2.2.Tijorat krediti. Iktisodietda kredit munosabatlarining vujudga kelishning birinchi shakllaridan bulib, vekselg’ muomalasining vujudga keltirgan va nakd pulsiz xisob - kitoblarning rivojlanishga yerdam bergan. Tijorat kreditining subhektlari sifatida xukukiy shaxslar: mol yetkazib va mol sotib oluvchi korxonalar, kreditning obhekti sifatida sotilaetgan tovar ishtirok kiladi. Tijorat krediti uzining kuchmas mulki va uning ixtieridagi kimmatli kogozlar boshka mulk shakllari bulish mumkin. Amaliy kurinishini xukukiy shaxslar urtasida tovar va xizmatlarning tulov muddatini chuzish orkali sotish shaklda moliya xujalik munosabatlarda topadi. Bu kredit shaklining asosiy maksadi tovarlarni sotishni tezlashtirish va shu orkali foyda olishdan iborat. Tijorat kreditining anhanaviy vositasi bulib, karz oluvchining karz beruvchiga nisbatan moliyaviy majburiyatlarni aks etiruvchi vekselg’ xisoblanadi. Veksel bu karz majburiyati bulib, karz oluvchi uz zimmasiga karzni vekselda kursatilgan summada, kursatilgan joyda belgilangan muddatda tulash majburiyatini oladi. Amalietda vekselg’ning ikki turi kullaniladi: oddiy va utkazma vekselg’ . Oddiy vekselni karz oluvchi korxona karz beruvchi korxonaga beradi va tovarlar kursatilgan xizmatlar uchun unga tulash majburiyatini uz zimmasiga oladi. Utkazma vekselda kreditor tomonidan belgilangan tovar va xizmatlar summasi uning topshirigiga asosan uchinchi shaxsga yeki vekselni kursatuvchiga utkazilishi zarur. Kreditorning vekselda kursatilgan summani uchinchi shaxsga tulash tugrisidagi buyrugini ifodalovchi xujjat amalietda tratta deb xam yuritiladi. Tijorat krediti bank kreditdan kuyidagi xususiyatlari bilan fark kiladi: 1.Kreditor (karz beruvchi) rolida maxsus kredit moliya tashkilotlari emas, balki tovar va xizmatlarni ishlab chikarish xamda sotish bilan shugullanuvchi turli xukukiy shaxslar ishtirok kiladi. 2.Tijorat krediti fakatgina tovar shaklida beriladi. 3.Tijorat kreditida ssuda kapitali, sanoat va savdo kapitali bilan integratsiyalashgan xolda xarakat kiladi. Bu bozor iktisodieti sharoitda turli ixtisosdagi va faoliyat yunalishdagi korxonalarni uz ichiga oluvchi xolding, moliyaviy kompaniyalarning vujudga kelishida uz amaliy aksini topadi. 4.Berilgan vakt oraligida tijorat kreditning urtacha kiymati bank foizining urtacha stavkasidan doimo kichik buladi. 5.Karz beruvchi va karz oluvchi urtasidagi shartnoma xukukiy rasmiylashtirilganda tijorat krediti buyicha tulov (foiz stavkasi) aloxida aniklanmaydi. Foiz tulovi tovar baxosiga kushilgan xolda rasmiylashtiriladi. Xorijiy mamlakatlar amalietida tijorat krediti keng tarkalgan. Xozirgi sharoitda jaxon amalietida tijorat kreditning asosan uch turi kullaniladi:
Ochik xisob buyicha kreditlash. Bunda tijorat krediti shartlari buyicha, keyingi tovar partiyasini junatish, oldingi junatilgan tovarlar buyicha karzlarni tulash muddatigacha amalga oshirilishi zarur.
Korxonalar tomonidan tijorat kreditdan foydalanish ular tomonidan bank kreditdan foydalanishni inkor kilmaydi. Tijorat krediti bank kreditdan fark kilsada, ularning xarakati bir biri bilan chambarchas boglik bulishi mumkin. Korxonalar tijorat kreditdan foydalanganda, bank krediti korxona faoliyatiga bevosita tahsir kiladigan kredit sifatida namoyon bula olmaydi. Tijorat krediti korxonalarning xisob kitob schetda mablaglari bulmagan sharoitda korxonalar tovarlarni kreditga sotib oladilar. SHuning uchun istemolchi korxonalar bank kreditga extiej sezmasligi mumkin. Ayni vaktda mol sotuvchi korxona faoliyatida u tovarlarni kreditga sotilganligi uchun mablagga muxtojlik sezilishi mumkin. Mana shu sharoitda mol yetkazib beruvchi korxona pul mablaglarga bulgan extiejini koplash maksadida kredit olish uchun bankga murojaat kilishi mumkin. Bu xol XX asrning 30 yillari amalietida bank tomonidan bevosita kreditlash deb yuritilgan. Bilvosita kreditlash deb yuritilishning sababi shundaki, kreditni xakikatda mablagi yetarli bulmagan korxona, mol sotib oluvchi korxona olishi zarur edi. Mol sotib oluvchining xujalik faoliyatidagi mablaglar yetishmovchiligi mol yetkazib beruvchiga bank tomonidan kredit berish yuli bilan koplangan. Yukorida kursatilgan kamchiliklarni xisobga olgan xolda tijorat krediti tovarlar sotish jaraenini tezlashtirishda va korxonaning aylanma mablaglarini xujalik faoliyatidan tezrok bushashni tahminlashda katta axamiyatga ega.
