O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik universiteti

Robindranat Tagor dunyoqarashida diniy-falsafiy qarashlarning shakllanishi

Robindranat Tagor izchil va yaxlit falsafiy konsepsiyani yaratmagan bo‘lsada, uning falsafiy masalalarga bo‘lgan munosabati barcha asarlarida o‘z aksini topgan. Masalan, Tagor she’riyati va nasrchiligini batafsil kuzatganda sof idealistik va hattoki mistik kayfiyatlar bilan birga naturalistik yondashuvlar yo‘q emas. Buning zaminida Tagorning qadimgi hind ta’limotlarga tanqidiy munosabatlari yotadi¹⁹.
Tagor dunyoga olim yoki faylasuf emas, balki avvalambor, ijodkor tariqasida qarashga intiladi. Bu jihatdan voqelikni falsafiy izlanishdan ko‘ra, uni his-tuyg‘u va estetik zavqlanish nuqtai nazaridan ilgari suradi. Ya’ni u atrofdagi voqealarga uni anglab olish uchun o‘zining emotsional-estetik ongi orqali qaraydi. Bunda u Upanishadlarda targ‘ib etilgan tamoyillarni asos qilib oladi. Buning sababi shuki, ular voqelikni falsafa asosida anglash imkoniyatini rad etgan holda Braxma yoki Atma, deb ataluvchi voqelikni na mantiqan tushunib olish, na idrok bilan qamrab olishga iloj bor, deb hisoblashadi.²⁰ Boz ustiga, Tagor voqelikni anglash va ifodalash jarayonlari falsafiy kategoriyalar yoki ilmiy usullar u yoqda tursin, hatto diniy vositalar bilan ham amalga oshmaydi - degan xulosaga ham keladi.
Bunga qaramasdan, o‘zining mashhur falsafiy publitistik asari “Sadhana” ning dastlabki satrlarida tafakkurning borliqqa yoki idrokning tabiatga bo‘lgan munosabatini yechishga erishadi.
Tagor Upanishadlar ta’limotini rivojlantirar ekan dunyoning borlig‘i sifatida birlamchi voqelik g‘oyasini takomillashtirib boradi. “Voqelik” deb u Braxma, Oliy Shaxs dunyoviy o‘zlik deb atab, oliy ilohini nazarda tutadi. Bu ilohiy jins, uning tasavvuricha, tabiat va insondan biror uzil-kesil chegaralar bilan ajratilgan bo‘lmasdan, aksincha, tabiat va inson hayotining barcha narsalari va hodisalarida mujassam bo‘ladi.
Tagorning Xudo va Dunyo hamda ularning o‘zaro aloqasini ko‘zda tutgan bo‘rttirib ko‘rsatishga intilishlari natijasida ba’zan uning falsafiy qarashlari panteistik tusga kirishini ta’kidlash lozim.
Gnoseologik nuqtai nazardan Tagor dunyoqarashiga qarasak, bu yerda uning dunyoni emotsional- estetik qabul qilish hodisasi, ilmiy-falsafiy anglashdan ancha ustun turishi ko‘zga tashlanadi.
Tagorning gnoseologik qarashlarida o‘ziga xos tomoni agnostizmga qat’iy qarshi ekanligidir. Jumladan u aytadiki, “Ba’zi faylasuflar hukmiga qarshi turgan dunyoni anglashdagi o‘z imkoniyatlarida inson birorta mutlaq cheklanishni tan olmaydi”²¹. Mutafakkirning fikricha, inson kundalik hayotda anglash jarayonida ilgari butunlay o‘rganilmagan va tadqiq etib bo‘lmaydigan sohalarni ham qamrab oladi. Tagor shunday qilib, atrofdagi dunyoni anglash jarayonining tuganmasligi haqidagi xulosaga keladi. Uning aytishicha, “Ilm-u fanga kelganda, ilmiy yutuqlarning keng tarqalishi va muvaffaqiyatli hayotga tadbiq etilishidayoq bu masala yechildi deb hisoblasa bo‘ladi”²².
Bo‘lmoq mohiyati va uni anglash masalasiga kirishganda Tagor voqelikka o‘ziga xos yondashuvni hamda uni talqin qilish va anglash uslubini ishlab chiqishga va aniqlashga harakat qiladi. Ammo u garchand kelajak taraqqiyotining bir butun va mukammal nazariyasini ko‘ndalang qo‘ymagan bo‘lsada, lekin qadimgi hind falsafasi ta’limotlarining ta’siri ostida, ularga mansub stixiyali dialektika elementlari va ayniqsa, Buddizm va Vedantalarning dialektik g‘oyalari o‘zlashtirib olgan.
Masalan, mutafakkir fikricha, borliq – butkul qotib qolgan va butunlay o‘zgarmas emas.
“Baxtliman va shodman, umr kechirib,
Mangu qolishimdan turguncha dunyo.
Men abad qolaman ketsam-da chirib,
Tuproqqa qorishib changday bebaho” .
Masalan, mutafakkir bo‘lmoq – butkul qotib qolgan va butunlay o‘zgarmas hodisa emas, deb biladi. Dunyoning rivojlanishi g‘oyasi uning fikricha “hayotning doimiy harakati, uning jonli o‘yini” har doim bo‘lmoq mohiyati haqidagi fikrlariga hamohang bo‘lib keladi. Uning mashhur to‘plami “Gitanjali”da: “Mening tomirlarimda tun-u kun oqib tutgan hayot sarchashmasi jahonda bir maromda raqsga tushib turadi”²³. O‘zining boshqa falsafiy estetik risolasi “Shaxsiy” asarida u shunday deydi: “Olam harakatdan iborat ekanligi mutlaqo ayondir”. U o‘z harakati tufayli bizga o‘zining manguligini namoyon etadi. “Borliq”ning rivojlanishini esa o‘ta murakkab bo‘lishi Tagorni qadimgi hind falsafasi an’anaviy “ezgulik va yovuzlik ziddiyati” muammosini muhokama qilishga undaydi. Ushbu kategoriyalarni Tagor dastavval har bir shaxsning subyektiv qarashlariga taqqoslaganda nisbiy deb tushunadi. Jumladan,u luqma tashlab o‘tadiki, “ovchi ezgulik va yovuzlikni o‘z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda baholaydi, ammo ovlanadigan qush nuqtai nazaridan emas”²⁴.
Shu bilan birga mutafakkir bu tushunchalarni dunyo va insoniyat rivojiga taalluqli bo‘lgan universal kategoriyalar sifatida ko‘radi. Uning nazarida, bularni zotan butunlay abadiy va o‘zgarmas deb tushunmaslik kerak, chunki yovuzlik o‘tkinchi tabiatli narsa bo‘lib, dunyo taraqqiyoti jarayonida ezgulikka aylanishi - yaxshilikdir²⁵.
O‘z navbatida Tagor uchun “shakl” va “mazmun” munosabati muammosi nafaqat falsafiy dunyoqarash jihatidan, balki uning badiiy-adabiy ijodiyoti jihatidan nihoyatda muhim ahamiyatga molikdir. Tagor fikricha, har bir badiiy asarning qiymati o‘sha muvozanatga bog‘liqdir. Binobarin,o‘zining eng yuksak realistik asarlarida Tagor hind adabiyotining mumtoz ustasi sifatida nafis badiiy shaklning chuqur, haqqoniy va maqsadga yo‘naltirilgan mazmuniga mahoratli ravishda erishgan.
.
“Hayotingning birinchi qadamlaridan boshlaboq zohidlik qonun-qoidalariga qattiq rioya qil” – bu g‘oya qadimgi hindiy ta’limotlarining mohiyatini tashkil qiladi.U o‘z asarlarida baxtsizlikning hind xonadonlarida bekinib olish sabablarini chuqur tekshiradi. Xalq ongidagi qoloqlik va nodonlik illatlari ham shu baxtsizlikning uzayishiga xizmat qilayotganligini yozuvchi juda ko‘p o‘rinlarda haqqoniy e’tirof etadi. Uningcha, askirgan qarashlar, allaqachon umrini yashab bo‘lgan urf-odatlar tuzog‘idan qutila olmagan xalq bamisoli oqishdan to‘xtayotgan daryodir:
“Oqmog‘idan to‘xtasa daryo,
Qurib, bir kun bo‘lgusi ado.
Ado bo‘lar qotib qolgan xalq,
An’analar botqog‘i aro.
Odam yurgan yo‘l uzra aslo
Bosh ko‘tarmas va o‘smas giyo.
Qadim urfin ot yo‘lingdagi
To‘siqlarni otganday go‘yo” .
Chunki bu juda ko‘p kishilarning noroziligiga sabab bo‘ladi: kishi hayoti juda qattiq chegaralab qo‘yilgan. Bu usul bilan yo juda matonatli kishilar, yoki orzu-istak zanjirlarini uzib tashlab avliyo bo‘lib ketadigan odamlar tarbiya qilinadi. Bu masalada Tagor quyidagi savollarni o‘rtaga tashlaydi, yani, bunday hayotda ruhga berilgan o‘rin qani? Adabiyot,tasviriy san’at, muzika qayerda qoladi? Uning fikricha, odamda nafosat tuyg‘usini voyaga yetkazmay turib, asl inson yetishtirish mumkin emas.
Hayotdan maqsad – o‘ziga-o‘zi g‘anim bo‘lish emas, hayot maqsadi – ruhning kamol topishidir. Amalda, tarbiya davrida, zohidlik hissizlikni, beparvolikni voyaga yetkazish emas. Dehqon yerni cho‘l-u biyobonga aylantirish uchun mehnat qilmaydi. Dehqon yerni omoch bilan haydab, ag‘darib qo‘yganda, yerga mola bosganda, butazor va maysazorlarni ochganda, yer qup-quruq holatga keladi; dehqonchilikdan bexabar kishiga bu narsa bema’ni bir ishday tuyulishi mumkin. Lekin hosil faqat mana shunday qilib yetishtiriladi. Hosil huzurini chinakamiga totib ko‘rish uchun yerni shavqatsizlik bilan, ostin-ustun qilib haydash kerak. Bu maqsadga erishish yo‘lida kishini chalg‘itib yuboradigan ko‘p to‘siqlar bor. Bu qiyinchiliklarni bartaraf qilmoqchi va to‘la-to‘kis niyatiga erishmoqchi bo‘lgan odam ayniqsa og‘ir-vazmin bo‘lishi zarur. Bir narsaning mag‘zini bilib olish uchun vazminlik zarur ekanini e’tirof etish lozim.
“Kishining baxtsizligi shundaki, turmushdagi mayda-chuydalar uning asosiy maqsad tomon harakatiga to‘sqinlik qilib turadi; u hofizlikdan ta’lim olgisi keladi-yu, lekin san’atda yallachi bo‘lib qoladi: boy va badavlat bo‘lgisi kelib, pul deganda hech nimadan toymaydigan razil bo‘lib qoladi; mamlakat baxt-saodatini deydi-yu, biror yig‘ilishda biror-bir qarorni yoqlab ovoz berib, shu bilan o‘zini foydali odam deb hisoblab yuradi” .
Demak, ma’lum bo‘ladiki, tiyiqlik hamma narsani so‘nggi maqsadga buysundirarkan. Sabr-qanoatni fazilat va olijanoblik deb bilguvchilar sabr-qanoat deganda ayniqsa mukkasidan ketadilar. Sabr-qanoatga hirs qo‘yish, insonning ma’naviy taraqqiyotdagi olti dushmanning yoniga yettinchi dushman bo‘lib qo‘shiladi.
Inson inersiyasining xarakterli jihatlaridan biri shudir. Harakat qila boshlagandan keyin, uning to‘xtagisi kelmay qoladi. Hayotda bazi kishilar xuddi telbalarday chet elda chiqqan pochta markalari qidirib, zir yugurib yurishadi, na ovoragarchiligi va na xarajatidan cho‘chishmaydi. Kolleksiya yig‘ish dardiga yo‘liqqanlarning ba’zilari yetti iqlimda o‘sadigan turfa xil gullarni, o‘simliklarni to‘plasalar, boshqa bir xillari eski poyafzallarni kolleksiya qilib yuradilar. Har qanday qilib bo‘lsa ham, Shimoliy Qutbning naq markaziga bayroq tiklash niyati qanday g‘aroyib niyat bo‘lsa, bu ham xuddi shunga o‘xshagan narsa. Unda qor sahrosidan boshqa hech nima yo‘q, lekin inson fikri to‘xtamay ishlab, qutb sahrosining naq markazigacha qancha kilometr masofa borligini matematik aniqlikda hisoblash bilan ovora bo‘ladi. Odam biror tog‘ cho‘qqisiga chiqa olsa, bu yutuq hisoblanadi; shunday behuda erishish niyatida odam o‘zini azobga qo‘yadi, bu ishga xohishi bo‘lmagan qanchadan-qancha ishchilarni yo‘lda halok qiladi, lekin niyatidan aslo qaytmaydi.
Qancha ko‘p mablag‘ sarf bo‘lib kishilarning tortadigan azoblari qancha ko‘p bo‘lsa, maqsad qancha keraksiz va istiqbolsiz bo‘lsa, g‘olib o‘zini shunchalik shonu-sharafgasazovor, deb his qiladi. Bundan tashqari, zo‘r berib sabr-qanoatga intilish yo‘lida tortgan azob uqubatlarini hisoblab, shundan o‘zi shod bo‘ladi. Agar bu azob-uqubatlar dag‘al tushakda yotib uxlashdan boshlanib, keyin yerda bir qavatgina ko‘rpa orasida davom qilsa, borib-borib ko‘rpasiz quruq yerda yotib uxlash darajasiga ham borib yetishi mumkin. Mana shunday azob-uqubatlar natijasida erishilgan yutuq, bora-bora kishining o‘zini-o‘zi o‘ldirishigacha yetishi kerak. Bu his tug‘diruvchi hissizlikdan boshqa narsa emas; bo‘yningga solingan sirtmoqni tortmoqchi bo‘lsang, oqibati shu bo‘ladiki, bo‘g‘ilib o‘lasan.
Yo‘qoridagi misollar nimani isbotlaydi? Tagor bu savolga quyidagicha javob beradi: “Shunday qilib, faqat sabr-qanoat bilan tarbiyalash vositasida shuhratparastlikni qondirish mumkin bo‘lsa, shafqatsizlikning tobora zo‘rayishi orqasida nafosatni his qilish odam xarakteridan tamomila sitib chiqarilishi mumkin. Lekin, agar biz barkamol inson bolasini tarbiyalab yetishtirish vazifasini oldimizga qo‘yib, sabr-qanoatni keragicha cheklay oladigan bo‘lsak, u holda inson xarakteri elementlaridan birontasiga zarar yetishi u yoqda tursin, aksincha, inson xarakteri o‘z taraqqiysi uchun yana ham ko‘proq imkoniyatlarga ega bo‘ladi” .
Shu o‘rinda Tagor nafosatni idrok etishda va umuman bilimlarimiz hosil bo‘lishida “negiz” tushunchasini o‘rtaga tashlaydi. Uning fikricha, inson shodliklari, hissiyotlari, bilimlari mustahkam negizga, tayanchga ega. “Har qanday negiz mustahkamlaydi, aks holda unga zarurat bo‘lmas edi. Hamma tutib turgan narsa, hamma shakl beruvchi narsa mustahkam bo‘ladi. Kishining tuzilishi har qancha nozik bo‘lsa ham, uning ichki organlarini qattiq skelet ushlab turmaganda edi, odam bolasi hech bir shaklsiz, qiyofasiz bir bo‘lak loyga o‘xshab qolardi. Bizning bilimlarimiz mustahkam negizga qurilmaganda edi, ular hayoliy tushga aylanib ketardi, xuddi shuningdek, agar bizning baxtu-saodatimiz mustahkam poydevor ustiga qurilmaganda edi, u telbalikka yoki mastlikka o‘xshab qolardi” .
Mana shu mustahkam negiz o‘sha yo‘qorida aytib o‘tganimiz sabr-qanoatning o‘zginasidir. Tagor uning ikki xislatini ko‘rsatadi: unda qattiqlik ham bor, fidoyilik ham bor, lekin u mustahkamdir. Bu sabr-qanoatni tarbiyalab voyaga yetkazish qanchalik qiyin bo‘lsa, uni zil ketishi ham shunchalik mushkul bo‘ladi. Tagor nafosatni sabr bilan bog‘lab tushuntiradi.Buningsiz borliqni tom ma’noda idrok qilish mumkin emas. Aks holda, gap lazzat ustida borgan joylarda o‘zimizni bo‘lg‘ab qo‘yamiz, sabr-qanoat hissi yo‘q go‘dak bola idishdagi guruchni yerga to‘kib yuborib, ustini iflos qilgani, shunday qilib, qorniga biroz ovqat kirsa ham,lekin ko‘zlagan ishining teskarisini qilgani singari, biz ham o‘zimizni bulg‘ab qo‘yamiz va bu lazzatni dilimizda his qilolmaymiz .
Nafosatni bunyodga keltirish ham tiyilmagan hayolot mevasi emas. Hech kim lampani yoqaman deb, uyga o‘t qo‘yib yubormaydi. Xonani yoritish uchun olov ustidan hukmronlik qilish kerak, uning qo‘ldan chiqib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Instinktlar masalasi ham xuddi ana shunday. Agar instinktlarga keng yo‘l ochib beradigan bo‘lsa, bizning nafosatni his qilish tuyg‘umizni qo‘zg‘atishi lozim bo‘lgan shu instinktlar gulni uzib tuproqqa qorishtirib yuborilgani singari, uni ezib kul-kul qiladilar va uloqtirib tashlaydilar.
Ochlik tuyg‘umizni qondirish uchun joy axtarganda daraxt barglarini ko‘zimizga chiroyli ko‘ringan joyga yoyib o‘tirishimiz tabiiy-da. Meva bizning qornimizni to‘ydirish bilan birga, biz uning hidini hidlab, o‘zini tomosha qilib mazza qilamiz, ya’ni nafosatni his qilamiz. Agar mevada go‘zallik taassuroti tug‘diradigan hech nima bo‘lmaganda edi, uni biz qornimizning talabi bilan yeb qo‘ya qolardik. Lekin juda och bo‘lishimizga qaramay, meva bizga nafosat huzurini ham bag‘ishlaydi, shunchaki qornimizni to‘ldirib qo‘ya qolmaydi.
Shundan kelib chiqib nafosat degani biz uchun ortiqcha daromadday bir narsa degan fikr bizni pirovardida nimaga olib boradi? Tagor bunga quyidagicha javob beradi: “Dahshatli, yondiradigan ochlik alangasi ovqat yeyishga majbur qiladi, bu vaqtda boshqa ilojing ham bo‘lmay qoladi. Inson bolasining zarur ehtiyojlarida qandaydir pastkashlik jihatlari bor; nafosat esa zarur ehtiyojlardan baland tursa kerak, shu sababdan bizni xo‘rliklardan saqlab qoladi. Nafosat yalpi tovushlar jo‘rida hamisha ochlikni qondirishdan ko‘ra yo‘qoriroq vazifalarni bajarib kelganligidan, bir zamonlar bebosh vahshiy o‘tganlar bugun odam qatoriga kirmoqdalar, bir zamonlar faqat shahvatni tan olganlar, bugun ehtiros ovoziga ham quloq solmoqdalar” .
Tagor shuni isbotlamoqchi bo‘lyaptiki, hozirgi kunga kelib biz insonlar ochlik sezganimizda ham hayvonlar yoki odamxo‘rlar singari palapartish ovqat yeyavermaymiz. Tartib-qoidalarga e’tibor bermay ovqat yeyish odatimizni endi bas qilib qo‘yganmiz. Demak, bugun ovqat yeyish instinkti biz uchun birdan-bir instinkt emas, nafosat uni olijanoblik darajasiga ko‘taradi. Biz go‘dak bolani: “Muncha ochko‘z bo‘lmasang? Ovqat yeyishingni ko‘rgan odam qo‘rqib ketadi!” – deb koyib beramiz. Tagorning fikricha, nafosat bizning tabiiy tuyg‘ularimizni tiyib turadi. Nafosat tashqi dunyo bilan zarur aloqalarimizni saqlash bilangina kifoyalanmay, shu bilan birga, ma’naviy jihatdan ulardan mamnun bo‘lishni ham o‘rgatadi. U insonlarning qashshoqliklari va qulliklari o‘rtasida zarur aloqalar bor deb hisoblab, ularning ma’naviy mamnunlik munosabatlaridan najot topishlarini takidlaydi.
Shunday qilib, nafosat oqibat natijada odamni sabr-qanoat yo‘lidan olib borishi turgan gap. Tagorning fikricha, nafosat odamga shunday ichimlik beradiki, bu ichimlikni tatib ko‘rib, u kundan-kunga ochlik dag‘alligi ustidan g‘alaba qiladi. Oyog‘ini qattiq tirab turib beboshlikni baxtsizlik deb bilgisi kelmaydigan kishi uni xunuklik deb bilib,undan voz kechishdan qaytmaydi.
Nafosat bizni doimo Go‘zallikka va sabr-qanoatga rag‘bat qilishi singari, sabr-qanoat nafosatni his qilishimizni tobora chuqurlashtiradi. Agar bizni qamrab olgan sarosima holatimizni anglab ololmasak, biz nafosatni chuqur tushunishdan ojiz bo‘lamiz. “Eriga vafodor olijanob ayol chinakam muhabbatning go‘zalligini tushunadi, fohisha esa tushunolmaydi. Olijanoblik shunday barqarorlik holatiki, his-tuyg‘ular mavjini shu holatdagina chuqur his qilish mumkin bo‘ladi” .
Bu o‘rinda quyidagicha savolni o‘rtaga tashlash o‘rinli bo‘lardi,ya’ni, bizning nafosatga qo‘ygan maylimizda olijanoblik bilan sabr-qanoat bo‘lmaganda holimiz nima kechardi? Faylasufning fikricha, mayllarimiz yo‘ldan adashib zavqni baxt deb bilib, nafosat atrofida girdikapalak bo‘lib yuraverardi. Jonini tikib bo‘lsa ham, erishmoqchi bo‘lgan narsasiga yetisholmay yuraverardi. Haqiqiy nafosat umrini behuda xazon qiluvchiga emas, faqat mehribon, sodiq do‘stgagina aniq va ravshan ko‘rinadi. Sulloh odam ovqatning mazasini ham bilmaydi.
Tagorning nafosat haqida qarashlarida qadimgi hind falsafiy ta’limotlarining ta’sirini ko‘rish mumkin. U o‘zining baxt, nafosat, sabr-qanoat haqidagi qarashlarini tushuntirishda hind falsafiy maktablariga ko‘p murojat qiladi. Qadimgi hindiy matnlarda: “Din yo‘lidagina emas, baxt-saodat yo‘lida ham sabr-qanoatli bo‘l” deyilgan. Buning ma’nosi shuki, agar sen o‘z istaklaringni qondirishga intilsang, o‘zingni tiy, nafosatga yetishmoq istasang, shahvat ovozini o‘chir, halol, osoyishta bo‘l! Biz instinktlarimizni tiyishni bilmaganimizdan, xato qilib instinktni qondirishni nafosatga bo‘lgan maylni qondirdik deb yuramiz; nozik, ma’naviy buyumni ikki qo‘limiz bilan ushlab olib ezg‘ilaymiz-da, shu bilan unga yetishdik, deb o‘ylab yuramiz. Tagor bu masalani hal qilishda qadimgi hindiy talimotlarga murojat qiladi. U nafosatni to‘g‘ri tushunish uchun zohidona sabr-qanoat zarur, deb hisoblaydi. Aslida Tagor tarki dunyochilikni yoqlamaydi. “Gitanjali”dagi bir she’rida shunday deydi:
“Bangoliya onajon! Ularni o‘z jonajon
Uylariga qamamay, qo‘yib yubor har tomon.
Muhtojlik yomonligin och qolishib ko‘rishsin.
O‘zing o‘rgat, yurtma-yurt og‘ir yo‘ldan yurishsin” .
Tagorning fikricha, qashshoqlik ojizlikdan kelib chiqadi. Buning hech yaxshi yeri yo‘q. Lekin kuchli kishining zaiflarga iltifoti unga ziynat bo‘lib tushadi. Xasislikni bilmaydigan badavlat kishi to‘g‘risida ham shuni aytish mumkin, badavlat kishi xasis bo‘lmasa, unga bu ziynat bo‘lib tushadi. Demak, huzur-halovatni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymaydigan boylikning hech bir yomon yeri yo‘q. Tagor Hindistonga umuman buning hech aloqasi yo‘q, chunki Hindiston juda ham qashshoq mamlakat, Hindistonning huzur-halovatga yetadigan mablag‘i yo‘q, deb hisoblaydi. Shu sababdan huzur-halovatni nazar-pisand qilmaslik ham mumkin. Biz gerdayib qo‘limizdan hamma narsa keladi deb aytaveramiz. G‘ururligimiz tutib turgan paytlarda: “Hamma narsani bilaman”,- deb aytib yuboraveramiz. Shundan keyin: “Qo‘limdan hamma ish keladi”,- degan gap chiqadi, Yevropada kishilar bu shiorlarni ayta boshlaganiga bir necha asrlar bo‘ldi. Kishining o‘z kuchiga bunchalik ishonishining chegarasi yo‘q. Tagor yevropalikni o‘z kuchlariga mana shunday ishonganlari tufayli yer yuzidagi hamma kishilarni va hamma narsalarni, yerda ham, suvda ham, osmonda ham yengib, juda dadil bo‘lib oldilar, deb hisoblaydi. “Biz bo‘lsak hamon taqdirdan biron qulay fursat kutib o‘tiribmiz. Shu sababdan ko‘p asrlardan buyon taqdir bizni aldab keladi” .
“DAY after DAY, O lord of my life, shall I stand before thee face to face? With folded hands, O lord of all worlds, shall I stand before thee face to face?
Under thy great sky in solitude and silence, with humble heart shall I stand before thee face to face?
In this laborious world of thine, tumultuous with toil and with struggle, among hurrying crowds shall I stand before thee face to face?
And when my work shall be done in this world, O King of kings, alone and speechless shall I stand before thee face to face?”
Mening butun hayotim qanday zerikarli!! Sen bilan qarama qarshi tura olamanmi?
Buklangan qo‘llar va butun hayotim bilan sening oldingda qarama qarshi tura olamanmi?
Yolg‘izlik va sokinlik bilan sening ulkan osmoning ostida, sening bu mashaqqatli dunyoyingda, tavoze bilan sening oldingda qarama qarshi tura olamanmi?
Gap chinakam iste’dod egalari ustida borganda, san’at bobidagi daholar – tarki dunyo qilgan, o‘zini tiygan kishilardir. Bunda istak-orzularga erk berishga o‘rin qolmaydi; ruhga yetishmoq va sabr-qanoat shunda sodir bo‘ladi. Bor kuchini ishga solib, butun vujudi bilan orzu qilganishiga o‘zini bag‘ishlovchi bunday shijoatli kishilar kamdan-kam topiladi. Chunki insonlarning hammasi yo‘qdan hamma narsaga egalik qilishga tomon intilib kelgan, lekin nihoyasiga yetolmagan, ammo inson yaratgan hamma yirik va barqaror ishlar biron qusur yordami bilan emas, balki yuksak ichki rag‘bat yordami bilan bunyodga kelgan. Dohiy ijodkorlar ijodiy ilhom kelgan paytlardagina o‘zlarini ko‘rsatadilar, chunki tushkunlik davrlarida ularning xulq-atvoridagi nuqsonlar namoyon bo‘lib, hirsiyat ta’siri ostida ular o‘zlaridagi nafosat omillarini ezib tashlaydilar.
“Ijod qilish uchun sabr-qanoat zarur; vayron qilish uchun – beboshlik. Tushunmoq uchun sabr qanoat zarur; soxtalashtirmoq uchun – beboshlik” .
Unday bo‘lsa, demak, nafosatni mujassamlashtirish qobiliyati bilan hayotdagi fisqu-fujur ikkovi bir shaxsda murosa-madora qilishi mumkin ekan, yirtqich va o‘txo‘r hayvon ham bir buloqdan suv icha oladimi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Buni Tagor quyidagicha tushuntiradi: “Yo‘lbars bilan buzoqchaning darhaqiqat bir buloqdan suv ichishi mumkin emas, lekin qachon mumkin emas? Yo‘lbars chinakam yo‘lbarsga aylanib,buzoqcha sigir bo‘lganida mumkin emas. Ular bolalik chog‘ida birga o‘ynoqlashib yuraveradi: yo‘lbars, ulg‘ayganidan keyin sapchiydigan, sigir bo‘lsa tumtaraqay qochadigan bo‘ladi. Shunday qilib, nafosatni haqiqatan yetuklik ila idrok qilish hech bir zamon ruhning instinkttufayli hayajonga kelgan ma’naviy beboshligi bilan chiqisha olmaydi. Ular bir-birlariga zid” .
Bizning his-tuyg‘ularimiz g‘azabga kelganda, ular tevarak-atrof dunyosi bilan ortiq aloqalari bo‘lmay qoladi. Bizdagi g‘azab va ochko‘zlik o‘zimizda shunday tadbirlar vujudga keltiradiki, bularda kichik narsa katta bo‘ladi, katta narsa kichik bo‘ladi, bir lahzalik narsa abadiylik bo‘lib ko‘rinadi, abadiyat esa behuda ketadi. Bizning ochko‘zligimiz omili bo‘lganlar ko‘z oldimizda shunday buzuq qiyofada namoyon bo‘ladiki, yer yuzidagi eng odilona haqiqatlarni ham zulmat bosadi, quyosh, oy va yulduzlar nurini to‘sib qo‘yadi. Bizning dunyomizning Xudoga qarshi kurashi shundan boshlanadi.
Daryo suvi oqib boryapti, deb faraz qilaylik. Garchi uning har bir to‘lqini boshqalariga bog‘liq bo‘lmay,o‘zicha bosh ko‘tarsa ham, hammasi birga shildirab dengiz tomon oqib boradi. Biri ikkinchisiga xalaqit bermaydi. Lekin ularning yo‘lida girdob uchrab qolsa, girdob bir joyda xuddi telbadek gir-gir aylanib, unga to‘sqinlik qilib oqimni g‘arq qilmoqchi bo‘ladi. Butun daryo yo‘lini, uning maqsad yo‘lini to‘smoqchi bo‘lgan shu to‘siq kasridan daryo bir maromda silliq oqishidan mahrum bo‘ladi va suvini bemalol oqizib borolmay qoladi.
Noo‘rin hayajonga kelgan biron tuyg‘u bizni osoyishta hayot oqimidan uzib olib, biron nuqta atrofida girdikapalak qilib qo‘yishi mumkin. Ana o‘shanda to‘rtdevor orasida siqilib qolgan qalbimiz o‘zini suvga tashlab, g‘arq bo‘lishdan va tevarak-atrofdagilarni halok qilishdan ham toymaydi. Ba’zi bir odamlar mana shu telbalikda qandaydir nafosat bor, deb biladilar. Tagor bunda Yevropani nazarda tutadi. Bugungi kunda girdob yoqasiga borib qolgan Yevropa madaniyati jazavasi tutgan vaxshiyona bebosh halokat tuyg‘usi quyuniga giriftor bo‘lib qolgan, bu quyunning na oxiri bor, na tinchi, lekin Yevropa madaniyati o‘zini bu quyunda go‘yo baxtiyor sezayotganday. Biroq biz bu halokatni har tomonlama tarbiya vositasi, deb hisoblay olmaymiz, u tabiatga zid narsadir. Tor ma’noda jozibador bo‘lib ko‘rinadigan narsa sodir bo‘layotgan jami voqealar bilan taqqoslanadigan bo‘lsa, uning nafosatga zidligi darrov ko‘zga tashlanadi. O‘zi singari mast-alast ulfatlari orasida o‘tirgan piyonista tevarak-atrofdagilarni real tasavvur qilish qobiliyatidan mahrum bo‘lib, o‘zini xuddi yettinchi osmonda yuygandek his qiladi. Xushyor odamga kelsak, u atrofiga nazar tashlab, bu “dargohning” naqadar xunukligini darrov payqab oladi. Tuyg‘ularimiz uyg‘onganda, sodir bo‘layotgan voqealar g‘ayri oddiy yo‘sinda yoritilishiga qaramay, ular atrof muhitiga solishtirib ko‘rilsa, ularning xunuk-bedavoligi darrov namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, kichikni kattaga, qismni butunga bamaylixotir taqqoslash qobiliyatiga ega bo‘lmagan kimsa, hayajonni rohat, xunuk narsani go‘zal, deb bilib, xato qiladi.
Mana, ko‘kda quyosh bor. “Ammo uning fayzi yo‘q”. Mana, tungi oy. Uning o‘zi boru, ammo nuri so‘niqdir”. Xonadonlarda hayot kezib yurganday. Biroq ularda baxt yo‘q. Bir zamonlar ulug‘ Hindiston Tagorning ko‘z o‘ngida mana shunday manzaralarda gavdalanib turgan.