О`збекистон республикаси олий ва о`рта махсус

EGIZAKLAR USULI. GEN VA ATROF-MUHIT BIR-BIRIGA TA’SIRI.
Psixikaning muhitga va a’zolarning tuzilishiga bog‘liqligi. Agar jonli mavjudodlarning hayot kechirish muhiti hamma joyda mutlaqo bir xil bo‘lganida, ehtimol, yer yuzi bir xil turdagi hayvonlar bilan to‘lib ketgan bo‘lardi. Haqiqatda muhit har xil. Barcha jonzot mavjud shart-sharoitlarga moslasha boradi. Aks ettirish usullari qanchalik yuksalgan sari hayvonlarning mazkur turi muhitning bevosita ta’siridan shunchalik ozod bo‘la boradi.
Yashash sharoitlarining keskin o‘zgarishi hayvonlarning joyini o‘zgartirishga majbur etish azaldan ma’lum. Cho‘l toshbaqasi va mayda kemiruvchilar issiq kunlar boshlanishi va qishki sovuq tushishi oldidan o‘zlarining normal hayot kechirishlari uchun zarur shart-sharoitlarga ancha mos keladigan harorat saqlanadigan chuqur in qazib, yer tagiga kirib ketadi. Bu o‘rinda instinktlar harakat qiladi. Fil o‘ziga suv sepa boshlaydi, qalin soyaga yashirinadi. Maymun ham issiqdan yaxshi saqlanishi uchun imkon beradigan joyni tanlashga va tayyorlashga urinadi. Bunda instinktlardan tashqari individual hayot kechirish jarayonida orttirilgan tajriba - shartli boglanishlar ham qo‘l keladi
Muhit - jonli organizmning hayot kechirish shart - sharoiti,jonli mavjudotlar hayot kechirishining bosh omili,boshqacha aytganda, jonli organizmlarning hayot kechirishi muhitning shart sharoitlari bilan aniq belgilab qo‘yilgandir.
Differensial psixologiyaning tadkikot metodlari sirasiga psixologik ma’lumotlardan foydalanishni xam kiritish mumkin. Psixogenetika psixologiya va genetikaning kushilgan kdemida yuzaga keladi. Uning predmeti odamni individual psixologik uziga xosliklarining yuzaga kelishi, muxit va genotip xamda ularning shakllanishidagi axamiyatini urganishdir. 4} ChY> Galton ning "Egizaklar" metodi dastlabki psixogenetik metod xisoblanadi. Egizaklar,.metodi 1876 yilda bosmadan "chikdan Galtonning "Egizaklar tarixi tabiat kuchi va tarbiyasi mezonidir" nomli makolasi bilan boglik. Lekin bu metodning keng kulamda kullanilishi asrimizning 20-"yillariga tutri keladi. Tadkikotlar egizaklarning 2 ta monozigot"(MZ) va -dieigot (DZ)tiplari mavjudligini kursatadi. Birinchisi monozigot (MZ)
bulib, u bir tuxum xujayrada rivojlanadi, bir sperma maxsuli, birinchi ^bulinyJboskichyda 2 ga uxshash genetik organizm bir joyda ikkita embrional tuzilishga ega bulgan bir zigotadan tashkil topgan buladi. Ikkinchisi dizigot (DZ) bulib, genlar nuktai nazaridan oddiy aka-uka va opa-singillar, ya’ni ikkita tuxum maxsuli va shunday ekan umumiy genlarning yarmiga egadir.
Egizaklar metodi kuyidagi guruxlar turlariga ajratiladi:
:>Egtayug^sh,5m^&ahdshMsh>Sh metodi.
> Juft egizaklar metodi.
Egizaklarni nazorat kilish metodi.
MZ egizaklarni ayirish metodi "irsiyat va muxit" muammolari tugrisidagi eksperimentlarda uzining muxim ekanligini kursatadi. Ba’zi bir sababalarga kura bir-biridan ajratilgan ikkita uxshash genotipli egizak turli xil muxitda tarbchya kilinadi. Shubxasiz MZning bunday usuli ancha kiyin masala bulib, tekshirish natijalari shuni kursatadiki, bunday xollarda egizaklarning bir jufti tarbiya topan muxit sharoitining real farkdarini kursatib utish shart. Daniyalik psixogentik N.Juel-Nelsonning ikki juft bir-biridan ajratilgan MZlarni tadkik kilish psixologlarda uzgacha kizikishni vujudga keltirdi. Ushbu ish uxshash ikki juftliklarning barcha darajalarini eng yukori ta’sir chizigidan to yukori darajada maxsuslaiishning eng kichik kismigacha aniklikni talab kiladi. Jumladan, katta yoshdagi egizaklarning uzok muddat davomida aloxida yashashi, turli kasbga ega bulishi, turli xayotiy tajribalari xakida ma’lumot olishga xizmat kiladi. - ‘" - .
Juft egizaklar metodining asoschisi fransuz psixologi R.ZazzodiD^i--metod asosida egiz sheriklarning uzaro muytZsaShtJridagi psixologik Uziga xoslikni chukur urganish yotadi. R.Zazzo juft egizaklar uzlarining kichik dunyolarini tez-tez kursatib turishlarini, uzlarining bir kator ichki x^susiyatlar_ining xarakterlili,.ginil_ tashki olam bilan uzaro munosabatini, xar bir juftlik a’zosi uziga xos psixologik individullikka ega ekanligini kursatib utadi. Egizaklarda nutkiy rivojlanishdan orta kolishi bir juft egizaklarni "bir-birini yoktirmasligi" kabi xollarii uchratish mumkin. Bu xakda A.Anastazining 1958 yilda chop etilgan kitobida kuplab ma’lumotlr berilgan. MZ va DZ juftligi xar bir egizakda bir juftning uzaro tashki ta’siri tengligini urganish asosida yukori darajada baxolash egizaklar metodining asosiy koidasini tasdiklash imkonin i beradi.
Egizaklarni nazorat kilish metodini A.Gezell tomonidan tavsiya kilingan. Bu metodga asosan bir xil MZ egizak tadkikot uchun olinadi va shundan keyin xar bir juftning biriga ta’sir kilinadi. Masalan birinchisiga jismoniy, ikkinchisi esa uz xolicha kuzatiladi. Bu tadkikot orkali ular urganilib boriladi. Shu tarika juftlikning bitta a’zosini turli xil usullarda urganish ular xakidagi kerakli ma’lumotlarni beradi. MZning bitta juftida mashkdar jadallik bilan lekin kam muddat oraligida olib borilsa, trenirovkaning- xarakatlantiruvchi funksiyasi bir kancha maxsuldor bulishini Meller uz tadkikotlarida isbotladi.
Egizaklarni nazorat kilish metodi bir xil genotiplarni xar xil muxit sharoitida uzining informativligi va perspektivligi bilan ajralib turadi. Shu bois xam psixogenetiklar bu metodni keng dshtrada.,k2llashni tavsiya etadilar. Zero^ exshaklarni^boshad kartndo1lla£i^ va karh^dash^^lmatan ~ insbnlar bilan solishtirybT ma’lum’otlar’ni yanada boyitish mumkin. Lekin egizaklar Metodi boshkd metodlar * singary" chyoklanishga ega. Chunki, MZ va DZlarning xomila kobiklariga joylashishlari xar xil, tugilgach, ularning ogirliklari turlicha bulishi, somatik dalillardagi xar xillik masalan, erta rivojlanish davridanok MZning xarakat faolligi DZdan ilgarilab ketadi. Bu esa, keyinchalik MZlarda uyin faoliyati va mulokot jarayonida bir xillik kuzatiladi. DZlarda bu xolat turlicha kechadi. MZlar kamdan-kam bir-biridan ajraladi, ular vaktlarini birgalikda utkazadilar, kup xollarda biri dustlashgan odam bilan ikkinchisi xam dustlashadi, kizikishlari xam bir xil buladi va xokazo. Shunday kilib, MZ va DZlar uchun muxit ta’sirlari xar xilligining ta’kidlash mumkin, okibatida egizaklarni tekshirishni axamiyati uzgarib boradi. K.Shtern va boshka tadkikotchilarning fikricha, MZ juftligining xar biri juftligini genetik uxshashligiga karamay, mustakil ravishda uz juftligiga uxshash tashki sharoitni egallab kolishi mumkin. Bu xol ular genotiplarining uziga xosligini kursatadi.
Kupchilik tadkikotchilar tomonidan bir-biridan ajratilgan MZ egizaklar o‘rtasidagi uxshashlik bir joyda tarbiyalangan MZlar o‘rtasidagi uxshashlikdan ustunligi anikdangan. Tadkikot natijalari asosida tuplangan ma’lumotlar boshkaruv funksiyalari yosh utishi bilan almashishi mumkinligini kursatadi. MZ va DZ egizaklar o‘rtasidagi EEG ma’lumotlarida F.Fogel tadkikot ishida ishtirok etgan 6 yoshdan 60 yoshgacha bulgan egizaklardan MZlarning yukori darajada uxshashliklari kichik yoshda xam keksa yoshda xam sakdanganligi kuzatiladi. DZ egizaklarda esa bunday uxshashliklar kamsan-kam uchrashi ma’lum buldi.
Differensial psixologiya psixologiyaning boshkd soxalari bilan chambarchas bog‘likdir. Differensial psixologiyaning umumiy psixologiyadan farki u psixologiyaning umumiy konuniyatlarini urganadi. Kiyosiy psixologiya xozirgi kunda tirik mavjudotlarning turli evolyusion davridagi psixologiya rivojlanishining uziga xos xususiyatlarini urganadi. U antropogenez va inson ongi muammosini urganib, zoopsixologiya bilimlardan foydalanadi. Yosh davrlari psixologiyasi yosh davrlari, boskichlarining uziga xos konuniyatlarini urganadi. Ijtimoiy psixologiya yoki kichik guruxlarning inson ruxiyatiga ta’siri yoki shaxsning faoliyati orkali ijtimoiy muxitga ta’sirini urganadi. Shuningdek, ijtimoiy ongning ijtimoiy guruxlarning kayfiyatlari, odatlari, extiyojlari va kizikishlari bilan sifatlanadigan bir tomoni xisoblanadi. Ijtimoiy psixologiyaning tabiati tuzilishi uzgarish konunlari va tarkib topish yullari xakidagi fandir. Ijtimoiy psixologiyaning predmeti shaxsning jamoadagi xulkiy xususiyatlarini kishilarning birgalikdagi faoliyatining psixologik xususiyatlarini urganishdan iborat. Nixoyat, differensial psixofiziologiya esa shaxe psixologiyasi xususiyatlarini nerv tizimiga boglik ravishda urganadi.
Shuningdek, differensial psixofiziologiya inson psixikasining individual farkdarini inson nerv tizimining xususiyatlariga boglagan xolda taxlil kiladi.
Differensial psixofiziologiya insonlar o‘rtasidagi individual psixofiziologik farkdarni tadkik kilish soxasidir. Bu atama 1963 yilda N.DLebilitsin tomonidan fanga kiritilgan bulib, unda asosan ikkita metodik yondoshuv kullaniladi:
«l Eksperiment materiallariga asoslanmagan xolda fiziologik va psixologik sharoitlarni uzaro takkoslash.
U yoki bu faoliyatda urganilgan fiziologik funksiyalarning vakt reaksiyasida uzgarishini tadkik etish.
B.M.Teplov va N.D.Nebilitsinlarning ta’limotlarida I.V.Pavlovdan boshlangan oliy nerv tiplaridan farkdi ravishda nerv tizimi xususiyatlari yotadi. Ushbu yondoshuvda nerv tizimining xususiyatlari, ularni vujudga keltiruvchi mexanizmlar, sindromlar, kursatkichlar asosiy tarkib xisoblanib, baxolash tizimidan voz kechish goyasida uz aksini topadi.