O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

absolyut qora jism deyiladi. 
Stefan–Bolsman  qonuniga  binoan  absolyut  qora  jismning  energetik 
yorqinligi absolyut qora jism haroratining to’rtinchi darajasiga proporsionaldir. 
                               Re = 

 T
4
                                     (4.21) 
  Bunda 

 = 
8
10
67
,
5


 
4
2
K
м
Bт
  -  Stefan – Bolsman doimiysi. 
Vinning siljish qonuniga binoan to’lqin uzunligining haroratga bog’liqligi quyidagi 
formuladan aniqlanadi.   
 
  
 
ya’ni  harorat  oshsa,  to’lqin  uzunlik 

  kamayadi.  Bu  yerda 
в
  –  Vin  doimiysi.  
К
м
в




12
10
28979
,
0
  
Vin  qonuniga  asosan  birinchi  marta  quyosh  harorati  aniqlangan.  Quyosh 
nurlanishi  maksimum  energiyasi 

  =  0,47  mkm  to’lqin  uzunligi  mos  keladi,  u 
holda quyosh harorati 
                                          
K
6160
10
47
,
0
10
2898
,
0
6
2







 
Yer yuzasida asosiy issiqlik nurlanishi va ko’rinadigan nurlar manbai quyosh 
hisoblanadi.  Yer  sirtida  quyosh  nurlanishi  intensivligi  1382  Vt/m
2
,  bunga  quyosh 
doimiysi deyiladi. Yer shari quyoshdan bir yilda 
24
10
84
,
3

 J energiya oladi. Bu esa 
insoniyatning boshqa manbalaridan oladigan energiyasidan ancha ko’pdir. ( BMT 
ning xabarlariga ko’ra barcha tur ishlab chiqilgan energiyalar miqdori 
20
10
1
,
2

J ga 
teng).  

---

56 
 
Quyosh nurlanishi maksimumi 470 nm ga to’g’ri keladi, ammo yerda quyosh 
nurini tanlab  yutilishi, bu  maksimumni  555  nm  ga siljitadi. Ko’z  ham  shu  to’lqin 
uzunlikni yaxshi sezadi. 
Yer atmosferasi yuqori chegarasida quyosh nurlanishining intensivligi  
2
4
10
4
,
8
м
Ж

ga yaqin, yer sirtiga 25 foizi yetib keladi.    
 Klassik  elektrodinamika  asosida  olingan  ifodalar  nurlanishning  tajriba 
natijalari bilan to’la mos kelmasligi aniqlandi. 1900 yili nemis olimi Plank tajriba 
natijalarini to’la tushuntiruvchi nazariyani yaratdi. 
Plank  gipotezasiga  binoan  atom  ossilyatorlari  uzluksiz  emas,  balki  porsiya-
kvant shaklida nur chiqaradi va yutadi ,uning energiyasi 
E = h 

           
34
10
625
,
6



h
 J.s - Plank doimiysi.                  (4.22) 
Demak, energiya diskret qiymatlarni qabul qiladi. E = nh

 (n = 1,2, 3...) 
1900 yil 14 dekabrda shu masala nemis fiziklar jamiyatida e’lon qilindi va bu 
kun  kvant  mexanikasining  tug’ilish  kuni  hisoblanadi.  Katta  to’lqin  uzunliklar 
uchun  energiyaning  uzuqligi  sezilmaydi,  kichik  to’lqinlar  uchun  yaxshi  namoyon 
bo’ladi. Plank nazariyasiga asoslangan holda 1905 yilda Eynshteyn yorug’likning 
kvant nazariyasini, Bor esa 1913 yilda atom tuzilishining kvant nazariyasini ishlab 
chiqdi. 
Eynshteyn  nazariyasiga  binoan  yorug’lik  kvant  shaklida  chiqariladi  va 
yutiladi. Ularni fotonlar deb atadi. Uning energiyasi E = h

, massasi 
 
                
2
c
h
m


                                                      
(4.23) 
impulsi 
c
h
P


. Foton kvazizarracha tezligi s, uning tinchlikda massasi yo’q. Agar 
foton impulsga ega bo’lsa, yorug’lik yuzaga bosim berishi kerak. 
Bu bosim   
                       
)
1
(




N
c
h
P
                                          (4.24)                          
ifoda orqali aniqlanishi kerak. bunda 

 – qaytarish koeffisiyenti. 
N – 1 sekundda tushuvchi fotonlar soni. 
Bu  bosimni  tajribada  Lebedev  aniqladi.  1899)  oynachada  bosim, 
qoraytirilganga  
qaraganda ikki marta katta bo’ladi. 
Plank gipotezasi fotoeffekt hodisasini tushuntirishda ham o’rinli bo’ldi. 

  Fotoeffekt  deb  –  yorug’lik  ta’sirida  elektronlarning  metaldan  chiqish 
hodisasiga aytiladi.