О’збекистон республикаси олий ва о’рта махсус та’лим вазирлиги тосҳкент кимйо технологийа институти «Саноат екологияси»

О’ЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА О’РТА МАХСУС ТА’ЛИМ ВАЗИРЛИГИ


ТОСҲКЕНТ КИМЙО ТЕХНОЛОГИЙА ИНСТИТУТИ


«Саноат екологияси» кафедраси
«ТАСДИҚЛАЙМАН»
ТКТИ О’қув ишлари
бо’йича ректор муовини
____________________
«___» ________ 2011й.


«ЕКОЛОГИЙА»


фанидан


ма’рузалар матнлари

ТОСҲКЕНТ – 2011

Ма’руза матнлари «Саноат екологияси» кафедрасининг услубий семинарида муҳокама қилинган №___ сонли мажлис баёни, “___”________ 2011йил,
“Ноорганик моддалар технологияси” факултетининг илмий-услубий кенгашида муҳокама қилинган №___ сонли мажлис баёни, “___”_________ 2011 йил, ва
ТКТИ Илмий-услубий Кенгашида тасдиқланган ва чоп етишга тавсия етилган, №____ сонли баённома, “___” ____________ 2011 йил.
Тузувчилар: к.ф.н. доц.Турсунов Т.Т.
к.ф.н.,доц.Ниязова М.М.
к.ф.н.,доц.Адилова К.М.
т.ф.н. Пулатов Х.Л.
асс Гаппарова З Ҳ


Тақризчи: О’збекистон Республикаси Фанлар Академияси Умумий ва ноорганик
кимё институти «Коллоид кимё» лабораторияси мудири
проф. Агзамходжаев А.А.


1-ма’руза.


Екологик муаммоларнинг долзарблиги
Режа.
1.О’збекистонда екологик муаммолар ва бу соҳада қабйл қилинган қонунлар .
2. Табиат билан жамият ортасидаги боглиқлик
3. Екология фанини уқитиши мақсади ва вазифалари
4. Атроф муҳитга ташланаётган чиқиндилар турлари
.
Миллий ҳавфсизликка қарши яширин тахдидларни қуриб чиқар еканмиз, екологик ҳавфсизлик ва атроф муҳитни мухофаза қилиш муаммоси алохида е’тиборга моликдир. Очиқ е’тироф етиш керакки, узоқ йиллар мобайнида ески ма’мурий-буйрукбозлик тизими шароитида бу муаммо билан жиддий шугулланилмаган. Аниқрог’и, бу муаммо айрим жонкуяр олимлар чунгина тадқиқот манбаи, о’з мамлакатларининг келажагига, табиий бойликлари сакланиб колишига бефарк карамаган, бу хақда қаттиқ ташвиш чеккан одамларнинг еса «қалб нидоси» бо’либ келган.
Бирок уларнинг виждонга, фуқаролик бурчига, ниҳоят, ақл-идрокка да’ватлари туралашиб кетган совет-партия амалдорларининг совуқ, ҳатто айтиш мумкинки, сурбетларча лоқайдлигига дуч келаверган. Бунга ажабланмаса ҳам бо’лади. Табиий ва минерал-хом ашё заҳираларидан вахшийларча, екстенсив усулда, жуда катта харажатлар ва исрофчиликлар билан фойдаланишга асосланган социалистик хо’жалик юритиш тизимининг бутун мохиятига мамлакат ихтиёридаги беқиёс бойликларга авайлаб муносабатда бо’лиш г’ояси бутунлай ёт еди. Аксинча, бойликлардан бундай фойдаланиш икки тузумнинг иқтисодий мусобақасида мамлакатнинг асосий дастаги, експорт имкониятларининг негизи бо’либ келди.
Иқтисодиётни ривожлантиришдаги бош мақсад екстенсив омилларга каратилган еди. Табиийки, бундай шариотда яширин бойликлардан оқилона фойдаланишни тартибга соладиган, табиатнинг, атроф-муҳитнинг ҳимоя қилинишини кафолатлайдиган бирон-бир ме’ёрлар қоидаларга риоя қилиш ҳақида гап ҳам бо’лиши мумкин емас еди. Табиатни мухафаза қилиш тадбирларига арзимаган даражада кам пул маблаг’ ажратиларди. Бу маблаг табиатга етказилаётган зарарнинг мингдан бир қисмини ҳам копламас еди. О’рмонлар уйламай-нетмай, вахшийларча кесилиб ташланар еди. Ёқилг’и ва минерал-хом ашё заҳиралари реал ехтиёж билан таққосланмаган ҳолда жуда ко’п миқдорда қазиб олинганидан ко’пчилик қисми қайта ишланмаган чиқитлар сифатида уюлиб ётар еди. Табиатни мухофаза килувчи енг оддий иншоотларига ега бо’лмаган бахайбат саноат корхоналари фаол бунёд етилди. Натижада барча зарали ва заҳарли саноат чиқиндилари улкан ҳаво кенгликларини, сув ҳавзаларини, ер майдонларини ифлослантирадиган бо’лди. О’з кулами жиҳатидан бекиёс даражада катта гидроенергетика лойихаларини ро’ёбга чиқариш, транспорт коммуникацияларини (БАМ, Турксиб каби темир юлларни, автомобил, нефт-газ магистралларини ва ирригация тармоқларини) бунёд етиш нафақат табиий заҳираларни кашшоклаштирди. Бутун бошли аҳоли пунктларини ё’қ бо’либ кетишига, екологик мувозанат, иқлим, одамларнинг ҳаёт ва фаолият шароитларининг бузилишига ҳам олиб келди.
Бу муаммо сунги йилларда янада кескинлашди. МДҲга а’зо бо’лган бир канча мамлакатларнинг бозор иқтисодиётига бетартиб суратда о’тиши, табиий ва минерал-хом ашё заҳираларидан фойдаланишда бошқарувни барҳам топгани, назорат қилинмаганлиги натижасида улар ташиб кетила бошланди. Вахшийларча казиб олинди ва арзон нархларда експорт қилинди. Айрим янги «бойваччалар» деб аталувчи ва коррупция домига илинган бутун-бутун гурухлар учун қо’шимча фойда олиш манбаига айланди. Шу билан бирга, улар узларининг очкуз манфаатлари юлида ҳозирги ва келгуси авлодларнинг екологик ҳавфсизлигини, саломатлик ва фаровонлигини курбон қилмоқдалар. Бенихоя улкан бойликлар, инсониятларнинг ноёб ютуклари виждонсизларча угирлаб кетилмоқда, ё’қ қилиб ташланмоқда. Бу билан бутун атроф муҳитга ҳам жуда катта зарар етмоқда, иқлим бузилмоқда. Енг ёмони еса бир неча авлод кишиларининг табиий ҳаёт ва фаолият шароитларига путур етмоқда.
Асрлар туташ келган паллада бутун инсоният, мамлакатимиз аҳолиси жуда катта екологик ҳавфга дуч келиб қолди. Буни сезмаслик, қо’л қовуштириб о’тириш – о’з-о’зини о’лимга маҳкум етиш билан баробардир. Афсуски, хали ко’плар ушбу муаммога бепарволик ва мас’улияцизлик билан муносабатда бо’лмоқдалар.
Екологик ҳавфсизлик муаммоси аллақачонлар миллий ва минтақавий доирадан чиқиб, бутун инсониятнинг умумий муаммосига айланган. Табиат ва инсон о’заро муайян қонуниятлар асосида муносабатда бо’лади. Бу қонуниятларни бузиш унглаб бо’лмас екологик фалокатларга олиб келади.
Бу ҳавфни анча кеч, 70-йилларнинг бошларидагина англай бошладик. Ушанда мазкур масала дунё миқёсидаги тараққиётга багишланган дастлабки Гарб моделларида кескин қилиб куйилган еди. Бу ҳол бамисоли «бомба портлагандай» та’сир етди. Инсоният қандай ҳавф қаршисида турганлигини, атроф муҳитга инсон фаолияти туфайли етказилаётган зарар қандай натижаларига олиб келганлигини яққол ҳис етди.
Инсоннинг табиат имкониятларини ва унинг ривожланиш қонуниятларини хисобга олмай, жадал юритилган хо’жалик фаолияти, Рим клубининг «ХХИ аср юли» деб аталмиш тадқиқотларидан бирида ко’рсатиб о’тилганидек, Ер юзида тупроқ нураши, о’рмонлардан махрум бо’лиш, балиқларнинг хаддан ташкари ко’п овланиши, тузли ёмгирлар, атмосфера ифлосланиши, озон қатлами бузилиши ва хоказоларнинг ро’й беришига олиб келди. Мутахассисларнинг баҳолашларича, 2000 йилга бориб о’рмонлар егаллаб турган майдон қуруқликнинг 1/6 қисминигина ташкил етади, ҳолбуки, 50-йилларда улар 1/4 қисмни егаллаган еди. Жахон океанининг сувлари ҳалокатли равишда ифлосланиб бормоқда, унинг такрорий махсулдорлиги кескин пасаймоқда. Жадал сур’атлар билан юз бераётган урбанизация жараёнлари шаҳарларнинг асосий агломерациялари енг йирик ифлослантириш манбалрига олиб келди. Таркибида олтингугурт куш оксиди бо’лган тузли ёмг’ирлар ёг’иши ко’пайди. Бунинг натижасида бутун дунёда екологик муҳитнинг ёмонлашуви билан бог’лиқ турли-туман касалликлар сони ортиб бормоқда.
Ҳозирги вақтда жахон фан-техника тараққиёти жадал ривожланиши муносабати билан табиий заҳиралардан хо’жалик мақсадларида тобора ко’проқ фойдаланилмоқда. Бунинг устига, дунё аҳолиси йилдан-йилга о’сиб бориб, ко’проқ миқдорда озиқ-овқат, ёнилг’и, кийим-кечак ва бошқа нарсаларни ишлаб чиқариш талаб қилинмоқда. Бу еса о’рмонлар егаллаб турган майдонларнинг жадал сур’атларда қисқариришига, чо’л-сахроларнинг бостириб келишига, тупроқнинг бузилйшига, атмосферанинг юқорида жойлашган озон то’сиги камайиб кетишига, ер ҳавосининг о’ртача ҳарорати ортиб боришига ва бошқа ҳолатларига сабаб бо’лмоқда.
Бето’хтов етаётган қуролланиш пойгаси, атом, кимёвий куроллар ва оммавий киргин куролларининг бошқа турларини ишлаб чиқариш, сақлаш ва синаш инсоният яшайдиган муҳит учун жуда катта ҳавфдир.
Ҳозир, ХХИ аср бусагасида, фан-техника тараққиёти жадал сур’атлар билан ривожланиб бормоқда. Дунёнинг жугрофий-сиёсий тузилиши узгармоқда. Бундай шароитда инсон томонидан биосферага ко’рсатилаётган та’сирни тартибга солиш, ижтимоий тараққиёт билан қулай табиий муҳитни саклаб колишнинг о’заро та’сирини уйг’унлаштириш, инсон ва табиатнинг о’заро мкносабатларида мувозанатга еришиш муаммолари борган сари долзарб бо’либ бормоқда.
Халкаро ҳамжамият инсоннинг нафақат яшаш ҳуқуқи, балки тулаконли ва сог’лом турмуш кечириши учун зарур мо’’тадил артов муҳит шароитларига ҳам бо’лган ҳуқуқларининг мукаддас ва дахлсизлигини аллақачонлар е’тироф етган.
Екологик хафвсизлик кишилик жамиятининг бугуни ва ертаси учун долзарблиги, жуда зарурлиги боис енг муҳим муаммолар жумласига киради. Бу муаммолар амалий тарзда хал етилса, ко’п жиҳатдан ҳозирги турмушининг ахволи ва сифатини белгилаш имкониятини беради. Иқтисодиётнинг ишлаб чиқариш билан бог’лиқ тармоқларини екологик жиҳатдан зарарсиз технология ёрдамида ривожлантиришни та’минлаш имконига ега бо’лади. Ма’лумки, табиатнинг ҳолати бирданига ва дарҳол ёмонлашиб қолмайди. Бу жараён узоқ вақт давом етади. Бошқача айтганда, екологик вазият аста-секин ёмонлаша боради.
Екология ҳозирги замоннинг кенг микёсдаги кескин ижтимоий муаммоларидан биридир. Уни хал етиш барча халкларнинг манфаатларига мос бо’либ, цивилизациянинг ҳозирги куни ва келажаги ко’п жиҳатдан ана шу муаммонинг хал қилинишига бог’лиқдир.
Тараққиётнингҳозирги босқичида инсон билан табиатнинг о’заро та’сирига оид бир катор муаммоларни хал етиш фақат бир мамлакат доирасида чекланиб қола олмайди. Уларни бутун сайёрамиз куламида хал қилиш зарур. Ко’риниб турибдики, табиий муҳитни инсон юритадиган хо’жалик фаолиятининг зарарли та’сиридан ҳимоя қилиш билан бог’лиқ бо’лган ко’пгина муаммолар кенг кулам касб етади. Шу сабабли улар фақат халкаро ҳамкорлик асосида хал қилиниши лозим.
Екология муаммоси Ер юзининг ҳамма бурчакларида ҳам долзарб. Фақат унинг долзарблик даражаси дунёнинг турли мамлакатларида ва минтақаларида турличадир.
Марказий Осиё минтақасида екологик фалокатнинг гоят ҳавфли зоналаридан бири вужудга келганлигини алам билан очиқ айтиш мумкин. Вазиятнинг мураккаблиги шундаки, у бир неча ун йилларлар мобайнида ушбу муаммони инкор етиш натижасидагина емас, балки минтақада инсон ҳаёт фаолиятининг деярли барча соҳалари екологик хатар остида қолганлиги натжасида келиб чиққандир. Табиатга ко’пол ва такаббурларча муомалада бо’лишга ё’л қо’йиб бо’лмайди. Биз бу борада аччик тажрибага егамиз. Бундай муносбатни табиат кечирмайди. Инсон-табиатнинг хо’жайини, деган сохта мафкуравий да’во, айниқса, Марказий Осиё минтақасида ко’плаб одамлар, бир канча халклар ва миллатларнинг ҳаёти учун фожиага айланди. Уларни қирилиб кетиш, генофоннинг ё’қ бо’либ кетиши ёқасига келтириб куйди
Озбекистон Республикаси Конституциясининг қоида-талаблари ва тамойиллари асосида атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва аҳолининг екологик хавфсизлигини та'минлашга қаратилган қонунлар қабул қилинади.
Асосий қонунимизда давлат екология сиёсатининг асосий ё`налшлари белгиланса, ушбу конституцион қоидаларга мос равишда қабул қилинадиган қонунларда атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг талаблари, механизми мустаҳкамланади.
Республикамиз мустақиликка еришгандан сўнг Ўзбекистон Республикаси қуйидаги қонунлари қабул қилинди:

Ўзбекистон Республикасининг «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида» ги қонуни;

Ўзбекистон Республикасининг «Алоҳида муҳофаза етиладиган табиий худудлар тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Давлат саниятария назорати тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Йер кодекси»;
Ўзбекистон Республикасининг «Йер ости бойликлари тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Давлат йер кадастри тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Ўрмон тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Екологик експертиза тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Радиация хавфсизлиги тўғрисида» ги қонуни ва бошқалар.
Ушбу қонунларда табиатни муҳофаза қилиш, табиий обйектлардан оқилона фойдаланиш ва аҳолининг екологик хавфсизлигини та'минлаш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларнинг мақсади, вазифаси, обйект ва субйектлари, табиий ресурсларнинг ҳуқуқий ҳолати, ушбу соҳада юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари, еркинликлари, кафолатлари ва ваколатлари, табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш тартиби, муддати ва талаблари, екологик қонунчилик талабларини бузганлик учун юридик жавобгарлик чора-тадбирлари каби екологик-ҳуқуқий қоида талаблари белгилангандир.
Шунинг учун ҳам юқорида та'кидланган та'кидланган Ўзбекистон Республикасининг Қонунлари екологик муносабатларни тартибга солиш учун қабул қилинган бўлиб, екология ҳуқуқининг махсус манбаси сифатида е'тироф етилади.
Шуни алоҳида та'кидлаш лозимки табиат-жамият тизимидаги ўзаро та'сирлар я'ни екологик ижтимоий муносабатларнинг доираси кенг ва мураккаб бўлиб, уларни тартибга солиш жарайенида жамият ва давлат ҳаётининг барча воситаларидан фойдаланади я'ни нафқат екология ҳуқуқининг махсус қоида-талабларидан балки бошқа ҳуқуқ соҳаларининг қоида-талабларини мувофиқлаштирган ҳолда қўлланилади.
Екология соҳасидаги Ўзбекистон Республикасининг Қонунлари давлат екологик-ҳуқуқий механизмини та'минлашда муҳим аҳамиятга ега бўлиб, қонун ости ме'ёрий ҳужжатлар билан ўзаро боғлиқ равишда екологик муносабатларни тартибга солади
Миллий ҳавфсизликка қарши яширин тахдидларни кориб чиқар еканмиз, екологик ҳавфсизлик ва атроф муҳитни мухофаза қилиш муаммоси алохида е’тиборга моликдир. Очиқ е’тироф етиш керакки, узоқ йиллар мобайнида ески ма’мурий-буйрукбозлик тизими шароитида бу муаммо билан жиддий шугулланилмаган. Аниқрог’и, бу муаммо айрим жонкуяр олимлар чунгина тадқиқот манбаи, о’з мамлакатларининг келажагига, табиий бойликлари сакланиб колишига бефарк карамаган, бу хақда қаттиқ ташвиш чеккан одамларнинг еса «қалб нидоси» бо’либ келган.
Бирок уларнинг виждонга, фуқаролик бурчига, ниҳоят, ақл-идрокка да’ватлари туралашиб кетган совет-партия амалдорларининг совуқ, ҳатто айтиш мумкинки, сурбетларча лоқайдлигига дуч келаверган. Бунга ажабланмаса ҳам бо’лади. Табиий ва минерал-хом ашё заҳираларидан вахшийларча, екстенсив усулда, жуда катта харажатлар ва исрофчиликлар билан фойдаланишга асосланган социалистик хо’жалик юритиш тизимининг бутун мохиятига мамлакат ихтиёридаги беқиёс бойликларга авайлаб муносабатда бо’лиш г’ояси бутунлай ёт еди. Аксинча, бойликлардан бундай фойдаланиш икки тузумнинг иқтисодий мусобақасида мамлакатнинг асосий дастаги, експорт имкониятларининг негизи бо’либ келди.
Инсоннинг табиат имкониятларини ва унинг ривожланиш қонуниятларини хисобга олмай, жадал юритилган хо’жалик фаолияти, Рим клубининг «ХХИ аср юли» деб аталмиш тадқиқотларидан бирида ко’рсатиб о’тилганидек, Ер юзида тупроқ нураши, о’рмонлардан махрум бо’лиш, балиқларнинг хаддан ташкари ко’п овланиши, тузли ёмгирлар, атмосфера ифлосланиши, озон қатлами бузилиши ва хоказоларнинг ро’й беришига олиб келди. Мутахассисларнинг баҳолашларича, 2000 йилга бориб о’рмонлар егаллаб турган майдон қуруқликнинг 1/6 қисминигина ташкил етади, ҳолбуки, 50-йилларда улар 1/4 қисмни егаллаган еди. Жахон океанининг сувлари ҳалокатли равишда ифлосланиб бормоқда, унинг такрорий махсулдорлиги кескин пасаймоқда. Жадал сур’атлар билан юз бераётган урбанизация жараёнлари шаҳарларнинг асосий агломерациялари енг йирик ифлослантириш манбалрига олиб келди. Таркибида олтингугурт куш оксиди бо’лган тузли ёмг’ирлар ёг’иши ко’пайди. Бунинг натижасида бутун дунёда екологик муҳитнинг ёмонлашуви билан бог’лиқ турли-туман касалликлар сони ортиб бормоқда.
Ҳозирги вақтда жахон фан-техника тараққиёти жадал ривожланиши муносабати билан табиий заҳиралардан хо’жалик мақсадларида тобора ко’проқ фойдаланилмоқда. Бунинг устига, дунё аҳолиси йилдан-йилга о’сиб бориб, ко’проқ миқдорда озиқ-овқат, ёнилг’и, кийим-кечак ва бошқа нарсаларни ишлаб чиқариш талаб қилинмоқда. Бу еса о’рмонлар егаллаб турган майдонларнинг жадал сур’атларда қисқариришига, чо’л-сахроларнинг бостириб келишига, тупроқнинг бузилйшига, атмосферанинг юқорида жойлашган озон то’сиги камайиб кетишига, ер ҳавосининг о’ртача ҳарорати ортиб боришига ва бошқа ҳолатларига сабаб бо’лмоқда.
Бето’хтов етаётган қуролланиш пойгаси, атом, кимёвий куроллар ва оммавий киргин куролларининг бошқа турларини ишлаб чиқариш, сақлаш ва синаш инсоният яшайдиган муҳит учун жуда катта ҳавфдир.
Ҳозир, ХХИ аср бусагасида, фан-техника тараққиёти жадал сур’атлар билан ривожланиб бормоқда. Дунёнинг жугрофий-сиёсий тузилиши узгармоқда. Бундай шароитда инсон томонидан биосферага ко’рсатилаётган та’сирни тартибга солиш, ижтимоий тараққиёт билан қулай табиий муҳитни саклаб колишнинг о’заро та’сирини уйг’унлаштириш, инсон ва табиатнинг о’заро мкносабатларида мувозанатга еришиш муаммолари борган сари долзарб бо’либ бормоқда.
Халкаро ҳамжамият инсоннинг нафақат яшаш ҳуқуқи, балки тулаконли ва сог’лом турмуш кечириши учун зарур мо’’тадил артов муҳит шароитларига ҳам бо’лган ҳуқуқларининг мукаддас ва дахлсизлигини аллақачонлар е’тироф етган.
Екологик хафвсизлик кишилик жамиятининг бугуни ва ертаси учун долзарблиги, жуда зарурлиги боис енг муҳим муаммолар жумласига киради. Бу муаммолар амалий тарзда хал етилса, ко’п жиҳатдан ҳозирги турмушининг ахволи ва сифатини белгилаш имкониятини беради. Иқтисодиётнинг ишлаб чиқариш билан бог’лиқ тармоқларини екологик жиҳатдан зарарсиз технология ёрдамида ривожлантиришни та’минлаш имконига ега бо’лади. Ма’лумки, табиатнинг ҳолати бирданига ва дарҳол ёмонлашиб қолмайди. Бу жараён узоқ вақт давом етади. Бошқача айтганда, екологик вазият аста-секин ёмонлаша боради.
Екология ҳозирги замоннинг кенг микёсдаги кескин ижтимоий муаммоларидан биридир. Уни хал етиш барча халкларнинг манфаатларига мос бо’либ, цивилизациянинг ҳозирги куни ва келажаги ко’п жиҳатдан ана шу муаммонинг хал қилинишига бог’лиқдир.
Табиатни мухофаза қилиш жараенида вужудга келган муаммоларни илмий жиҳатдан хал қилишда табиат билан жамиятнинг о’заро та’сири алохида аҳамиятга егадир.
«Атроф муҳит» тушунчаси деганда инсонларнинг яшаш муҳити ва ишлаб чиқариш фаолияти, я’ни инсонга та’сир етувчи табиий, иқтисодий ва социал факторлар то’плами тушунилади. Тирик организмларни мавжудлик шароитларини ва яшаш муҳити билан тирик организмлар о’ртасидаги о’заро бог’лиқликларини урганувчи фан екология деб аталади. (Екология со’зи грекча «оикос» - уй, «логос» - фан со’зларидан ташкил топгандир).
Қуйида инсонларни ишлаб чиқариш фаолиятлари билан атроф муҳит о’ртасидаги бог’лиқлик схемасини қуриб чикамиз:
Инсоннинг вужудга келиши ва унинг табиатга бо’лган та’сири схемада ко’рсатилганидек турли ижтимоий-иқтисодий тузумларда борган сари инсоннинг онги ошиб бориш жараенида тирик мавжудотнинг янги принципиал шакллари таркиб тобди. Инсон табиатда мавжуд бо’лган тайёр озиқ-овқатларни ист’емол қилибгина қолмай, уларни тайёрлаш билан ҳам шуг’улланади ва шу жараенда табиатга ҳам та’сир ко’рсатади. Демак инсон ва табиат бир-бири билан о’заро узвий бог’лиқдир. Табиат бутун жамият учун зарурий ҳаёт муҳити ва моддий ресурсларнинг яккаю-ягона манбаи бо’либ, кишиларнинг моддий ва ма’навий ехтиежларини кондирадиган барча бойликлар асосидир. Табиат ва жамиат бир-бири билан бог’лиқ ҳолда бир бутунликни ташкил қилади.
Ишлаб чиқариш кучлари ривожланган сари инсоннинг табиатга бо’лган та’сири ҳам кучайиб, табиат билан жамият о’ртасидаги о’заро та’сир миқёси кенгайиб боради. Фан-техника ютуқлари ишлабчиқариш кучлари жамиятининг ривожланишида етакчи аҳамиятга ега бо’либ, одамнинг табиат ресурсларидан фойдаланишини осонлаштиради, моддаларнинг айланма ҳаракатини тезлаштиради, ва жамиятнинг ривожланишида табиий омилларга нисбатан ижтимоий омилларнинг роли юқори бо’лиши учун имкон яратади. Натижада инсон мехнат туфайли табиий муҳитга бевосита бог’лиқликдан тобора озод бо’ла бориб, узининг табиатга бо’лган та’сирини кучайтиради. Саноат корхоналарини ортиши, қишлоқ хо’жалигини химиялаштириш, аҳоли сони ва автотранспортнинг ортиб бориши каби омиллар турли хил чанг-газ чиқиндилари, Оқова сувнинг миқдори ва тури, қаттиқ чиқиндиларни ко’плаб миқдорда атроф муҳитга ташланишига олиб келади.

Инсон табиатгакучли даражада та’сир курсаетган жойларда екологик танглик, базан фалокат юз бермоқда, я’ни табиатнинг инсонта’сирига бо’лган қайта акс та’сири аник сезилмоқда. Бу хакда буюклар бундай деган еди: «Табиат устидан килган галабаларимиздан ортикча талтайиб кетмайлик. Бундай хар бир галаба учун у биздан уч олади».

Қуруқ иқлим зоналарида ро’й бераетган чуллашиш жараени, Байкал ва Ладога куллари, Орол ва Оролбуйи муаммоси, Балхашбуйи, Азов денгизи, Кора денгиз муаммолари ва бошқалар фикримизниг далилидир. Демак инсон билан жамият о’заро та’сири ме’еридан ошиб кеца, салбий оқибатларга олиб келиши амалда исботланмоқда.
Шунинг учун атроф муҳитни мухофаза қилиш учун кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологик жараёнларни ишлаб чиқиш, барча турдаги суюк, газ ҳолатидаги ва қаттиқ чиқиндиларни ушлаб колувчи ҳамда уларни қайта ишловчи юқори самарали тозалагич- мосламаларни жорий етииш, муаммоларини юқори савияда хал қилишни о’ргатиш вазифасини «саноат екологияси» курси о’з ичига олади.
Саноат екологияси курсининг мақсади куидагилардан иборатдир:
• инсонларни ишлаб чиқариш фаолиятлари билан атроф муҳит о’ртасидаги бог’лиқликни оптималлаштириш ва мувофиқлаштириш борасидаги
• инсонларни атроф муҳитга та’сирларини чегараловчи талаб ва нормалларни бажарилишини та’минловчи
• табиий ресурслардан тежамли фойдаланишни, уларни қайта тикланишларини та’минловчи билимларни бо’лажак мутахассисларга бериш.


Курснинг вазифалари
1. Атроф муҳитни мухофаза қилишнинг илмий асосларини урганиш. Атроф муҳитни мухофаза килувчи самарали усул ва воситаларни куллаш, чиқиндисиз технологик жараёнларни ташкил қилишнинг асосий принципларини ишлаб чиқариш.
2. Табиатга заҳарли моддалар ташловчи манбаларнинг сонини кискартириш ва уларнинг заҳарлилик даражасини камайтириш (Традицион технологияларни такомиллаштириш хисобига).
3. Ишлаб чиқариш корхоналарини табиатга курсаетган салбий та’сири оқибат ларини ё’қотиш (Оқова сувларни, атмосфера ҳавосини юқори самарали усуллар билан тозалаш хисобига; ер майдонларини рекултивация қилиш ва х.к.).

Атроф муҳитга тушаётган чиқиндилар турлари:

Атмосфера ҳавосига ташланаётган чиқиндилар – йилига таркибида олтингугурт ИВ оксиди, углерод ИИ, ИВ оксидлари бор бо’лган 2.5 млрд. тонна газ чиқиндилари турли корхоналардан ташланади. Масалан, йилига 150 млн. т. гача СО₂; 70 млн.т. чанг қурилиш корхоналари, қора ва рангли металургия ва бошқа корхоналар томонидан ташланади.

Атмосфера ҳавосини енг ко’п ифлосланишига шунингдек, автотранспорт воситаларидан ташланадиган газлар сабаб бо’лмоқда. Ушбу ички ёнув двигателларида ёқилг’ининг то’лиқ ёнмаслиги туфайли ҳосил бо’лаётган газ 200 турли о’та заҳарли газлар аралашмасидан иборат бо’либ, уларга СО, СО₂, парафин ва олефин катори углеводлари, ароматик бирикмалар, алдегидлар, азот оксидлари, қалай бирикмалари кабилардир. Бу газлар ичида канцерогенлик хусусиятига ега бо’лган заҳарли модда 3,4-бензопирен -30%ни ташкил қилади. Ушбу газлар ко’п ҳолларда тирик организмларга зарарли бо’лган ходиса «смог»нинг ҳосил бо’лишига сабаб бо’ладилар.
Атмосфера ҳавосига чанг чиқиндиларини ко’плаб тушиши ҳавони тиниқлигини ёмонлаштириш билан бирга қуёш радиациясини тезлигини ва спектрини о’згаришига олиб келади.
Масалан 1-жадвалда Тошкент шаҳари буйича атмосфера ҳавосининг ифлосланиш динамикаси келтирлган.
Йернинг сув ресурслари 1 млрд. км³ни ташкил қидади. Аммо унинг 97%ни технологик жараенларда куллаш, инсоннинг бошқа барча ехтиежлари қондириш учун нолойик бо’лган океан, денгизларнинг шур сувлари ташкил қилади. Ишлаб чиқариш корхоналари, қишлоқ хо’жалиги ва инсонларнинг ехтиежлари учун зарур бо’лган чучук сув еса, сувнинг умумий ҳажмини фақат 3% инигина ташкил етади. Ушбу чучук сувнинг тахминан 2% ни музликлар егаллайди. Ниҳоят 1%гина сув бизнинг ихтиеримизда колади. Шунга карамай, ҳозирги кунгача дарёларимиз сувлари ко’плаб миқдорда Оқова сувлари билан ифлослатирилаяпти. Йилига уларнинг миқдори 600 млрд. км³га етади.
Асрлар давомида инсонлар сув ҳавзаларининг биологик тозаланишига асосланиб саноат корхоналарининг Оқова сувлари, маиший чиқиндилар билан аевсиз ифлослантирилиб бориши натижасида уларнинг о’з-о’зини тозалаш хусусиятларини кескин ёмонлаштириб юборди. Сувга ко’п миқдорда о’та заҳарли моддаларни ташланиши натижасида ундаги микроорганизмларнинг о’заро озука алокаларини бузиб юборилди. Сув ҳавзалари ва дарёларга екин майдонларидаги минерал о’г’итлар ва заҳарли химикатларни ювилиб тушиши натижасида еса сувда кислород миқдорини кескин камайиб кетишига сабаб бо’лмоқда. Бу жараен евтрофикация (сувда ко’кимтир-яшил о’симликларни гуллаб кетиши) деб аталади. Бу еса уз навбатида балиқларни халок бо’лишига олиб келади.
Ҳозирги кунда Дунё океан сувлари юзасининг 1/4 қисми нефт билан қопланган, бо’либ, сувда яшовчи тирик организмларнинг яшаш шароитларини, океан билан тропосфера о’ртасида табиий газ алмашинуви жараёнларини жуда ёмонлаштириб юбораяпти.
Оқова сувларни комплекс равишда тозалаш мосламаларини о’рнатиш; сув ресурсларидан тежамли фойдаланиш; сувнинг айланма харакатини ташкил қилиш каби-чора тадбирларни амалга ошириш ҳозирги кунда жуда муҳим дир.
Биосферани саноат корхоналарида хосил бо’лаетган қаттиқ чиқиндилар билан ифлосланиши ҳам ута жиддий оқибатларга сабаб бо’лмоқда. Қаттиқ чиқиндилар икки турга бо’линади:
а) ишлаб чиқаришда хосил бо’лаётган,
б) маиший.
Ҳозирги кунда қаттиқ чиқиндилар тупланиб қолган йерларда унлаб миллиард тонна турли тог жинслари (охак, кварцитлар, доломитлар, утга чидамли тупроқ, каолинлар) фойдаланилмай бекорга етибди. Лекин уларни курилиш материаллари ишлаб чиқаришда қайтадан фойдаланилиш мумкин.