О’збекистон республикаси олий ва о’рта махсус та’лим вазирлиги тосҳкент кимйо технологийа институти «Саноат екологияси»

Антропоген о’згаришларнинг формалари
1. Тог’-кон ишлари, ер хайдаш, боткокликларни куритиш, суний сув ҳавзаларини барпо етиш каби ишлар натижасида ер юзаси структурасини бузилиши.
2. Табиатга бегона моддаларнинг тушиши натижасида табиатдаги моддалар айланма харакатининг бузилиши.
3. Ернинг ма’лум регионлари ва планетамизнинг деярли ҳаммасида иссиқлик ва енергетик балансининг бузилиши.
4. Ёввойи ҳавонларнинг ё’қ бо’либ кетиши ва янги турларини яратилиши натижасида «биота» (барча тирик организмлар йиг’индиси)да ро’й берадиган о’згаришлар.


Атроф муҳитни муҳофаза қилиш муаммоларининг асосий ё’налишлари
Атроф муҳитни мухофаза қилиш бир неча юналишларга ега бо’либ, бошқа фанлар ютукларини куллаган ҳолда о’з олдига куйган мақсадларини ҳал қилади:
1. Фалсафий юналиш - табиат билан жамиятнинг бир бутунлигига, ундан фойдаланилиш ва ҳимоя қилиш бирлигига асосланган.
2. Тарихий юналиш – биосфера ва унинг қисмларини мавжудлик қонуниятларини урганиш зарурдигига асослднган.
3. Екологик юналиш – инсонларни табиат билан биологик жиҳатдан бог’лиқ еканлигигаасосланган.
4. Техник-иқтисодий юналиш – табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва мухофаза қилиш зарурлигига асосланган.
5. Социал-сиёсий юналиш – атроф муҳитни мухофаза қилиш муаммосини бутун инсоният микесида хал қилиниши зарур еканлигига аеоеланран.
6. Юридик юналиш – инсонларнинг табиатга ко’рсаётган та’сирини чегараловчи ва жазоланиши та’минловчи хуқуқий актларни ишлаб чиқиш ва уни бажарилишини талаб қилинишига асосланган.
Екология соҳасида давлат бошқарувини амалга оширадиган органларнинг доираси кенгдир. Ўзбекистон Республикасининг қонун шужатларига мувофиқ, екология соҳасида давлат бошқарувини амалга оширадиган органлар умумий ва махсус ваколатга ега билган давлат органларига бўлинади. Махсус ваколатга ега билган органлар ўз навбатида тармоқлараро ва бир тармоққа оид турларга бўлинади.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Машкамаси: табиий ресурсларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш масалалари бўйича норматив ҳужжатлар (қарор, низом, қоида ва тартиблар) қабул қилади; табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасида ягона давлат сиёсатини амалга оширади; табиий ресурсларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш бўйича давлат дастурларини ишлаб чиқади ва амалга оширишни ташкил етади; табиий ресурслардан фойдаланганлик учун солиқлар ва тўловлар миқдорини белгилайди; атроф табиий муҳит мониторинги, табиий ресурслар давлат кадастрлари юритилишини ташкил етади; махсус ваколатга ега бўлган давлат органларининг фаолиятини мувофиқлаштиради; давлат екологик назоратини ташкил етади; йер участкаларини егалик қилишга, фойдаланишга, шу жумладан ижарага беради, йер участкаларига бўлган ҳуқуқни бекор қилади; йер ости бойликларидан фойдаланиш ҳуқуқини беради ва уни бекор қилади, йер ости бойликларидан фойдаланишнинг лицензиялаш тизимини ташкил етади; умумтарқалган фойдали қазилмалар рўйхатини белгилайди; екологик жиҳатдан танг вазиятлар, табиий офатлар ва фалокатларнинг олдини олиш юзасидан чора-тадбирлар ишлаб чиқади; табиий офатлар ва йирик аварияларнинг оқибатларини тугатиш чора-тадбирларини амалга оширади; екология соҳасида халқаро алоқаларни ўрнатади ҳамда ривожлантиради.
Екология соҳасида давлат бошқарувида маҳаллий давлат ҳокимият органларининг ваколатлари Конституцияда (100-модда), Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил, 3-сентабр “Маҳаллий давлат ҳокимият органлари тўғрисида”ги қонунда (10, 24, 25-моддалари), “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонунда (10-модда) ва табиий ресурслар тўғрисида”ги қонунларнинг тегишли моддаларида белгиланган. Масалан, маҳаллий давлат ҳокимият органлари йер муносабатларини тартибга солишда муҳим ўрин егаллайдилар ва бу масалага Йер кодексининг 5-7 моддалари бор.
Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ҳудудларида екология соҳасида давлат бошқарувининг қуйидаги ваколатларини амалга оширадилар: минтақада (ҳудудда) табиатни муҳофаза қилишнинг асосий ё`налишларини белгилайдилар, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишнинг ҳудудий дастурларини тасдиқлайдилар; атроф табиий муҳитга зарар йетказаётган обйектлар фаолиятини вақтинча ёки бутунлай тўхтатиш ва қайта ихтисослаштириш тўғрисида қарорлар қабул қиладилар; фойдаланишни ташкил қилиш мақсадида табиий ресурсларни тақсимлайдилар (йер участкаларини - егаликка, фойдаланишга ёки ижарага, сув обйектини танҳо фойдаланишга, ўсимлик дунёсидан пичан ўриш ёки мол боқиш учун, аҳоли пунктларида дарахтлар кесиш мақсадида фойдаланиш ҳуқуқини берадилар) ва шундай фойдаланиш ҳуқуқларини бекор қиладилар; атроф табиий муҳит мониторинги, табиий ресурслар давлат кадастрлари юритилишини ташкил етадилар; табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини амалга оширадилар.
Махсус ваколатли давлат органларига екология соҳасида давлат бошқарувини амалга оширувчи вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоралари киради. Уларнинг фаолияти асосан екологик муносабатларни тартибга солиш билан боғлиқ бўлганлиги сабабли, махсус ваколатли органлар деб номланадилар. Улар тармоқлараро, я'ни бир неча тармоқларни ва бир неча табиий ресурсларни идора етувчи органларга ҳамда тармоққа оид, я'ни ма'лум бир табиий ресурсни идора етувчи органларга бўлинади.
Ўзбекистон Республикаси Йер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат қимитаси 2003-йил 9-декабрдаги Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони билан ташкил етилган ва унинг Низоми Вазирлар Маҳкамасининг 2004-йил, 19- октабрдаги 483-сонли қарори билан тасдиқланган. Ушбу орган йер мониторинги, давлат йер кадастрини юритади; йер участкаларига бўлган ҳуқуқларни давлат рўйхатига олади, йер ресурсларини давлат ҳисобини олиб боради, йердан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза етилиши устидан давлат назоратини олиб боради; йер тузиш ишларини ташкил етади ва бошқа ваколатларни амалга оширади.
Ўзбекистон Республикаси Давлат архитектура ва қурилиш қимитаси шаҳарларда йерларни фойдаланишга ажратиб беришда ва йерлардан фойдаланишни режалаштиришда қатнашади.
Ўзбекистон Республикаси Геология ва минерал ресурслар давлат қимитаси Вазирлар Машкамасининг 2004 йил, 25- мартдаги 139-сонли қарори билан тасдиқланган Низомига мувофиқ, конларни геологик изланиш, минерал ресурсдан фойдаланиш устидан давлат назоратини олиб боради; ҳудудларни геологик жиҳатдан ўрганилганлигини таҳлил қилади; минерал хом ашё базасини ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқади; геологик ўрганиш бўйича норматив ҳужжатларни тасдиқлайди; конлар геологик ма'лумотлар давлат жамғрмасини, фойдали қазилмалар давлат кадастрини, давлат сув кадастрининг йер ости сувлар қисмини юритади; геологик қидирув ишларининг давлат ҳисобини юритади ва рўйхатини олиб боради; қазилма бойликлар жойлашган ҳудудларни қазилма бойликлардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлмаган мақсадларда қурилиш учун йер ажратиш масаласи бўйича хулоса беради ва бошқа ваколатларни амалга оширади.
Ўзбекистон Республикаси Саноатда, кончиликда ва коммунал-маиший секторда ишларнинг бехатар олиб борилишини назорат қилиш давлат инспексияси О `збекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 9 июлдаги Фармонига мувофиқ, фойдали қазилмаларни қазиб олиш учун, шунингдек фойдали қазилмаларни қазиб олиш билан боғлиқ бўлмаган йер иншоотларининг қурилиши ва улардан фойдаланиш учун кон ажратиш ҳужжатларини беради; йер ости бойликларидан фойдаланиш устидан давлат назоратини олиб боради.
Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ва унинг органлари, Вазирлар Маҳкамасининг 2003 –йил,28 -июндаги 290-сонли қарори билан тасдиқланган Низомига мувофиқ, давлат сув ҳисобини ва давлат сув кадастрини йер ости сувларининг исте'мол қилиш қисмида юритади, сувдан фойдаланишни режалаштиришда қатнашади, сувдан лимитли фойдаланиш бўйича шартномалар тузади; сун'ий сув ҳавзаларидан ва каналлардан сувдан фойдаланиш устидан давлат назоратини олиб боради.
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги Ўзбекистор Республикасининг 1999-йил, 14-январдаги 18-сонли қарори билан тасдиқланган Низомга мувофиқ ичимлик сувларнинг ифлосланиши устидан санитар назоратини, атмосфера ҳавосига зарарли физикавий та'сир кўрсатилиши устидан давлат назоратини амалга оширади.
Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Давлат автомобил назорати автотранспортлар томонидан атмосфера ҳавосининг ифлосланиши устидан давлат назоратини амалга оширади.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Машкамаси ҳузуридаги Гидрометеорология хизмати маркази Вазирлар Машкамасининг 2004-йил 14- апрел 183-сонли қарори билан тасдиқланган Низомга мувофиқ, давлат сув ҳисобини ва давлат сув кадастрини юритишда иштирок етади, сув ва атмосфера мониторингини (кузатувини) амалга оширади.
Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ҳузурида ўрмон хўжалиги бош бошқармаси Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000- йил 7- февралдаги Фармонига мувофиқ ўрмон хўжалигини юритишнинг давлат бошқарувини амалга оширади, ўрмонларнинг муҳофазасини, ҳимоясини, қайта кўпайтирилишини ташкил етади, ўрмон ресурсларидан фойдаланиш ҳуқуқини беради; ўрмонларнинг давлат ҳисобини ва давлат кадастрини юритади ва бошқа ваколатларни амалга оширади.
Атроф муҳитни мухофаза қилиш боарсидаги давлат бошқаруви системаси деганда давлат ташкилотларининг табиий ресурсларни қайта тиклаш, улардан оқилона ва тежамли фойдаланиш, атроф муҳитни мухофаза қилиш соҳасидаги масалаларни хал қилиш учун қаратилган ташкилий фаолиятларитушунилади.
Табиатдан фойдаланишни бошқарувчи давлат ташкилотларига қуйидагилар киради:
1. О’збекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси кошидаги атроф муҳитни мухофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш комиссияси.
2. О’збекистон Республикаси Олий Мажлиси қошидаги “Атроф муҳитни мухофаза қилиш” қо’митаси.
3. Табиий муҳитни назорат килувчи О’збекистон Республикаси гидрометеорология давлат қо’митаси.
4. О’збекистон Республикаси табиатни мухофаза қилиш давлат қо’митаси.
Табиатни мухофаза қилиш давлат қо’митаси 1988 йил ташкил қилиниб, атроф муҳитни мухофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш борсида давлат назорати ва тармоқлараро -бошқарув ишларини амалга оширади. Унинг вазифалари қуйидагилардан иборат:
1. Республикада табиатни мухофаза килувчи фаолиятларни комплекс ҳолда бошқаришни амалга ошириш.
2. Атроф муҳитни мухофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг ягона илмий-техникавий сиесатини яратиш.
3. О’симлик ва хайвонот оламидан, атмосфера ҳавоси, ер ости сувлари, тупроқдан фойдаланиш ва мухофаза қилиш устидан давлат назоратини
урнатиш.
4. Халқ хо’жалигини барча соҳаларида кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологияларни жорикқилиш.
5. Табиий ресурслардан бешафкат фоидаланувчи, атроф муҳитни ифлослантирувчи барча. ташқилатлар ва шахсларга давлатга етказаётган зарарларни копловчи жарималар., жавобгарликни талаб қилишни ташкил қилиш.
6. Табиатни асраш ва ундан ехтиеткорлик билан фойдаланишни та’минловчи екологик та’лим ва тарбияни тубдан яхшилаш.
Екология соҳасида давлат бошқарувининг махсус ваколатли органлари ичида марказий ўринни Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси егаллайди. Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1996- йил 26-апрелдаги қарори билан тасдиқланган Низомига (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Ахборотномаси, 1996-йил 5-6- сон, 70-модда) мувофиқ табиатни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларни қайта тиклаш соҳасида давлат назоратини ҳамда тармоқлараро бошқарувни амалга оширувчи, идоралардан устун турувчи ҳамда мувофиқлаштирувчи махсус ваколатли органдир. Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига бўйсунади ва унга ҳисобдордир.
Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси қуйидаги асосий ваколатларни амалга оширади:

• 
  атроф муҳитни муҳофаза қилишда иқтисодий усулларни кенг қўллаш, ресурсларни тежайдиган, камчиқит ва чиқициз технологияларни барча жойларда қўлланилишини , екология соҳасидаги фан-техника ютуқларини жорий етиш асосида табиатни муҳофаза қилиш фаолиятини комплекс бошқаради;
  
• 
  табиатни мушофаза қилиш ва табиий ресурслардан фойдаланиш юзасидан республика екологик нормативлар, қоида ва стандартларни тасдиқлайди,
  
• 
  атроф муҳитга ифлослантирувчи моддаларни чиқариб ташлаш (оқизиш) нормативларини белгилайди ҳамда табиатдан фойдаланувчилар е'тиборига йетказади;
  
• 
  давлат екологик експертизасини ўтказади;
  
• 
  атроф муҳит ифлосланишининг аҳволи ва унга бошқача зарарли та'сирлар, табиий ресурслардан фойдаланиш тўғрисидаги ма'лумотларнинг республика ягона екологик ахборот банкини ташкил етади ва юритади;
  
• 
  республикада қўриқхоналарга доир ишларга раҳбарлик қилади, алоҳида муҳофаза етиладиган табиий ҳудудлар ҳамда ҳайвонот дунёсининг давлат кадастрини юритишда қатнашади;
  
• 
  екологик ташвиқотни амалга оширади, екологик та'лим ва тарбияни ташкил етиш ҳамда юритишда қатнашади;
  
• 
  ифлослантирувчи моддаларни атроф муҳитга чиқариб ташлаш ва оқизиш, чиқиндиларни жойлаштириш ва кўмиш, сувдан махсус фойдаланишга, ов қилиш ва балиқ тутишга руҳсатномалар беради, ёввойи дори-дармон гиёшлари, озуқа ўсимликлари ва манзарали ўсимликларни, техникавий хом ашё ва бошқа табиий ҳосилаларни (шу жумладан мумиёни) яратиш(тайёрлаш), уларни республика ҳудудидан олиб чиқиш ва республикага олиб кириш ҳуқуқини беради;
  
• 
  табиатни ифлослантирганлик ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланмаганлик натижасида унга йетказилган зиённи қоплаш юридик ва жисмоний шахсларга нисбатан да'во қилиш;
  
• 
  банк муассасаларига екологик қонун ҳужжатларини бузган ҳолда иш олиб борилаётган саноат ва бошқа обйектларни лойишалаш, қуриш, қайта қуриш ёки кенгайтириш ишларини маблағ билан та'минлашни тўхтатиш ҳақида тақдимнома киритади;
  
• 
  екологик қоидаларга амал қилмай иш олиб борилаётган саноат ва бошқа обйектларни лойиҳалаш, қуриш, қайта қуриш ёки кенгайтиришни тақиқлайди, шунингдек корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ишини тхтатиб қўяди;
  
• 
  екологик талабларга риоя етмаган шахсларни ма'мурий жавобгарликка тортади, зарурат бўлганда ҳуқуқбузарлик материалларни ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга тақдим етади;
  
• 
  табиий ресурслардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш устидан белгиланган ҳолларда ва тартибда давлат назоратини олиб боради ва қонун ҳужжатларида белгиланган бошқа ваколатларни амалга оширади.
  

АТРОФ МУҲИТНИ МУХОФАЗА ҚИЛИСҲ СОҲАСИДА

ХАЛКАРО ҲАМКОРЛИК
Ҳозирги кунда инсонларни ишлаб чиқариш фаолияти натижасида атроф муҳитни ифлосланиши муаммоси нафақат махаллий давлат ва регионал балки планетар ҳамда глобал аҳамиятга ега бо’лди. Шунинг учун атроф муҳитни мухофаза қилиш муаммосини хал қилиниш и бир давлат худуди билан чегараланиб қолмай, барча Давлатлар биргаликда иш олиб боришларини такозо етади. Ушбу соҳадаги енг кенг халкаро ҳамкорлик Бирлашган Миллатлар Ташкилоти кошида олиб борилаяпти. 1972 йилда атроф муҳит мухофазаси борасида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан атроф муҳитни мухофаза қилиш буйича махсус Халкаро ташкилот ташкил қилинди. Унинг номи ЙУ Н Е П - «БМТ нинг атроф муҳит дастури» - деб аталади.
ЙУ Н Е П - нинг фаолияти қуйидаги юналишларни уз ичига олади:
1. Аҳоли зич жойлашган пунктлардаги екологик муаммоларни хал етиш, инсон саломатлиги ва яш аш шароитини яхшилаш,
2. Ер юзи екосистемаларини ҳимоя қилиш ва чул зоналарини кенгайишига қаршилик курашиш.
3. Екологик та’лимни ва ахборот ишларини ташкил қилиш.
4. Атроф муҳитни мухофаза қилиш соҳасида савдо, иқтисодий ва технологик алокаларни ривожлантириш.
5. Дунё океанини ифлосланишдан сақлаш .
6. Ёввойи о’симликлар ва хайвонларни ҳимоя қилиш.
7. Енергетика соҳасида екология масалаларини хал қилиш.
Бирлашган миллатлар Ташкилоти кошида атроф муҳитни мухофазаси билан шугулланувчи яна бир катор ташкилотдар мавжуддир:
Бутун жахон саломатлик ташкилоти (ВОЗ), Оврупа иқтисодий комиссияси (ЕЖ) ва бошқалар.
1992 йил Стокголмда утказилган БМТнинг атроф муҳитни мухофаеаси муаммоларига багишланган халкаро конференциясида 5 июн куни бутун жахонда атроф муҳитни мухофаза қилиш куни деб е’лон етилди.