|
8-mavzu: Badiiy asar mavzusi
Reja:
“Mavzu” haqida.
Adabiy asardagi bosh va yordamchi mavzular.
Tematika va problematika.
G‘oya, bosh g‘oya va yordamchi g‘oyalar.
TAYANCH IBORALAR:
Badiy asar mavzui. Badiiy asar g‘oyasi. Obyektiv g‘oya. Subyektiv g‘oya. Asosiy va yordamchi mavzu.
Kompozitsiya. Kompozitsiya elementlari.
Dars maqsadi: mavzu va g‘oya xususiyatlarini aniqlash va ularni badiiy asarda topish malakasini shakllantirish. Kompozitsiya va kompozitsion vositalarning asar yaxlitligidagi o‘rnini belgilash.
Shakl va mazmun komponetlari orasida mavzu va g‘oya mazmunga kiradi va muhim o‘rin tutadi. Mavzu va g‘oya ajralmas dialektik birlikda bo‘ladi: mavzu g‘oyaviy jihatdan aniqlangan, g‘oya esa mavzu rivoji natijasida ochilgan bo‘ladi. G‘oyaning ahamiyati mavzuning ahamiyatiga bog‘liqdir. Biroq asarning g‘oyaviy-estetik ahamiyati o‘z-o‘zidan mavzu bo‘lavermaydi. Mavzu asardagi kuchlarning to‘qnashuvga olib boradigan harakat - faoliyatdir.
Mavzu asarda ifodalangan hayotiy materialldan hosil bo‘ladi. SHunday qilib, mavzu-asarda tasvirlangan hayotiy voqelikdir, asarda nima tasvirlanganidir.
Mavzu asarning mazmuni bilan mahkam bog‘liq bo‘lib, mavzu to‘g‘risida gapirganda ma’lum darajada asar mazmuniga ham xarakteristika beriladi.
San’atkor badiiy asar ustida ishni mavzu tanlash va uni aniqlashdan boshlaydi. V.Kattaev aytganidek, “hammadan oldin mavzu paydo bo‘ladi. Asar mavzusini aniqlashda qahramonlar va voqealar tilga olinmasligi kerak. CHunki qahramon va voqealar ana shu mavzuni ochishga xizmat qiladi, ularning o‘zi mavzu bo‘la olmaydi. Mavzuning katta-kichigi bo‘lmaydi. Ba’zan katta mavzu talantsiz yoritilganligi uchun ahamiyatsiz bo‘lib qoladi, kichkina mavzu esa katta ijtimoiy ma’no bera oladi. Bu esa iste’dodga bog‘liqdir. Biroq hamma narsa ham iste’dodga bog‘liq emas. Aslida qamrab olingan voqealar miqdori emas, uni ochishning chuqurligi, kolliziyalarning ijtimoiy mazmunini to‘la ochishga, uni haqqoniy va emotsional (hissiy); ishonarli talqin qilishga bog‘liqdir. Asarning taqdirini mavzu emas, uning g‘oyaviy-estetik ochilishi hal qiladi. Zamonning muhim masalalari ochilgan asar kitobxonni to‘lqinlantiradi. YOzuvchi mavzuni ochish barobarida, unga o‘z munosabatini ham ifodalaydi, uni baholaydi. Bu esa yozuvchining ba’zi narsalarga xayrixohligida, ba’zilariga qarshiligida ko‘rinadi. O‘quvchida ham shunday kayfiyat uyg‘otadi. San’atkor doimo voqealar ustidan hukm chiqaradi. Ana shu hukm badiiy asar mazmunining ajralmas qismidir. Mavzuni ochish jarayonida san’atkor hayot uchun muhim bo‘lgan masalalarni ko‘tarib chiqadi. Asarda mavzu bitta bo‘lmasligi mumkin. Ayniqsa, yirik epik asarlarda asosiy, bosh mavzudan tashqari, xususiy mavzuchalar ham bo‘lib, ular ham asosiy mavzuga bog‘liq bo‘ladi va uni ochishga xizmat qiladi. Ana shu asosiy va xususiy mavzularning hammasi bir bo‘lib, asar tematikasi (mavzular doirasi)ni tashkil etadi. YOrdamchi mavzu voqeaga ta’sir qiladigan yoki aks ta’sir qiladigan harakatdir. Har bir asarda doimo siyosiy, axloqiy, falsafiy va shu singari boshqa g‘oyalar ifodalangan bo‘ladi. Biroq u g‘oyalarning o‘zi badiiy asarning g‘oyaviy mazmuni bo‘la olmaydi. Masalan, «Tinch Don»” romanida ko‘p adashuvlardan keyin ham asar oxirida G.Melexov yangi hayotga qaytmaydi. «Sarob»” romanidagi Saidiy taqdiri ham shunday. Biroq yozuvchilar bu asarlar oxirida xalqi bilan birga bormagan, xalqdan ajralgan kishining taqdiri shunday, xalq yo‘lida yashab o‘tkazilgan, xalqqa bag‘ishlangan umr haqiqiy hayot deb o‘quvchiga axloq o‘rgatmaydi. Voqea, obraz va xarakterlar mantiqi o‘quvchini ana shunday obyektiv xulosaga olib keladi. Demak, g‘oya asarda tasvirlangan hayotiy voqelikdan kelib chiqadigan mantiqiy xulosalardir. YOzuvchining asarda muayyan voqealarni tasvirlashdan maqsadi nima demoqchiligidir.
Adabiy asarda yozuvchi g‘oyani shakllantirmaydi. G‘oya obrazlarning tabiy talqini natijasida ochiladi. Demak, quruq g‘oyaning o‘zi hali mazmun bo‘lmaydi. G‘oya obrazlar bilan birga yurmaydi ham. U asarning butun ruhida namoyon bo‘ladi, asarning yetakchi xususiyati sifatida mavjud bo‘ladi.
G‘oya mualifning asarga izohi, komintarisi, sharhi ham emas. G‘oya asar strukturasida (tuzilishi) bo‘ladi. Masalan, P.Qodirovning «Erk»” qissasida yozuvchi Sattor, Oysha, Roziyalar taqdirini hal etmaydi. Zotan, qahramonlar taqdiri qanday hal bo‘lganligini ko‘rsatish shart emas. Agar qissada qahramonlar taqdiri aniq hal etilganda edi, asarning badiiy qimmatiga putur yetgan bo‘ladi, yozuvchi o‘quvchiga: sen ham shunday holga tushganingda ana shunday qil, deb o‘rgatgan bo‘lur edi. YOzuvchi masalani ochiq qoldirdi, uning yechimini o‘quvchiga havola qiladi, o‘quvchini o‘ylab ish qilishga chaqiradi.
San’atkor nasihatiga emas, quruq didaktika haqiqiy san’at uchun begonadir. Agarda asarda hayot haqiqati tasvirlangan bo‘lsa, asar voqealarida hayotning yetakchi tendensiyalari payqab olingan bo‘lsa, obrazlarda zamonaning eng muhim ehtiyojlari ifodalangan bo‘lsa, san’atning badiiy tashviqot bo‘lgani shudir.
Badiiy asar qimmati g‘oyaning chuqurligi va haqqoniyligi bilan ham o‘lchanadi. SHunga ko‘ra g‘oya obyektiv, subyektiv, haqiqiy va soxta bo‘ladi. Soxta g‘oya asar qimmatini tushiradi, uni halok qilib, g‘oyasiz qilib qo‘yadi.
Yozuvchi voqealarni haqqoniy tasvirlasa-yu, o‘zining dunyoqarashidagi cheklanganlik oqibatida kelib chiqadigan g‘oya asardan kelib chiqargan mantiqiy xulosaga muvofiq kelmasa, bu subyektiv g‘oya (niyat) deyiladi. Bunda muallif ixtiyoridan tashqari, o‘z-o‘zidan boshqa, to‘g‘ri xulosa ham kelib chiqadi. Bu obyektiv g‘oya bo‘ladi. Asar qimmati ana shu bilan belgilanadi. SHuning uchun ham, Dobrolyubov aytganidek, muallifning nima demoqchiligi emas, nima deganligi muhimdir.
Badiiy ijod jarayonida san’atkorning subyektiv maqsadi bilan obyektiv g‘oya bir-biriga zid kelib qolishi mumkin. Ko‘pincha shunday bo‘ladiki, g‘oya yozuvchining irodasiga qarama-qarshi uning asarlaridan obyektiv ravishda kelib chiqadi. YOzuvchi o‘z oldiga bir g‘oyaviy maqsadni qo‘yadi, asardan kelib chiqadigan obyektiv xulosa esa butunlay boshqacha bo‘ladi, natijada yozuvchi g‘oyasi soxta bo‘lib qoladi. Asar asosidan kelib chiqadigan g‘oya qanchalik haqqoniy bo‘lsa, badiiy ijodning natijasi ham shunchalik yuksak bo‘ladi.
G‘oya obrazlar tizimi orqali ochiladi. San’atkor zo‘r bo‘lsa, aytmoqchi bo‘lganidan ham ko‘proq narsani aytishi mumkin. G‘oya aniq hayot materiali asosida ochiladi.
Badiiy asar asosida yotgan g‘oyani aniqlash osonlik bilan qilinadigan ish deb bo‘lmaydi. Asar g‘oyasini aniqlash juda qiyin ish bo‘lib, faqat kuchli tafakkur bilan birlashgan estetik hissiyotninggina qo‘lidan keladi. xolos. «Poetik g‘oya silogizm emas, aqida ham emas, qoida ham emas. U jonli ehtiros, pafosdir»”, - deydi V.G.Belinskiy.
Do'stlaringiz bilan baham: |
