|
Mavzu-16 Organik kimyoning nazariy asoslari
REJA:
Organik birikmalarning nazariyasi asoslari
Butlerovning organic birikmalar tuzilish nazariyasi
Izomeriya xodisasi
Uglevodorodlar. Alkanlar
Tayanch so’zlar: organic moddalar, Butlerovning tuzilish nazariyasi, izomeriya hodisasi, uglevodorodlar, alkanlar ularning olinishi, xossalari
Organik kimyoga aniqlama va uning rivojlanishining asosiy yo’nalishlari
Organik moddalar bilan odamzod qadimgi davrlardanoq tanısh, ular organik moddalarnı o’simlik, hayvon organizimlaridan bo’lip oldı. Bu moddalar jonsız tabiat moddalarıga qaraganda beqarorroq bolıb, murakkab tarkibga ega edi. Ovqat tayyorlash, kiyim tayyorlash- bular birinchi kimyoviy protsesslar bolıp, natiyjada birnecha organik moddalarnı yakka ajratib olıshga olıb keldi. Mısalı, qant, spirt, sirke kislotası, boyoqlar h’. t. b.
XVIII asirning ortalarıgacha organik moddalar sistematik turda o’rganilmadi. K. Sheele (1770-y) organik moddalar bilan shug’ıllangan birinchi ximik bolıb hisoblanadi. Ungacha faqat to’rt organik modda ma’lum edi: sirke, qumırsqa, benzoy va limon kislotaları. Sheele ta’biy o’nimlardan vino kislotası, sut kislotası, olma kislotası h’.t.b., bir necha kislotalarnı, shuningdek glitsirindi bo’lip aldı.
Bertselius o’zining kimyo kursinde organik moddalardı ayrım bo’limde qaradı, h’a’m organik moddalar bilan anorganik moddalar arasında ayırmashılıqlardıng bar ekenligin atap o’tti. Ol anorganik moddalardı laborotoriyalarda h’a’r qıylı kimyolıq o’zgerislar na’tiyjesinde alıwg’a boladı, al organik moddalar tek tiri organizmlarde tirishilik protsesslarding na’tiyjesinde payda boladı (“tirishilik qu’direti “ ta’sirinde) dep esapladı. (vit vitalis). Solay etip, Vitalizm teoriyası usılay ju’zege keldi: organik moddalar a’piwayı anorganik moddalardan alınbaydı. Bul teoriya ma’lum da’rejede organik kimyonıng rawajlanıwına tosqınlıq jasadı. Biraq organik moddalardı anorganik moddalardan kimyolıq laborotoriyalarda sintezlewge bolatug’ınlıg’ın da’lillewge h’a’reket etken ximiklar de boldı. Organik moddalardı sintezlew birinshi ret nemets ximigi F. Velar ta’repinen iske asırıldı. Ol 1824-jılı ditsiannan-shavel kislotasın, 1828-jılı ammOHiy tsianatınan mochevinanı sintezlep aldı. Organik birikpelardi elementlik analizlewding metodları islep shıg’ıldı: J. Dyuma mug’darlıq anıqlawdın metodın, Yu. Libix organik birikpelarde uglarod h’a’m vodorodtı anıqlawdıng metodın islep shıqtı.
XIX a’sirding ortalarında organik sintez tez pa’t rawajlana basladı. 1845-jılı G. Kolbe sirke kislotasın, 50-jılları M. Bertlo a’piwayı anorganik moddalardan qumırısqa kislotasın, etil spirtin, atsetilendi, benzoldı, metandı, al glitsirin h’a’m may kislotalarınan maylardı sintezlep aldı.
Rus ximigi A. M. Butlarov 186-jılı metileniodidten formaldegid polimerin, sOH’g’ısınıng tiykarında birinshi ret kantlı modda, “metilenitam” dı, yag’nıy birinshi ret qantlı moddalardıng tolıq sintezin a’melge asırdı.
Tez arada ximiklar organik moddalar da anorganik moddalar siyaqlı nızamlarg’a bag’ınatug’ınına ko’zi jete basladı. Biraq solay da bolsa, kimyonı organik h’a’m anorganik 2 bo’liw saqlanıp qaldı. Bo’liwding kriteriyası moddalardıng quramı boldı. 1851-jılı A. Kekule organik kimyonıng uglarodlar kimyosı ekenligin anıqladı. Biraq bunday anıqlama tolıq izbe-izlikke ega emes. Qura-mında uglarod atomı bar anorganik moddalar da bar. Mısalı SO, SO2, karbOHatlar, metallardıng karbOHillari, karbidlar h’.t.b. SOHıng bilan qatar, barlıq metall organik birikpelar organikag’a da tiyisli bolıw mu’mkin. Kekule ta’repinen berilgen anıqlama, organik moddalardıng payda bolıw printsiplarin esapqa almaydı.
Organik kimyog’a tolıg’ıraq anıqlamanı 1889-jılı V. Shorrlemmer berdi, yagnıy “Organik kimyo uglevodorodlar h’a’m olardıng tuwındıları kimyosı bolıp esaplanadı”. Solay da bolsa bul anıqlama da organik kimyo bilan anorganik kimyonı tolıq bir-birinen ajıratıp bere almaydı.
Mısalı: SO2(IY, II) ni biz organik h’a’m anorganik modda dep qarawımız mu’mkin, yag’nıy OHı metannıng tuwındısı dep qarawg’a boladı. Barlıq elementorganik moddalar uglarod h’a’m vodorodtıng - uglevodorodlardıng tuwındıları bolıp esaplanadı. Uglevodorodlar ju’da’ ko’p. Bir yamasa birneshe vodorod atomların basqa atomlarg’a yamasa gruppalarg’a almastırıwdan janga moddalar alınadı. SOHday-aq uglarod atomların basqa atomg’a (geteroatomg’a) almastırıwdan janga moddalar, sOHıng ishinde geterotsikllik birikpelar alınadı. Organik moddalardı duziwding printsipi bul orın almasıw bolıp esaplanadı. Organikalıq moddalar uglarod h’a’m vodorodtan basqa kislorod, azot h’a’m basqa elementlardi tutadı. SOHday-aq organik birikpelardegi atomlardıng ornın bir-birine almastırıwdan da janga birikpelardi alıu mumkin. Ha’r bir kOHkret birikpe atomlarınıng molekulada ma’lum ta’rtipte jaylasıwına ega, yag’nıy ma’lum bir du’ziliske yamasa strukturag’a ega.
Organik moddalardıng du’zilisi h’aqqındag’ı h’a’m kimyolıq du’zilis teoriyası h’aqqındagı tu’sinik 1858-61-jılları kelip shıqtı, bunda u’sh ximik ilimpazlardıng u’lken ulesi bar: nemets ximigi A. Kekule, shotland ximigi A. Kuper, h’a’m rus ximigi A. M. Butlarov. Kimyolıq duzilis teoriyası tiykarında organik kimyo ju’da’ tez rawajlana basladı.
Organik kimyonıng rawajlanıwı eki tiykarg’ı bag’darda barmakta: birinshiden, teoretikalıq h’a’m sintetikalıq kimyonıng rawajlanıwı, ekinshiden, organik sintez sanaatınıng rawajlanıwı. Sintetikalıq organik kimyo h’a’r qıylı janga organik moddalardı sintezlew h’a’m sintezlewding janga usılların islep shıg’ıw bilan shug’ıllanadı. Sintezding tabıslı rawajlanıwı ushın analizlewding jaqsı metodları za’ru’r. Sintetikalıq organik kimyodan jıynalg’an materiallardı nazariy organikalıq kimyo sistemalaydı h’a’m tu’sindiredi. O’z gezeginde janga nazariy juumaqlar reaktsiyalardıng janga tiplarining h’a’m birikpelarding janga klassların ashıwg’a iytermeleydi.
Birinshi da’wir-kimyolıq du’zilis teoriyasına shekemgi (1820-1860) janga ta’biyg’ıy organik moddalardı sintezlew da’wiri boldı. İzertlewlar ele jetilispegen h’a’m bir ulıwma sistemag’a biriktirilmegen, yagnıy alıng’an faktlardi baylanıstırıw qıyın da’wir boldı. Bunı o’z waqtında F.Velar o’zining Bertseliuske jazg’an xatında bılay ko’rsetedi: “Organik kimyo h’a’zir kimdi bolsa da aqılınan adastırıwı mu’mkin. Ol mening ko’z aldımda kayakka basıngdı tıqsangda shıg’a almaytug’ın tog’ay siyaqlı.” Bul period du’zilis teoriyasınıng ashılıwı bilan tamam boldı. Usı teoriya tiykarında esapsız ideyalar tuwıldı.
Kelesi da’wir bul elektrOH teoriyası da’wiri (1860-1860). Ol sintezding intensiv rawajlanıwı, organik moddalardıng janga klasslarınıng ashılıwları bilan xarakterlenedi. Ha’r qıylı moddalardı sintezlew a’melge astı: boyaw-alzarin (K. Grebe, K. Liberman, 1869-jıl) h’a’m indigo (A. Bayer,1879), alkaloid nikotin (A. Pikte, 1804). Sintetikalıq boyawlar kimyosı rawajlandı, birinshi sintetikalıq preaparatlar payda boldı h’a’m sterokimyonıng tiykarları tuwıla basladı
Do'stlaringiz bilan baham: |
