O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

Ф
I
.  Uning birligi esa 
лм
мА
  o’lchanadi.   
Vakuum fotoelement sezgirligi ~  100 mkA/lm atrofida bo’ladi. 
 
Fotokuchaytirgichning sxematik tasviri  
Fototokning  kuchini  oshirish  uchun  gaz  bilan  to’ldirilgan  fotoele-mentlar 
qo’llaniladi. Ularda mustaqil bo’lmagan razryad  mavjud bo’lib, ya’ni metall yuzi 
birlamchi elektronlar bilan bombardimon qilinadi va bunda ikkilamchi elektronlar 
chiqadi. Fototok miqdorini oshirish uchun fotoelektron kuchaytirgichlardan (FEK) 
foydalaniladi.  Ularda  ikkilamchi  elektronlar  emissiyasidan  foydalaniladi. 
Kuchaytirish koeffisiyenti ~ 10
7
, kuchlanish 1 - 1,5 kV, sezgirligi ~ 10 A/lm.  
Ushbu  asboblar  kichik  nurlanishlarni  o’lchash  uchun  ishlatiladi.  Masalan; 
juda kichik biolyuminessensiyalarni qayd qilishda ishlatiladi.  
Tibbiyotda rentgen nurlarining yoritilganligini oshirish uchun qo’llaniladi. Bu esa 
nurlanish dozasini kamaytiradi. 
Odam  uchun  elektron  optik  aylantirgichlar  yordamida  infroqizil  nurlar 
ko’rinadigan holatga o’tkazishda ishlatiladi. 
Ko’z – o’ziga xos optik asbob bo’lib, u optikada alohida o’rin tutadi. Ko’z 
o’ziga  taaluqli  bo’lmagan  kasalliklar  to’g’risida  axborot  manbaidir.  Ko’z  kosasi 
uncha to’g’ri bo’lmagan shar shaklida. Katta odamlarda uning old – orqa o’lchami 
o’rtacha 24,3 mm, vertikal o’lchovi 23,4 mm. va   gorizantal o’lchovmi 23,6 mm. 
muguz parda  ko’zning eng kuchli sindiruvchi qismidir. 
Moddasining  sindirish  ko’rsatkichi  1,38.  Ko’z  gavhari  ikki  tomonlama 
qobariq linza diametri 8 – 10 mm, oldini egrilik radiusi 10 mm, orqasining egrilik 
radiusi 6 mm, uning sindirish ko’rsatkichi 1,4 dan kattaroq.  Shishasimon massa, 

---

59 
 
sindirish  ko’rsatkichi  suvnikiday,  to`r  parda  bir  necha  qatlamdan  iborat  bo’lib, 
qatlamlarning  qalinligi  va  yorug’likka  sezgirligi  turlicha.  Unda  yorug’likni 
sezuvchi  ho’jayralar  mavjud.  Ularning  cho’zinchoq  uchlariga  tayoqchalar, 
kolbasimon uchlariga kolbachalar deyiladi. 
Ko’zning asosiy vazifasi ko’zga tushgan yorug’lik energiyasini (fotoreseptor 
to’qimalar  yordamida)  elektr  energiyasiga  aylantirib  ko’rish  nervlari  yordamida 
markaziy  miyaga  yetkazishdir.  Fotoreseptor  to’qimalar  sezgirligi  juda  kuchli. 
Odam ko’zi albatta eng mukammal sistemadir. Hayvonlarda esa turlicha. Masalan, 
chuvalchanglarda ko’rish faqat yorug’ va qorong’ulikni farqlashdan iborat bo’lib, 
ularda  fokuslovchi  qism  yo’q.  Malyuskalarda  chuqurcha  mavjud  bo’lib,  u 
yorug’likning  tushish  yo’nalishini  aniqlay  oladi.  Chayonlarda  esa  endi  ancha 
rivojlangan  bo’lib,  fokuslovchi  linzasi  ham  bor.  Tayoqchalar  hayvonlarda 
turlichadir.  Masalan,  chumolida  100  ta  bo’lsa,  ninachida  28  mingta,  lekin  ularda 
ajrata olish qobiliyati kichik. Sochish burchagi 1-8
o
 atrofida. Tayoqchalar ko’zning 
hamma  sirtida  bir  tekisda  joylashgan  bo’lib,  asosan  oq-qora  reseptor  rolini 
o`ynaydi.  Kolbachalari  esa    markazda  to’plangan  bo’lib,  asosan  rang  uchun 
javobgardir. Tayoqchalar sezgirligi kolbachalarnikidan katta. Masalan, tayoqchalar 
10
-6
 lk. da ko’rish imkonini beradi. Kolbachalar esa 10
-2
 lk. da rangni ajrata oladi. 
Yorug’likni sezish ham Veber-Fexner qonuniga bo’ysunadi. Ko’zga kesimi 4 mm
2
 
bo’lgan ko’rish nervi keladi, u esa million nerv tolalariga bo’linadi. Odam ko’zida 
10  ta  qatlam  bo’lib,  fotoreseptor  to’qima  eng  oxirgisi  hisoblanadi.  Fotoreseptor 
yorug’lik  energiyasini  elektr  energiyasiga  aylantiruvchi  va  kuchaytirish 
koeffisiyenti  10
5
  –  10
6
  ga  teng.  U  hatto  3-4  foton  tushsa  ham  ishlaydigan 
qurilmadir.  Kishi  ko’zning  tur  qatlamida  130  million  tayoqcha  va  7  million 
kolbachalar  joylashgan.  Yorug’likning  asosiy  sinishi  miguz  pardaning  tashqi 
chegarasida  yuz  beradi.  Uning  optik  kuchi  40  dioptr,  gavharniki  20  dp,  butun 
ko’zning  optik  kuchi  60  dp.  Ko’z  turli  uzoqlikdagi  jismlarni  bir  xil  ravshanlikda 
ko’rishi kerak. Buning uchun ko’z gavhari egriligi o’zgaradi. Bunga «keskinlikka 
to’g’rilanish»  -  akkomodasiya  deyiladi,  jism  cheksizda  bo’lsa,  uning  optik  kuchi 
nolgacha kamayadi. Jism yaqinlashsa gavhar radiusi kattalashadi va 60 dp bo’ladi. 
25 – sm zo’riqishsiz eng yaxshi ko’rish masofasi hisoblanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
B = L

 

 = B/L 
Bu ko’zning ajrata olish qobiliyati taxminan 1
11
 ga teng. Bu esa eng yaxshi 
ko’rish  masofasi  uchun  ikki  nuqta  orasidagi  masofa  70  mkm  ga  teng  bo’lishini 
ko’rsatadi. 
 
Bu  holda  to’r  pardada  5  mkm  tasvir  hosil  bo’ladi.  Yaqindan  ko’rishda 
akkomodasiya  yo’g’oladi  va  tasvir  orqa  fokus  parda  olidida  bo’ladi.  Uzoqdan 
ko’rishda esa fokus pardadan orqada bo’ladi. Yaqindan ko’ruvchi ko’zni tuzatish 
uchun  sochuvchi  (manfiy),  uzoqni  kuruvchi  ko’zni  tuzatish  uchun  yig’uvchi 
(musbat) linzalar ishlatiladi.