О’збекистон республикаси олий ва о’рта махсус та’лим вазирлиги тосҳкент кимйо технологийа институти «Саноат екологияси»

О'з билимини текшириш учун саволлар.
1. Биосфера нима?
2. Биосфера ҳақидаги та'лимотни ким ва қачон яратган?
3. Биосфера нечта кисмдан ташкил топган?
4. Биосферанинг таркибига нималар киради?
5. Биосферанинг функциялари нималардан иборат?


Таянч со’з ва иборалар:
Биосфера, атмосфера, гидросфера, литосфера, тирик моддалар, биоген моддалар, фитоген моддалар, зооген моддалар, кас моддалар, биокос моддалар, биосферанинг функциялари.


4-ма’руза


БИОСФЕРАДА МОДДАЛАР БА ЕНЕРГИЙАНИНГ БИОХИМИК АЙЛАНМА ХАРАКАТИ
Режа:
1. Биосферада моддаларнинг айланма харакати.
2. Индустриал ишлаб чиқариш схемаси.
3. Чиқиндисиз технологик жараён яратишнинг асосий принциплари.
4. Иссиқлик електроастанцияси мисолида чиқиндисиз технологик жараённи хосил қилиш.

Моддаларнинг биотик айланма харакати ёпиқ система шаклига бир неча миллиард йиллар давомидаги еволюцион ривожланиш натижасида келгандир. Моддаларнинг айланма харакати қуйидаги асосий уч гуруҳ микроорганизмлар амалга оширилади:

1. Продуцентлар (ишлаб чиқарувчилар)- я’ни автотроф организмлар. Биосферадаги асосий продуцент - бу яшил о’симликлардир.
2. Консументлар (исте’молчилар) - я’ни автотроф 6рганизмлар хисобига яшовчи гетеротроф организмлар. И таркибли консументларига, фитопланктонлар билан озикаланувчи ба’зи бир баликлар киради. ИИ тартибли консументларга еса йирткич ва паразит организмлар киради.
3. Редуцентлар (қайта тикловчилар) - я’ни парчаланаётган организмлар билан озуқаланувчи хайвонлар. Уларга бактерия ва микроорганизмлар киради.
Биосферада моддаларни айланма харакати.

Tаbiy rеsurslаr suv, kuyosh еnеrgiyasi


CО₂ ноорганик асосли
қаттиқ чиқиндилар

Prоdutsеntlаr

Rеdutsеntlаr

Kоnsumеntlаr

О₂ органик асосли
қаттиқ чиқинди

Юқоридаги (схемадаги схемадан куриниб турибдики, яшил уисмликлар продуцентлар қуёш енергияси та’сирида фотосинтез жараёнини амалга ошириши хисобига бошлангич тирик моддани ва О₂ ҳосил қиладилар.

6CО₂ + 6Ҳ₂ О куёш енергияси C₆ Ҳ₁₂О₆ + О₂

хлорофил органик биомасса

Хайвонлар (консументлар) еса о’симликлар ва О₂ ни исте’мол қилиб CО₂ ни ва органик асосли қаттиқ чиқиндиларни ҳосил қиладилар.

О’лган хайвонлар ва о’симликларни еса хашаротлар, бактериялар парчалаб, қайта парчалаб минерал моддалар еки оддий органик бирикмаларга айлантириб берадилар. Улар еса тупроқка тушганлиги туфайли яна қайтадан о’симликлар томонидан исте’мол қилинадилар (я’ни ноорганик асосли қаттиқ чиқиндилар продуцентлар учун о’г’ит вазифасини утайдилар). Ушбу жараённинг узлуксизлиги, ёпиқлиги охирги моддаларнинг доимий парчаланиши хисобига та’минланади.
Ҳозирги замон биосфераси органик дунё ва о’лик табиатнинг узоқ вақт давомидаги еволюциясининг натижасидир. Биосферадаги ишлаб чиқариш жараёни бизни узининг хом ашёдан тежамли фойдаланиши, қайта ишлаб чиқаришнинг юқори такомиллиги, ҳамда ишлаб чиқариш чиқиндиларини шу системанинг ичида ҳосил бо’лган захоти ё’қотилиши билан ажаблантиради.
Алоҳида олинган популяция - махсус кушимча махсулот ишлаб чиқариш корхонаси хисобланиб, бир канча чиқиндиларни ҳосил қилиб узидан кейин қолдиради. Масалан: ма’лум тур дарахтлар популяцияси йилига узидан барглар, қуриган шохлар, илдиз ва тункаларни қолдиради. Хайвонлар популяцияси еса о’зидан кейин куриган яйловларни қолдирадилар. Шундай қилиб, алохида олинган популяциялар ишлаб чиқаришга кодир бо’лсалар ҳам, лекин то’планаётган чиқиндиларни қайта ишлашга қодир емасдурлар. популяциялар йиг’индисигина чиқиндиларни қайта ишлай оладилар.