O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi urganch Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti biologiya yo’nalishi

2.3. Genomika fanining o‘rganish uslublari.
Zamonaviy genomika fani irsiyat va o‘zgaruvchanlikni tirik tabiatning molekulyar xromosoma, hujayra, tirik mavjudot va populyatsiya darajasida o‘rganadi. Tekshirish usullari va manbalarning har xilligi uning bir qancha bo‘limlarini yuzaga keltirdi. Masalan: populyatsion genomika, matematik genomika, sitogenomika, o‘simlik, hayvon va odam genomikasi, mikroorganizmlar genomikasi kabilardir.
Har qanday organizmning irsiyat va o‘zgaruvchanligini o‘rganishda genetik tahlil usuli asosiy hisoblanadi. Uni o‘zi bir qancha tekshirish usullarini o‘z ichiga oladi.
Chatishtirish natijasida olingan duragayning keyingi bir qancha bo‘g‘inlariga ota-onaning ba’zi bir belgilarining berilishi, genlarning o‘zgartirishi va birikishi (kombinatsiyasi) gibridologik tahlilning asosiy usuli hisoblanadi.
Irsiyatning moddiy asosi Sitologik usul asosida o‘rganiladi. Bu usul irsiyatning anatomiyasini o‘rganishga xizmat qiladi. Hujayra tuzilishi har xil mikroskop orqali o‘rganiladi. Shu bilan birga irsiyatning asosini o‘rganishda sitokimyoviy, biokimyoviy, biofizikaviy fiziologik usullar qo‘llaniladi.
Sitologik va gibridologik tahlil usullarini birga qo‘shib o‘rganish mustaqil sitogenetik usulini tashkil etadi.
Fenogenetik yoki ontogenetik usul yordamida organizmlarning individual rivojlanish davrida genlar ta’siri natijasida ularda yangi belgilar paydo bo‘lishi, yuzaga chiqishi o‘rganiladi. Bu usulda genning ta’siri har xil bo‘ladi. Masalan: bir hujayra yadrosini ikkinchi hujayraga ko‘chirish, irsiy jihatdan har xil bo‘lgan to‘qimalar payvandlash kabilar o‘rganiladi.
Keyingi vaqtlarda organizmlarning xo‘jalik uchun qimmatli miqdoriy belgilarining irsiylanishini o‘rganishda matematik usuldan foydalanmoqda.
Hozirgi zamon genomika fanning asosiy vazifasi irsiy va o‘zgaruvchanlik bilan bog‘liq bo‘lgan nazariy masalalarni o‘rganish bilan birga qishloq xo‘jaligida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan masalalarni ham o‘rganishdir.

2.3 1-rasm Genomika seleksiyasi
Genomika—seleksiya va urug‘chilikning nazariy asosi xisoblanadi.
Seleksiyada tur va navlarni, avlod va ajdodni o‘zaro chatishtirish geografik, sistematik yo‘nalishda bo‘ladi. Umuman bir biridan juda uzoq turlarni chatishtirishda qiyinchilik katta bo‘lib, olingan duragaylar ko‘p hollarda naslsiz bo‘lib chiqadi.
XIX-asrda, DNK ma'lum bo'lishidan ancha oldin, avgustiyalik ruhoniy Gregori Mendel genlarni ota-onadan naslga o'tadigan asosiy birlik deb ta'riflagan. O'z bog'idagi naslchilik tajribalaridan olingan kuzatishlarga asoslanib, Mendel genetik ma'lumotlarga oid ba'zi bir asosiy tushunchalarni ishlab chiqdi, ular hali ham inson genetikasidagi keyingi ishlarning asosini yaratmoqda. Mendelning birinchi qonuni allellarning mustaqil assortimenti (genning o'zgaruvchan shakllari yoki xromosomaning ma'lum bir joyidagi ketma-ketlik) deb nomlanadi, bu erda ikkita genetik omil bir-biridan mustaqil ravishda uzatiladi. Uning ikkinchi qonuni, asosan, ota-onalarning genlaridan biridagi allellar boshqa lokusdagi allellardan mustaqil ravishda ajralib chiqishini aytadigan genlarni mustaqil ajratish deb ataladi. Biroq, Mendel qonuni har doim ham to'g'ri kelmaydi va xuddi shu xromosomalarda jismonan yaqin lokuslar birgalikda o'tishga moyil; bu og'ish keyingi bobda aytib o'tilganidek, genetik epidemiologiya tadqiqotlari uchun asos yaratadi. Qizil qon hujayralari (RBC) dan tashqari barcha inson hujayralarida xromosomalarda tartiblangan shaxsning genetik ma'lumotlarini olib boruvchi yadro mavjud. Diploid tabiatni hisobga olgan holda, har bir inson xromosomaning bitta nusxasini otadan, ikkinchisini onadan oladi. Odamlarda 22 juft autosomal xromosoma va 2 jinsga xos xromosoma (X va Y) mavjud. Xromosomalar oqsillarni va boshqa hujayra molekulalarini qurish uchun zarur bo'lgan asosiy ko'rsatmalarni o'z ichiga olgan deoksiribonuklein kislotasi (DNK) deb nomlangan molekulalardan iborat.