O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

Platina gruppasidagi metallar. VIII gruppaning ikkinchi va uchinchi triadalaridagi elementlar platina gruppasidagi metallar deb ataladi (31-jadval).

Element	Simvoli	Tartib raqami	Elektronlarning energetik pog’ona va pog’onachalarga taqsimlanishi
Ruteniy Rodiy Palladiy Osmiy Iridiy Platina	Ru Rh Pd Os Zr Pt	44 45 46 76 77 78	1s^22s^22p^63s^23p^63d^104s^24p^64d^75s^1 ……………………4s^24p^64d^85s^1 ……………….…..4s^24p^64d^105s^1 …………………4f^145s^25p^65d^66s^2 ………………....4f^145s^25p^65d^76s^2 …………………4f^145s^25p^65d^96s^1

Platina XVI asrning o’rtalarida, platina gruppasidagi metallarning ruteniydan boshqalari XIX asrning boshlarida kashf etilgan. Ruteniyning 1844 yilda Qozon shahrida professor K.K.Klaus kashf etib, unga Rossiya sharafiga ruteniy degan nom berdi. Platina gruppasidagi metallar, asosan tug’ma holda uchraydi, odatda ularning hammasi birgalikda bo’ladi, ammo konlarda platina miqdori shu platina gruppasidagi boshqa metallarning hammasidan ko’ra ko’proq bo’ladi. platina gruppasidagi metallarning boy konlari Uraldadir.

Oltita metallning hammasi fizikaviy xossalari jihatidan ham, kimyoviy xossalari jihatidan ham bir-biriga o’xshashdir. Pt gruppasidagi metallardan ko’pchiligining o’ziga xos xususiyati gazlarni, jumladan vodorodni eritishdir va bu xususiyat Pd da eng yuqori bo’ladi. 102-rasmda tasvirlangan egri chiziq vodorodning palladiyda eruvchanligi bilan temperaturaning o’zgarishi orasidagi bog’lanishni ko’rsatadi.

Platina gruppasidagi metallar har xil kimyoviy ta’sirlarga juda bardosh beradi. Palladiy HNO₃ da, Platina zar suvida eriydi, qolgan metallar esa hatto zar suvida ham erimaydi. Kimyoviy jihatdan olganda eng barqarori iriydidir. Pt gruppasiga kiruvchi metallarning hammasi o’z birikmalarida o’zgaruvchan musbat valentlik namoyon qiladi, ularning valentligi musbat ikkidan musbat oltigacha o’zgaradi. Ruteniy bilan osmiyning valentligi esa musbat ikkidan musbat sakkizgacha o’zgaradi. Bu metallarning hammasi kompleks hosil qilishga moyildir. M: platinaning zar suvida erishi natijasida kompleks geksaxloroplatinat kislota H₂[PtCl₆] hosil bo’ladi.

3Pt + 4HNO₃ + 12HCl = 3PtCl₄ + 4NO + 8H₂O

PtCl₄ + 2HCl = H₂[PtCl₆]

Platina gruppasidagi metallarning ichida eng katta ahamiyatga ega bo’lgani Pt dir. Platina kul rang-oq tusli yaltiroq metall bo’lib, 1773ºC temperaturada suyuqlanadi, uning zichligi 21,45 g/sm³ ga teng. Uning kengayish koeffitsiyenti shishaning kengayish koeffitsiyentiga taxminan baravar, shu sababli platinani shishaga kavsharlash mumkin. Fizikaviy asboblar tayyorlashda platinaning ishlatilishi ana shunga asoslangan. Platinaning suyuqlanish temperaturasi yuqori bo’lganligi va kimyoviy ta’sirlarga yaxshi bardosh berishi tufayli kimyo laboratoriyalarida platinadan yasalgan kosacha va tigellar ishlatiladi. Sakkizinchi gruppaning boshqa metallari bilan bir qatorda, platinadan ham katalizator sifatida foydalaniladi. Platinadan ba’zi elektrodlar ham tayyorlanadi.