınıng kimyolıq ta’biyatı /qa’segati/ sol atomlardı qorshap turg’an ortalıqqa baylanıslı boladı h’a’m solar ta’sirinde o’zgeredi.
A. M. Butlarovtıng qurılıs teoriyası organik birikpelarding qa’segat-larin, du’zilisin u’yreniwge, organik kimyolıq rawajlanıwına u’lken ta’sir tiygizdi.
Teoriyanıng tiykarg’ı kag’ıydası to’mendegiden ibarat:
“Quramalı moddalardıng tebiyatı usı modda quramına kiriwshi a’piuayı bo’lekshelar-ding ta’biyatı h’a’m kimyolıq du’zilisi bilan belgilenedi”.
A. M. Butlarov moddalardıng qa’segatin u’yreniw bilan olardıng du’zilisin anıklaw h’a’m a’sirese, moddatıng du’zilisine qarap qa’segatlarin aytıp beriw mu’mkinshiligin da’lilledi.
Butlarov ta’repinen jaratılg’an organik birikpelarding qurılıs teoriyası organik kimyonıng rawajlanıwına, birikpelarding duzilisin, qa’segatlarin u’yreniwde ayrıqsha rol oynasada, molekulada atomlardıng uslanıp turıwına, olardıng molekulada ma’lum kengislik qurılısqa ekenligine tolıq juwap bere almas edi. Bul sorawlarg’a juwap atomnıng qurılısı h’a’m kimyolıq baylanıstıng elektrOH teoriyası ashılg’annan keyin tabıladı.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
