|
Metall tovarlari
Elementlarning davriy tizimidagi 105 elementning 83 tasi metalldir. Ular, asosan, qora va rangli metallar guruhiga boiinadi.
Qora metallar. Temir hamda karbon qotishmasidan hosil bo’lgan mahsulotga qora metall deyiladi. Qotishmalar tarkibidagi karbonning miqdoriga qarab po’lat («С» 2%gacha) va cho’yan («С» 2,0-6,67%) turlariga bo’linadi. Cho’yan domna pechlarida temir rudasidagi temir elementini tiklash yo’li bilan olinadi. Tiklagich vazifasini koks yonishida hosil bo’ladigan karbon bajaradi. Reaksiya quyidagicha o’tadi: FeO7Fe2O • SiO2 • Al2O3 (magnetit) + CaCO3(ohak) + 3C (koks)— l600c_____ > Fe,C (oq cho’yan) + CaO • S i0 2 • A1,03 (shlak) + 3 CO2. Ohak rudaga aralashib qolgan keraksiz jinslarni ajratish uchun xizmat qiladi. Olingan cho’yanning sinig’idagi rangi oqish bo’lganligi sababli oq cho’yan deyiladi. Bu cho’yanning tarkibida sementga o’xshash qattiq sementit (temir karbidi) ko’p bo’lganligidan juda mo’rt bo’ladi va shu sababli u qayta ishlanib kulrang yoki bolg’alanadigan cho’yanga aylantiriladi. Oq cho’yan eritilib, sekin sovitilsa, undagi sementit parchalanib, temir va yassi shakldagi karbonga aylanadi. Bunday cho’yanning mo’rtligi ancha past bo’lib, siniq joyi kulrang bo’ladi. Undan qozon, pechka, isitish radiatorlari va dazmolning tag qismi ishlab chiqariladi. Oq cho’yan 1200°C gacha qizdirilib, sekin sovitilsa, sementit temir va pag’asimon shakldagi karbonga aylanadi. Bunday cho’yan bolg’alanishda sinmaydi. Bunday cho’yandan eshik va deraza asboblari, gayka kalitlari hamda turli mashina qismlari tayorlanadi. Po’lat marten yoki elektr pechlarda oq cho’yan tarkibidagi karbonni qisman kuydirish yo’li bilan olinadi. Po’lat to’g’ridan-to’g’ri temir rudasidan ham olinishi mumkin. Tarkibidagi karbon miqdoriga qarab konstruksion («С» 0,6 %gacha) va instrum ental («С» 0,6— 2,0 %) turlarga bo’linadi. Karbon elementi ko’p po’latlar qattiqligi uchun hunarmandchilik asboblari (gayka kalitidan bo’lak), xo’jalik pichoqlar va ustaralar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Qolgan tovarlar konstruksion po’latdan tayyorlanadi. Po’latga ba’zi maxsus xususiyatlar berish maqsadida tarkibiga turli qo’shimchalar qo’shiladi (legirlanadi).
Bunday po’latlarni yetti guruhga bo’lish mumkin:
Zanglamaydigan po’lat. Tarkibida 13 yoki 18 % xrom bor. Sirtida hosil
bo’lgan oksid (Fe C r),0, qatlami zanglashdan saqlaydi. Qatlam qirilsa, buyum zanglaydi.
Issiqlikdan kengayish koeffitsiyenti past bo’lgan po’lat. Tarkibida 36% invar
(lot. o’zgannas) yoki 42% nikel (platinit) bor. Invar bimetall taxtachasi va platinit elektr lampalarning shisha tutqichi ichidagi elektrod uchun ishlatiladi.
Yuqori qarshilikka ega po’lat. Tarkibida 13 % xrom va 4 % alumin bo’lgan
elektr plitalar isitkichi uchun ishlatiladigan fexral kiradi.
Doimiy elastiklik koeffitsiyentiga ega po’lat. Tarkibida 42 % xrom , 8 % m
arganes, 2 % titan va 1 % alum in bor elinvar (lot. o’zgarmas elastikli) kirib, soatning qilsimon prujinasi, kamerton, silfonlar uchun ishlatiladi.
Yumshoq magnitli po’lat. Tarkibiga 2 yoki 4 % krem niy qo’shilgan transform
ator po’lati bo’lib, undan transform ator va dvigatellar o’zagi yasaladi.
Magnitoelastik po’lat. Bular m agnitofon lentasiga sepiladigan, tarkibida 12%
kobalt va 17 % molibden, tarkibida 10% alumin, 19 % nikel, 18 % kobalt bor alniko deb yuritiladi.
Tezkesar po’lat. Tarkibiga 1 %gacha xrom, vanadiy yoki kremniy qo’shilib,
hunarmandchilik asboblari tayyorlanadi.
Rangli metallar. Elementlarning davriy tizimida 82 ta rangli metall b o ‘lib , uy - ro’zg’or buyumlari ishlab chiqarishda faqat 11 tasi ishlatiladi.
Alumin. Toza alumin sim, ko’zgu va qog’ozsimon parda (folga) ishlab
chiqarishda ishlatiladi. Boshqa tovarlar uchun ikki xil qotishmasi ishlatiladi. Biri Ams markali, tarkibiga 1 % marganes qo’shilgan bo’lib, undan idish-tovoqlar tayyorlanadi. Ikkinchisi tarkibiga 8 % kremniy qo’shilgan yoki duralum in chiqindilaridan olingan degrezlik qotishmasi bo’lib, undan qozon, tova, go’sht qiymalagich va dazm olning tag qismi ishlab chiqariladi. Duralum in tarkibida 5 % mis, 1 % magniy, 0,5 % marganes va kremniy bo’lib, chiniqtirilganda pishiqligi besh barobar oshish xususiyatiga ega.
Mis. U sof holda sim ishlab chiqarishda ishlatilib, boshqa tovarlar uchun
uning besh xil qotishmasidan foydalaniladi:
tompak. Tarkibida 4 yoki 10 % rux bor. Bimetall taxtachasi uchun ishlatiladi;
yarim tompak. Tarkibida 15 yoki 20 % rux bor. Puflab chalinadigan musiqa
asboblarni ishlab chiqariladi;
latun (jez). Tarkibiga 30, 32 yoki 37 % rux qo’shib olinadi. Samovar va
idishtovoqlar tayyorlanadi;
bronza. Tarkibida 10% qalayi va 3% kremniy bo’lib, undan haykalchalar
ishlab chiqarishda foydalaniladi. Tarkibida 5 % alumin boridan medal va chaqa tangalar tayyorlanadi; 0 melxior. Tarkibiga 19 % nikel qo’shib olinadi. Idishlar va ovqatlanish anjomlari uchun ishlatiladi. Tarkibida 25 % nikel bo’lgan turidan tanga tayyorlanadi. Tarkibiga 24 % rux qo’shilgan qotishm a neyzilber deyiladi.
Qalayi. Q og’ozsim on parda (folga) ishlab chiqarishda, kavsharlar
tayyorlashda va latun idishlarining ichini qoplashda ishlatiladi.
Nikel. Latun idishlari va po’lat buyumlarining ustini qoplash uchun, tarkibiga
20 % xrom qo’shilgan elektr isitkichlari uchun nixrom simi va elek tr lam pa elektrodi tay y o rlan ad ig an , tark ib id a 5 % marganesli qotishmalar sifatida qo’llaniladi.
Rux. Tom tunukalari, tos va paqirlarni qoplashda, galvan elementlari stakani
va tarkibiga 46, 52 yoki 64 % mis qo’shilgan mis buyumlarini kavsharlashda ishlatiladigan qotishma ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Oltin. Toza oltin zarvaraq qog’ozi shaklida, chinni idishlarni bezashda
ishlatiladi. Zargarlik buyumlari uchun tarkibida 4,2, 25,0. 41,7 va 62,5 % kumush va misi bor qotishmasidan foydalaniladi.
Platina. Brilliant uzuk va ziraklar gardishi uchun va bir tomonlama
ko’rinadigan ko’zoynaklar shishasini qoplashda ishlatiladi.
Palladiy. Platina bilan birgalikda qotishma sifatida qo’llaniladi.
Osmiy va iridiy. Birgalikda qotishma sifatida oltin perolar uchi uchun
ishlatiladi.
Kumush. Tarkibida 12,5 % mis bor qotishma shaklida zargarlik buyumlari
ishlab chiqariladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
