O‘zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti

(2)

bu erda: R_e._u -yerga ulash qurilmasining umumiy qarshiligi, (Om);
η_g - elektrodlarning qo‘shni elektrodlari ta’sirida ekranlashishi (elektrodlardan foydalanish) koeffitsienti, (3-jadval).
3-jadval
Burchaksimon po‘lat materiallardan va po‘lat trubalardan tayyorlangan vertikal elektrodlarning foydalanish koeffitsenti
(birlashtiruvchi polosalarning ta’siri hisobga olinmagan)

Qator qilib o‘rnatilgan elektrodlar uchun
Elektrodlar soni	Elektrodlar orasidagi masofaning elektrod o‘zunligiga nisbati
	1	2	3
2	0,84 - 0,87	0,90 - 0,92	0,93 - 0,95
3	0,76 - 0,80	0,85 - 0,88	0,90 - 0,92
5	0,67 - 0,72	0,79 - 0,83	0,84 - 0,86
10	0,56 - 0,62	0,72 - 0,77	0,79 - 0,83
15	0,51 - 0,56	0,66 - 0,73	0,76 - 0,90
20	0,47 - 0,50	0,65 - 0,70	0,74 - 0,79
Kontur ko‘rinishida o‘rnatilgan elektrodlar uchun
4	0,06 - 0,72	0,76 - 0,80	0,84 - 0,86
5	0,58 - 0,65	0,71 - 0,75	0,78 - 0,80
10	0,52 - 0,58	0,66 - 0,71	0,71 - 0,75
20	0,44 - 0,50	0,61 - 0,66	0,68 - 0,73
40	0,38 - 0,44	0,55 - 0,66	0,66 - 0,69
60	0,36 - 0,42	0,62 - 0,68	0,66 - 0,67
100	0,33 - 0,39	0,49 - 0,58	0,59 - 0,69

Elektrodlarning integral qarshiligini quyidagicha aniqlaymiz:

(3)

Elektrodlarning bir-biriga va elektr jihozlariga ulash uchun ishlatiladigan o‘tkazgichlarning o‘zunligini aniqlaymiz, (m):

Lg=ap+d

(4)

bu erda: a - vertikal elektrodlar orasidagi masofa, (4-jadval).
Elektrodlarni bir-biriga birlashtiruvchi o‘tkazgichning qarshiligini quyidagi formula asosida aniqlaymiz:

(5)

bu erda: R_eg -o‘tkazgichning qarshiligi 2-jadvaldagi formula asosida aniqlanadi, (Om);
η_g - o‘tkazgichdan foydalanish koeffitsienti.
4-jadval.
Burchaksimon po‘lat materiallardan va po‘lat trubalardan tayyorlangan, qator qilib o‘rnatilgan elektrodlarni birlashtiruvchi o‘tkazgichlarning foydalanish koeffitsienti

Elektrodlar orasidagi masofalarni elektrodlar o‘zunligiga nisbati (a)	Elektrodlar soni
	4	10	20	30
1	0,77	0,62	0.42	0.31
2	0,89	0,75	0,56	0,46
3	0,92	0,82	0,68	0,58

5-jadval.
Burchaksimon po‘lat meteriallar va po‘lat trubalardan tayyorlangan, kontur tarzida o‘rnatilgan elektrodlarni birlashtiruvchi o‘tkazgichlarning foydalanish koeffitsenti

Elektrodlar orasidagi masofalarni elektrodlar o‘zunligiga nisbati (a)	Elektrodlar soni
	4	10	20	30	50	70
1	0,45	0,34	0,27	0,24	0,21	0,20
2	0,55	0,40	0,32	0,30	0,28	0,26
3	0,70	0,56	0,45	0.41	0,37	0,35

Yerga ulash qurilmasining to‘la qarshiligi:

(6)

Agar yerga ulash tizimining umumiy qarshiligi R_ev=40 m dan katta chiqsa, elektrodlar sonini ko‘paytirib olib, yerga ulash tizimi ko‘rsatkichlarini qayta hisoblash talab etiladi.
3. Himoyalovchi yerga ulash qurilmalarni hisoblashga doir namunaviy misollar.
1-masala. Yerga ulash qurilmasining umumiy qarshiligi 40 (Om) dan katta bo‘lmagan (R¹_um<40 Om) holat uchun po‘lat trubadan tayyorlangan vertikal elektrodlar sonini aniqlang. Truba diametri d=50 (mm). Truba o‘zunligi 2 (m). Tuproq turi - bo‘z tuproq. Tuproqning qarshiligi - 200 (Om).


Masalaning echimi: Tuproqning solishtirma qarshiligini aniqlaymiz:

R=r+2k =200+2*45=290

(Om)

Yerga ko‘milgan vertikal elektrodning qarshiligi:

(Om)

Bir biriga ulangan vertikal elektrodlar soni:

(dona)

Elektrodlarning integral qarshiligi:

(Om)

Elektrodlarni bir-biriga ulash uchun ishlatiladigan o‘tkazgichning o‘zunligi:

(m)

Elektr o‘tkazgichlar qarshiligi:

	(Om)
	(Om)

Yerga ulash qurilmasining umumiy qarshiligi:

(Om)

Yerga ulash qurilmasining umumiy qarshiligi 4 (Om) dan kichik bo‘lganligi sababli hisoblar to‘g‘ri bajarilgan.


2-masala. Elektr agregatining elektr dvigatelini chulg‘amining o‘ramlar izolyasiyasi bo‘zilgan. Elektr manbaidagi kuchlanish 380 V. Manba neytrali yerga ulangan va uning yerga ulash qarshiligi R₀=12 Om. Himoyalovchi yerga ulash qurilmasining qarshiligi R_e._u=3 Om, ishchi-xodimning elektr qarshiligi R_H=1000 Om. Ishchi-xodim elektr jihoziga tegib ketgan vaqtda uning tanasi orqali o‘tuvchi tok kuchi miqdorini aniqlang.
Masalaning yechimi: Elektr zanjirining ekvivalent qarshiligini aniqlaymiz:

(Om)

Elektr zanjiridagi tok kuchi miqdori:

(A)

Ma’lumki, elektr dvigatelini chulg‘amining paralel o‘ramlarida tok kuchi qarshilikga teskari proporsional holda tarqaladi, ya’ni:

(A)

bu erdan,

(A)

SHuningdek

(A)

bu yerdan,

(A)

Ushbu qiymatlarni

(A)

ga qo‘ysak,

	(A)
	(A)
	(A)
	(A)
	(A)
	(A)

Bunday tok kuchi, ishchi-xodimni og‘ir jarohatlarga va o‘limga olib kelishi mumkin.


3-masala. Ishchi-xodim elektr jihozini ishga tushirish vaqtida ayirgich (rubilnik) tarmoqlariga tegib ketdi. Elektr manbaidagi kuchlanish U_n=380 V. Manba neytrali yerga ulangan, yerga ulash qarshiligi R_ey=18 Om. Ishchi-xodimning elektr qarshiligi R_i=1500 Om, oyoq kiyimining qarshiligi R₀=350 Om, xona polining qarshiligi R_n=800 Om. Tegib ketish kuchlanishini aniqlang.


Masalaning yechimi: Tegib ketish kuchlanishini quyidagi formula asosida aniqlaymiz, ya’ni:

	(V)

bu erda: R_ym - elektr zanjirining umumiy qurshiligi, (Om).
Elektr zanjirining umumiy qurshiligini hisoblaymiz:

(Om)

Elektr zanjirining ishchi tokini hisoblaymiz:

(A)

Tegib ketish kuchlanishini aniqlaymiz:

(V)

Agar ishchi-xodim bunday kuchlanishga tegib ketsa, natija o‘limga olib kelishi mumkin.


4. Amaliy mashg‘ulotni bajarish uchun berilgan misollar.
1-masala. Elektr jihozining yerga ulash elektrodi diametri d=30 mm li po‘lat trubadan tayyorlangan va o‘zunligi l=2,5 m ga teng. Elektrod qumloq tuproqga ko‘milgan. Tuproqning qarshiligi R=200 Om ga teng. Elektrodlar sonini aniqlang.


2-masala. Qarshiligi 150 Om ga teng bo‘lgan bo‘z tuproqga o‘rnatilgan yerga ulash qurilmasining umumiy qarshiligini aniqlang. Elektrod burchakli po‘latdan tayyorlangan.


3-masala. Ishchi-xodim elektr jihozini ajratish vaqtida ayirgichdagi ochiq elektr simiga tegib ketdi. Elektr manbaidagi kuchlanish U_n=380 V. Manba neytrali yerga ulangan va qarshiligi 15 Om ga teng. Ishchi-xodimning nam xonadagi qarshiligi 2000 Om, oyoq kiyimining qarshiligi 300 Om, xona polini qarshiligi 100 Om. Tegib ketish kuchlanishini aniqlang.


4-masala. Elektr qurilmasi tomon kirib keluvchi elektr simining izolyasiyasi bo‘zilgan va korpusga tegib qolgan. Elektr manbaining kuchlanishi 380 V. Manba neytrali yerga ulangan, qarshiligi 15 Om. Elektr qurilmasining yerga ulash qarshiligi 3,5 Om. Ishchi-xodimning qarshiligi 2000 Om. Agar bunday holatda, ishchi-xodim elektr jihoziga tegib ketsa, qanday turdagi jarohat olishi mumkin?


5-masala. Tuproq qarshiligi 400 Om bo‘lgan holat uchun yerga ulash qurilmasi ko‘rsatkichlarini hisoblang. Elektr jihozining dvigatelini quvvati 30 kVt ga teng. Elektrod materiali po‘lat polosadan yasalgan va o‘zunligi 2 m.


6-masala. Elektr agregatining dvigatelini quvvati 50 kVt ga teng. Elektr agregati yerga ulangan, hamda yerga ulash qarshiligi 3 Om ga teng. Elektrod sifatida diametri 50 mm va o‘zunligi 2 m li po‘lat truba olingan. Ho‘l qumloq tuproq uchun elektrodlar sonini aniqlang. Tuproq qarshiligi 250 Om.


7-masala. Elektr jihozini yerga ulash bo‘z tuproqda bajarilgan. Tuproq qarshiligi 150 Om. Yerga ulashning tuzatishkoeffitsienti k=1,45 ga teng. Yerga ulash qurilmasi ko‘rsatkichlarini hisoblang.


8-masala. Yerga ulash qurilmasining qarshiligi 400 Om ga teng tuproqda o‘rnatilgan. Tuproq qarshiligining to‘g‘rilash koeffitsetni k=1,3 ga teng. Yerga ulash qurilmasining vertikal elektrodlari qarshiligini aniqlang.


9-masala. Yerga ulashning vertikal elektrodlarini qarshiligi 350 Om ga teng. Elektrodlar orasidagi masofa 2 m. Yerga ulash qurilmasidagi elektrodlarni birlashtiruvchi o‘tkazgich qarshiligini va o‘zunligini aniqlang.


10-masala. Yerga ulash qurilmasining elektrodlari po‘lat armaturadan tayyorlangan. Elektrodlar o‘zunligi 3 m va diametri 20 mm, hamda qarshiligi 400 Om ga teng bo‘lgan tuproq uchun yerga ulash qurilmasini hisoblang.