O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
Tadbirkorlik va boshqaruv fakulteti
Raqamli iqtisodiyot kafedrasi
Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha) yo’nalishi
1-bosqich “2I-2022” guruh talabasi
Shukurov Alisherning tayyorlagan mustaqil ishi.

Qabul qiluvchi: Atabek Isayev

Maʼruza

Mavzu; Jahon xojaligi aloqalarini xalqaro tartibga solish

Reja
1.Iqtisodiy rivojlanishning umumjahon tomonlari.
2 .Iqtisodiy rivojlanishning umumjahon tomonlari vaishlab chiqarishning baynalmillashuvi.
3.Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari

1.Iqtisodiy rivojlanishning umumjahon tomonlari.Hozirgi zamon jahon xojaligi rivojining muhim tamoyili milliy xojaliklarning baynalminallashuvi, shu asosda jahon xojaligi va avvalo jahon bozorining shakllanishi va rivojlanishidan iborat. Insoniyat taraqqiyoti uchun ijobiy bolgan bu jarayonga yetmish yildan ortiq davr davomida dunyoning ikki qarama-qarshi ijtimoiy-siyosiy tizimiga bolinganligi salbiy tasir korsatib keldi. Hozir yangi davr boshlandi, dunyoning iqtisodiy rivojlanishi va shunga mos ravishda Ozbekiston bilan jahon hamjamiyati mamlakatlari ortasidagi aloqalarning butunlay yangi imkoniyatlari vujudga keldi.
Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim oziga xos xususiyatlaridan biri turli mamlakatlar va mintaqalar xojaliklari ortasidagi ozaro bogliqlikning osib, rivojlanib borishi hisoblanadi.
Bu masalada ham iqtisodiy adabiyotlarda turlicha yondashuvlar mavjud. Ularning ayrimlarida jahon xojaligining rivojlanishini 5 bosqich deb, ayrimlarida esa 4 bosqich deb beriladi. Masalan, Ye.F.Borisov jahon xojaligi shakllanishining tortta bosqichini ajratib korsatadi. Biz misol tariqasida ushbu bosqichlarni bayon qilamiz.
Birinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuvidan oldingi davrda vujudga kelib, dastlab osha davrdagi kishilar jamoalari yoki qabilalari ortasida paydo bolgan savdo ayirboshlashuvi keyinchalik tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan turli mamlakatlar ortasidagi doimiy tovar almashuvi xalqaro savdoning paydo bolishi va rivojlanishiga olib keldi.
Ikkinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuv davriga togri kelib, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kelishi va tadbirkorlarning koproq foyda olishga intilishi tashqi savdoni deyarli barcha milliy xojaliklarning tarkibiy qismiga aylantirib qoyishi natijasida XVIII-XIX asrlarda rivojlangan jahon bozori paydo boldi.
Uchinchi bosqich XIX-XX asrlarga togri kelib, bu davrda jahon xojaligi tizimi shakllandi.
Tortinchi bosqich XX asrning 60-yillaridan boshlab, yani koplab mustamlaka mamlakatlarning siyosiy qaramlikdan ozod bolishi natijasida zamonaviy jahon iqtisodiyotida ijobiy ozgarishlarning yangi tendensiyalari paydo bolishi bilan bogliq. Bu tendensiyalar quyidagilardan iborat:
iqtisodiy manfaatdorlik asosidagi xalqaro hamkorlik;
ishlab chiqarishning baynalminallashuvi;
jahon miqyosidagi bozor makonlarining kengayishi;
jahon xojaligi aloqalari majmuining rivojlanishi.
Bazi manbalarda «Jahon xojaligi», tushunchasining keng va tor manolari farqlanadi. Keng manosiga kora, jahon xojaligi bu jahondagi barcha milliy iqtisodiyotlarning yigindisidir. Tor manosiga kora bu milliy iqtisodiyotlarning faqat tashqi dunyo bilan ozaro aloqada bolgan qismlari majmuidir. Biroq, bu ikkala mano ortasidagi tafovut borgan sari sezilmay qolmoqda, chunki barcha mamlakatlarda tashqi dunyo bilan bevosita yoki bilvosita aloqaga kirishmagan tarmoq yoki sohalar tobora kamayib bormoqda.
Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, jahon xojaligi bu xalqaro mehnat taqsimoti asosida savdo, ishlab chiqarish, moliyaviy, ilmiy- texnikaviy va boshqa shakldagi iqtisodiy hamkorlik va aloqalari kuchaygan, ozaro manfaatdorlik maqsadida birlashgan turli mamlakatlar xojaliklarining umumiy tizimidir.
transmilliy korporatsiyalar;
xalqaro tashkilot va institutlar;
milliy iqtisodiyot chegarasidan chiqqan, barcha sohalar, xojaliklar va firmalar.
Shuni amalga oshirish maqsadida davlat mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlash, mamlakatning xalqaro munosabatlarning teng huquqli subekti sifatidagi orni va rolini oshirish, rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, Ozbekistonning yonatrofida xavfsizlik, barqarorlik va ahil qoshnichilik muhitini shakllantirish” strategik vazifa sifatida qoyildi.
Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish mexanizmi bilan farqlanuvchi turli xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga bolingan. Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlash har xil mezonlar asosida amalga oshiriladi.
Turli mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish korsatkichlarining turli-tumanligi ular taraqqiyot darajasini qandaydir bitta nuqtai-nazardan baholash imkonini bermaydi. Shunga kora, mazkur maqsadda bir necha asosiy korsatkich va mezonlardan foydalaniladi:
mutlaq va nisbiy YaIM;
milliy daromad va uning aholi jon boshiga togri keluvchi miqdori;
milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi;
mamlakat eksporti va importi tarkibiy tuzilmasi;
aholining turmush darajasi, sifati va boshqalar.
Mamlakatning jahon xojaligidagi ornini aniqlashda bir necha yondashuvlar mavjud. Ulardan eng oddiylari mamlakatlarni aholi jon boshiga togri keluvchi daromad darajasi boyicha guruhlarga ajratish hisoblanadi. Bunday yondashuv BMT, Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon tiklanish va taraqqiyot banki (JTTB) tomonidan qollaniladi. Masalan, JTTB daromad darajasiga kora mamlakatlarning uchta guruhini farqlaydi. 1995 yili aholi jon boshiga togri keluvchi milliy daromadlarning quyidagi chegaraviy miqdorlari belgilangan edi:
daromadlarning past darajasi 765 dollargacha (49 ta mamlakat);
daromadlarning ortacha darajasi 766 dollardan 9385 dollargacha (58 ta mamlakat);
daromadlarning yuqori darajasi 9386 dollar va undan yuqori (26 ta mamlakat).
Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondashib xojalik tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda davlatlarning uchta guruhini ajratib korsatish mumkin: rivojlangan, bozor iqtisodiyotiga asoslangan holda rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti mavjud bolmagan mamlakatlar. Rivojlanganlik darajasi boyicha ham oz navbatida uchta guruh farqlanadi: past, ortacha va yuqori rivojlangan mamlakatlar. Shimoli-sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasidagi yangi industrial mamlakatlar (YaIM), yuqori daromadli neft eksport qiluvchi mamlakatlar (Saudiya Arabistoni, Quvayt va boshqalar), eng kam rivojlangan mamlakatlar (EKRM), shu jumladan eng kambagal mamlakatlar (Chad, Bangladesh, Efiopiya), har xil mintaqaviy ittifoqlar va baynalminal guruhlarga ajratiladi. Bu barcha turli-tumanlik bir butun yaxlitlikka ozaro iqtisodiy bogliqlikning har xil jihatlari orqali tortiladi.