O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi universiteti

I.BOB.IQTISODIY RESURSLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Iqtisodiy resurslar
Iqtisodiy resurslar - bu tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan tabiiy, inson va inson tomonidan ishlab chiqarilgan resurslar. Yer, kapital, mehnat va tadbirkorlik qobiliyati kabi iqtisodiy resurslar ham iqtisodiyotda ishlab chiqarish omillari deb ataladi.
Yer iqtisodiy resurs sifatida ishlab chiqarishda foydalaniladigan tabiatning barcha ne'matlari: ekin maydonlari, o'rmonlar, o'simliklar, hayvonlar, suv resurslari, iqlim sharoitlari.
Mamlakatning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan asosiy tabiiy sharoitlar quyidagilardir: iqlim sharoiti, tabiiy resurslarning boyligi, yer yuzasining tabiati va geografik joylashuvi.
Kapital - ishlab chiqarilgan barcha ishlab chiqarish qurollari: mashinalar, asboblar, uskunalar, binolar, inshootlar, transport vositalari.
Ishlab chiqarish omili sifatida kapital quyidagilarga bo'linadi:

• 
  Asosiysi, ko'p yillar davomida xizmat qilishi mumkin bo'lgan narsa (binolar, inshootlar, mashinalar);
  
• 
  Aylanmada - xom ashyo, qo'shimcha materiallar, yoqilg'i.
  

Mehnat insonning hayotiy ne'matlarni ishlab chiqarishda qo'llaniladigan barcha jismoniy va aqliy qobiliyatlari yig'indisini o'z ichiga oladi. Tabiat in'omlarini inson ehtiyojlarini qondiradigan narsalarga aylantirishga qaratilgan barcha harakatlarning manbai mehnatdir. Ish sifati ishchilarning ta'lim va kasbiy darajasi, mehnatning ijtimoiy va texnik taqsimoti, shaxsiy erkinlik darajasi, psixologik va fiziologik sharoitlar bilan belgilanadi.
Tadbirkorlik qobiliyati - bu boshqa barcha ishlab chiqarish omillaridan eng samarali foydalanish qobiliyatidan iborat bo'lgan inson resurslarining alohida turi.
Iqtisodiyotdagi resurslar va ularning tasnifi
Resurslar - bu mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan tabiat yoki odamlar tomonidan taqdim etilgan vositalar. Bular qadriyatlar, zaxiralar, imkoniyatlar, davlat byudjetining daromad manbalari. Iqtisodiy va potentsial (iqtisodiy aylanmada ishtirok etmaydigan) resurslar mavjud.
Iqtisodiy resurslar (yoki ishlab chiqarish omillari) iqtisodiy tovarlar ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan elementlardir. Ularning eng muhimlari zamonaviy dunyoda yer, mehnat, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va axborotdir.
Batafsilroq, men iqtisodiyotdagi iqtisodiy resurslarni ko'rib chiqdim.
Ishlab chiqarishning birinchi va eng muhim omili mehnatdir. Bu odamlarning ehtiyojlarini qondirish va amalga oshiradigan faoliyatidan daromad olishga qaratilgan maqsadga muvofiq iqtisodiy faoliyati. Mehnat jarayonida odam aqliy va jismoniy kuch sarflaydi. Har xil turdagi ishlarda intellektual yoki jismoniy ustunlik qilishi mumkin. Mehnat oddiy va murakkab, malakali bo'lishi mumkin. Ish natijalari ham juda farq qiladi. Ular moddiy va nomoddiy mahsulot (ma'lumot) yoki xizmatni ifodalashi mumkin.
Ishlab chiqarishning yana bir omili - bu yer, ya'ni odam ishlab chiqarishda tabiiy holatda, dastlabki ishlovsiz foydalanishi mumkin bo'lgan hamma narsa: unumdor yer, qurilish joyi, o'rmon, foydali qazilmalar. Er atamasini keng tushunish kerak. Birinchidan, yer insonning har qanday joyidir: u yashaydi, dam oladi, ishlaydi. Ikkinchidan, er yuzida, shuningdek, hududda sanoat va boshqa korxonalar joylashgan. Uchinchidan, yer biologik unumdorlik xususiyatiga ega bo`lgan tuproq sifatida qishloq va o`rmon xo`jaligi ob`ekti bo`lib xizmat qiladi. To‘rtinchidan, u ham foydali qazilmalar, suv va boshqa resurslar manbai hisoblanadi.
Ishlab chiqarishning uchinchi omili kapitaldir. Kapital - uzoq va qisqa muddatli foydalanish uchun barcha sun'iy ishlab chiqarish vositalari. Bunga xom ashyo, mashinalar, uskunalar, ishlab chiqarish ob'ektlari kiradi. Pul kapitalining toifasi alohida ajralib turadi - moddiy kapitalga aylantirish uchun mo'ljallangan, shuningdek, boshqa ishlab chiqarish omillarini sotib olishga qaratilgan moliyaviy resurslar. Bundan tashqari, pulning o'zi ishlab chiqarish omili emas, garchi u har qanday ishlab chiqarish faoliyatida juda katta rol o'ynaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish omillarini birlashtirish va ulardan foydalanishning mutlaq huquqi omilning alohida turiga - tadbirkorlik qobiliyatiga tegishli. Tadbirkor maxsus qobiliyatga, bilimga ega bo'lib, ular tufayli u ishlab chiqarish omillarini yangicha tarzda birlashtira oladi.
Kompyuter texnikasining keng qo'llanilishi munosabati bilan axborot alohida rol o'ynay boshlaydi. Axborot oqimlarining buzilishi, ularning etarli emasligi tizimlarning ishlamay qolishiga va samaradorlik va rentabellikning yo'qolishiga, iqtisodiy dinamikaning yo'qolishiga olib keladi. Axborot foydali bilimlarni olib yuradi. Shuning uchun ham u bugungi kunda resurslar turlaridan biriga, ishlab chiqarishning eng asosiy shartiga aylandi.
Ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omillarining uyg'unligi mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish jarayonida mehnatga haq to'lash va rag'batlantirish asosida amalga oshiriladi. Bunda mazmun (ma'lum kasbiy yo'nalish, mehnat unumdorligi) va mehnat intizomi, uning ilmiy tashkil etilishi hisobga olinadi. Xodim iqtisodiy va boshqa ijtimoiy munosabatlarning tashuvchisi (sub'ekti) vazifasini bajaradi va mehnatning tabiati (mehnatning ijtimoiy tuzilishi) jamiyat iqtisodiy tizimining turi va rivojlanishining muhim ko'rsatkichidir.
Ishlab chiqarish omillarining yana bir talqini Iqtisodiyotda mavjud. U frantsuz iqtisodchisi J. - B. Say tomonidan ilgari surilgan uchta ishlab chiqarish omili nazariyasiga asoslanadi. J. — B. Sayning nazariyasi shunday. Ishlab chiqarishda bir xil darajada zarur bo'lgan uchta omil ishtirok etadi: mehnat, yer va kapital (ishlab chiqarish vositalari). Agar ushbu omillardan birortasi chiqarib tashlansa, ishlab chiqarish butunlay imkonsiz bo'ladi yoki mahsulot miqdori keskin kamayadi. Shuning uchun bu omillarning har biri samarali hisoblanadi.
Ishlab chiqarish barcha zarur resurslardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Ishlab chiqarishga jalb qilingan resurslar ishlab chiqarish omillari rolini o'ynaydi.
Tabiiy resurslar - bu inson mehnati bilan yaratilmagan, undan mustaqil ravishda mavjud bo'lgan, lekin u yoki bu darajada inson tomonidan foydalaniladigan tabiiy tizimlar faoliyatining elementlari. Tabiiy sharoit va tabiiy resurslarni farqlash kerak. Tabiiy sharoit insonning ishlab chiqarish faoliyati uchun imkoniyatlar yaratadi. Bularga quyosh radiatsiyasi, Yerning ichki issiqligi, topografiyasi, iqlimi, yog'inlari kiradi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining muayyan bosqichida tabiiy sharoit tabiiy resurslarga aylanadi. Masalan, shamol energiya ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Tabiiy resurslar - bu insonning ishlab chiqarish va ishlab chiqarishdan tashqari faoliyatida ishlatilishi mumkin bo'lgan kuchlar.
Tabiiy resurslardan foydalanish xususiyatiga ko'ra quyidagilarga bo'linadi:

• 
  real (ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan);
  
• 
  potentsial (hozirda foydalanilmaydi).
  
• 
  Tabiiy resurslar quyidagilarga bo'linadi:
  
• 
  tugaydigan;
  
• 
  bitmas-tuganmas;
  
• 
  olinadigan;
  
• 
  almashtirib bo'lmaydigan.
  

Ishlab chiqarish faoliyatining ma'lum bir bosqichida to'liq tugashi mumkin bo'lgan resurslar tuganmas hisoblanadi.
Ilmiy-texnika inqilobining boshlanishi davrida ishlab chiqarishning o'ziga xos omillari paydo bo'ladi. Bularga vaqt, axborot va texnologiya kiradi. Ular yangi texnologiyalarning zamonaviy dunyosida alohida, doimiy o'sib borayotgan ahamiyat kasb etadi.
Vaqtni maxsus iqtisodiy resurs sifatida ajratish kerak. Odamlar ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatida ushbu takrorlanmaydigan resursning cheklangan miqdoriga ega. Resursni texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish deb hisoblash mumkin. Birinchisi, mehnat ob'ektlarini (xom ashyoni) qayta ishlashning o'ziga xos usullari, ishlab chiqarish jarayonlarining ma'lum tartibi; ikkinchisi, barcha ishlab chiqarish resurslarining ishlashining uyg'unligini ta'minlaydi. Zamonaviy kapitalizmning shakllanishi davrida vaqt pul shiori keng tarqaldi. O'shanda ham insoniyat ongida vaqtni kapitallashtirish va uni umumiy bozor aylanmasiga jalb qilish haqidagi birinchi g'oya tug'ilgan. Biroz kechikish bilan bu g'oya iqtisodiyotga keldi.
Binobarin, kapitalizm rivojlanishining ma'lum bir bosqichigacha iqtisodiy nazariyaning o'zi vaqt resursini idrok etish nuqtai nazaridan cheklangan edi.
Kelajakda vaqt resurs sifatida nafaqat analitik sxemaga kiritila boshladi, balki butun nazariya uchun o'ziga xos manba asosi bo'lib xizmat qildi. Ehtimol, barcha jarayonlar va hodisalarni vaqtinchalik omilga kamaytirishga qaratilgan birinchi etuk urinish K. Marks tomonidan amalga oshirilgan mehnatni qisqartirish edi. Marksistik sxemaning xususiyati iqtisodiyotni ish vaqtiga qisqartirish edi - barcha jarayonlar (qiymat va qo'shimcha qiymat yaratish, ekspluatatsiya jarayoni) ish vaqti birliklarida ifodalangan. Biroq, keyinchalik, asosiy oqimning bir qismi sifatida, vaqt yana muomalaga kiritildi. Bu iste'mol nazariyasi doirasida amalga oshirildi, bu erda ish vaqtidan tashqari, o'ziga xos sub'ektiv foydalilikka ega bo'lgan bo'sh vaqt (bo'sh vaqt) paydo bo'la boshladi. Ko'proq bo'sh vaqt kamroq ish vaqti va kamroq daromadni anglatishini hisobga olsak, nazariy jihatdan iste'mol qilinadigan tovarlar va dam olish o'rtasida aniq bog'liqlik paydo bo'ldi.
Axborotni insonning o'zaro munosabatlaridagi jarayonlar yoki hodisalar haqidagi potentsial bilimlari o'lchovini aniqlaydigan ma'lumotlar, xabarlar, materiallar, ma'lumotlar to'plami sifatida talqin qilish mumkin. Zamonaviy ilmiy-texnikaviy taraqqiyotda axborotning eksklyuziv roli axborotni tabiiy, moddiy, moliyaviy va mehnat resurslari kabi zarur va ahamiyatli manba sifatida tushunishga olib keldi. Bundan tashqari, milliy axborot resurslari jamiyat boyligining eng yirik milliy manbai hisoblanadi. Biroq zamonaviy ilmiy adabiyotlarda axborot resursining iqtisodiy mohiyatining yagona talqini va tushunchasi mavjud emas.
Menimcha, axborot resursi tushunchasi umumiy, tizimli tushunchani talab qiladi. Axborot resursi tushunchasini umumiy qabul qilingan resurs tushunchasidan izohlash zarur, deb hisoblayman. Resursni iste'mol qilish va yangilash uchun u bilan bog'liq oqimlardan ajralgan holda mavjud bo'lolmasligiga asoslanib, manba yoki potentsial sifatida ko'rib chiqish.
Shunday qilib, axborot resursi deganda ma'lumotni to'plash, uzatish, to'plash, saqlash va yangilash, shuningdek uni taqdim etishning amalga oshirilgan imkoniyatlarini ta'minlaydigan iqtisodiy ma'lumotlar va tashkiliy, tartibga solish, huquqiy, texnik va dasturiy vositalar to'plami tushuniladi. foydalanuvchilar maxsus so'rovlarga muvofiq qulay shaklda. . ularni shaklda, o'z vaqtida va kelishilgan narxda.
texnologiya - har qanday sanoatda qo'llaniladigan usullar, jarayonlar va materiallar majmui, shuningdek, texnik ishlab chiqarish usullarining ilmiy tavsifi; fan, texnika va umuman jamiyatning hozirgi rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda, nominal sifat va maqbul xarajatlar bilan mahsulotni ishlab chiqarish, texnik xizmat ko'rsatish, ta'mirlash va / yoki foydalanishga qaratilgan tashkiliy chora-tadbirlar, operatsiyalar va usullar majmui.
Ilmiy-texnika taraqqiyotining eng muhim yo‘nalishlaridan biri axborotlashtirish va axborot-hisoblash tizimlariga birlashtirilgan mikroelektron hisoblash texnologiyalari, aloqa vositalari, avtomatlashtirilgan ma’lumotlar banklarini keng qo‘llashga asoslangan axborotlashtirishdir. Axborotlashtirish jamiyat tomonidan to'plangan bilimlarni o'zlashtirishga yordam beradi, bu axborot manbalarida aks etadi. Zamonaviy sharoitda zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida amalga oshiriladigan axborotlashtirish kompyuterlashtirish deb ataladi. U mikroprotsessor va kompyuter texnikasini yangi yaratilgan mashinalar, agregatlarga kiritish, mashinalar, komplekslar, ishlab chiqarishlarning ishlashini avtomatik boshqarish tizimlarini qurish, ilmiy tadqiqot, loyihalash, boshqarish, kadrlar tayyorlash sohasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini yaratishni o‘z ichiga oladi. , aholini o'rganish, tabiat hodisalarini kuzatish. Axborotni qayta ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi uni to'plash, izohlash, saqlash, o'zgartirish va uzatishni o'z ichiga oladi.
Axborot texnologiyalari rivojlanishining hozirgi bosqichida korporativ axborot tizimlarini yaratish uchun komponent texnologiyasi eng jozibali va istiqbolli ko'rinadi. Haqiqatan ham, u tizimning ichki rivojlanishiga xos bo'lgan axborot tizimining zarur komponentlarini tanlashda moslashuvchanlikni, kodning ishonchliligi va tijorat dasturiy mahsulotlarga xos bo'lgan qayta foydalanish mumkin bo'lgan funksionallikni birlashtiradi. Bundan tashqari, komponentlar texnologiyasi mavjud axborot tizimiga uning ishlashini buzmasdan tezda o'zgartirishlar kiritish imkonini beradi . Shu bilan birga, yangi ilovalar yangi modullar bilan, eskilari esa tizimda qolgan eski modullar bilan ishlashi mumkin. Eski muammo bartaraf etildi - funksionallikni o'zgartirish yoki kengaytirish uchun ularni almashtirishning hojati yo'q, ya'ni axborot tizimini saqlash va yangilash xarajatlari kamayadi.
Innovatsion rivojlanish deganda menejment, marketing, moliya, savdo, xodimlarni tayyorlash sohalarida eng yangi axborot boshqaruv texnologiyalari asosida innovatsiyalarni joriy etishning uzluksiz jarayoni tushuniladi, ularning tashkil etilishi biznesning umumiy natijasini belgilaydi. Innovatsion rivojlanish vazifalari nafaqat asosiy innovatsion boshqaruv jarayonini shakllantirish nuqtai nazaridan, balki uni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan omillar va shart-sharoitlar tizimini ishlab chiqish nuqtai nazaridan ham belgilanadi.
Korxonalarning biznesni rivojlantirishni boshqarish tizimlarida axborot texnologiyalaridan foydalanish biznes rivojlanishining o'sib borayotgan sur'atlarini ta'minlash, korxonalarni ijtimoiy ishlab chiqarishga integratsiyalashuvining yangi shakllarining paydo bo'lishini ta'minlashda zamonaviy tashkilot ehtiyojlarini qondiradi. Ilmiy-tadqiqot, ishlab chiqarish, marketing va korxonalarning ijtimoiy dasturlarida innovatsiyalarni boshqarish funktsiyalarini amalga oshirish bo'yicha vazifalarni integratsiyalashuvi innovatsiyalarda axborot texnologiyalari (axborot texnologiyalari) va dasturiy ta'minotni (dasturiy ta'minot) joriy etish orqali amalga oshiriladi. Ko'rinib turibdiki, korxonalarning biznes boshqaruvida iqtisodiy, ijtimoiy va boshqaruv sohalarini turli innovatsiyalarga asoslangan holda muvaffaqiyatli rivojlantirish bevosita axborot resurslarining mavjudligi, ulardan foydalanishning eng so'nggi vositalari va korxonalar o'rtasidagi hamkorlikni tashkil etish imkoniyatlariga bog'liq. ular. tajriba, fikr va bilim almashish.
Axborot iqtisodiyoti – yuqori sifatli davlat axborot fondlarini, shuningdek, tadbirkorlik tuzilmalari, ilmiy muassasalar, tijorat korxonalarining sifat darajasini shakllantirish va qo‘llab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni shakllantirishda eng yangi axborot texnologiyalaridan foydalanadigan iqtisodiyotning yangi turi. va rejalashtirilgan tadbirlar. Jamiyatda iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ta’lim faoliyati tizimida hamma uchun ochiq bo‘lgan axborot majmuasini yaratish vazifasi mamlakat va hududlarning innovatsion rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratish bilan bog‘liq.
O`zbekiston axborot mahsulotlari va xizmatlari bozorining holati O`zbekiston ishlab chiqaruvchilari va axborot mahsulotlarining korporativ iste'molchilari bozoridagi roli va mavqei bilan belgilanadi. Bugungi kunda axborot resurslarining asosiy hamkorlari va foydalanuvchilari yirik biznes tuzilmalari, banklar, savdo tashkilotlari, O`zbekiston hududlaridagi sanoat mahsulotlari, xizmatlar, ishchi kuchi ishlab chiqaruvchilari va iste'molchilari hisoblanadi.
Axborot resurslari bozori eng yirik iste'molchilar va axborot resurslarini ishlab chiqaruvchilarni birlashtirgan O`zbekiston bozorining asosiy segmentiga aylanmoqda. O`zbekiston bozorining turli segmentlari sharoitida tayyor mahsulot va keyinchalik qayta ishlash uchun xom ashyo sifatida axborot resursining tarkibi rivojlanishning strategik yo'lini belgilaydigan faoliyatni takomillashtirish yo'lidagi zamonaviy tashkilotning ma'lumotlari, bilimlari, tajribasini o'z ichiga oladi. . iqtisodiy tizim.