O’zbekiston respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim vazirligi

1-masala. 20 kg fosfor olish uchun qanchadan kalsiy fosfat, ko`mir va qum sarf bo`lishini hisoblab toping.
Yechilishi:
Avval masala shartidagi qiymatlarni yozib olamiz:
m(P) = 20 kg. m(Ca3(PO4)2) = ?, m(SiO₂) = ? , m(C) = ?
masalani birlikka keltirish yoki proporsiya orqali yechish mumkin.
Keyingi usul proporsiya tuzib yechish usulining rejasi quyidagicha bo`ladi:
20 kg fosfor olish uchun qancha kalsiy fosfat, qum va ko`mir kerakligini alohida alohida topish.
Reaksiya uchun olinishi kerak bo`ladigan kalsiy fosfat miqdorini X kg, qum miqdorini Y kg va ko`mirning miqdorini Z kg bilan belgilaymiz va bu qiymatlarni yuqorida berilgan moddalarning formulalari ustiga yozib qo`yamiz. Ularning formulalari ostiga esa molekulyar massalarini yozib noma`lum qiymatlarni proporsiya orqali topamiz:

X Y Z 20 kg

Ca3(PO4)2 +3SiO2 + 5C = 3CaSiO3 + 5CO + 2P
310 kg 180 kg 60 kg 62 kg

310 kg ------------------- 62 kg

X --------------------20 kg
X = = 100 kg Ca₃(PO₄)₂

180 kg ------------------ 62 kg

Y ------------------ 20 kg
Y = kg qum

60 kg -------------------- 62 kg

Z -------------------- 20 kg
Z = kg ko’mir kerak bo’ladi.


2-masala: 20 kg fosfor olish uchun 78% li kalsiy fosfat (qolgani fosfor tutmagan bekorchi jins) mineralidan 150 kg sarflangan bo`lsa, reaksiya unumi qanday bo`ladi? Yuqoridagi masalaga qarang.).
Yechilishi:
78 % li 150 kg kalsiy fosfat mineralida qancha sof kalsiy fosfat borligini topish.
100 kg fosforitda 78 kg kalsiy fosfat bo`lsa,
150 kg fosforitda X kg kalsiy fosfat bo`ladi?
X = 150 * 78 / 100 = 117 kg.
117 kg kalsiy fosfatdan nazariy jihatdan qancha fosfor olish mumkinligini aniqlash:
X1 = 62 * 117 / 310 = 23,4 kg
Amaliy olingan fosfor nazariy hosil qilinishi mumkin bo`lgan fosforga nisbatan necha foizni tashkil qilishini hisoblash:
nazariy topilgan 23.4 kg fosfor 100 % bo`lsa,
amaliy topilgan 20 kg X2 % bo`ladi?
X2 = 20 *100 / 23,4 = 85.5
Demak, reaksiya unumi 85.5 % bo`lar ekan.