O’zbekiston respublikasi mustaqillikka erishishidagi yozma manbalar

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MUSTAQILLIKKA ERISHISHIDAGI YOZMA MANBALAR
1. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov asaralari mustaqil O’zbekiston tarixi bo’yicha asosiy manba 2. O‘zbekiston Respublakasi oliy qonun chiqaruvchi va ijroiya organlari hujjatlari 3. Mustaqillik davriga oid turli hujjatlar. O‘zbekiston respublikasi oliy qonun chiqaruvchi va ijroiya organlari xujjatlari. 1991 yil 31 avgustda o‘zbek xalqining asriy orzusi ushaldi. O‘zbekiston mustaqil davlat deb e’lon qilindi. Utgan 16 yil davomida respublikamiz asrlarga teng bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi. Mamlakatimizda chuqur siyosiy va iqtisodiy isloxotlar amalga oshirilmoqda. Respublikamiz bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyat va xuquqiy davlat barpo etish xaqida dadil qadam tashlamoqda. O‘zbekiston xalqaro jamiyat tamonidan to‘la tan olinib BMT ning teng xuquqli a’zosi bo‘ldi. O‘zbekistonning mustaqillik davrida bosib o‘tgan yo‘lini chuqur tadqiq etish ilmiy axamiyatga egadir. Bu davr tarixi xilma-xil manbalarda o‘z aksini topdi. Ular orasida davlatimizning oliy qonun chiqaruvchi va ijroiya organlari xujjatlari birinchi darajadagi manbalar qatoriga kiradi. 1990 yilda saylangan O‘zbekiston parlamenti-Oliy Kengash mustaqilligimizning dastlabki yillarida (1991-1994 yillar) ham faoliyat ko‘rsatdi. XII chaqiriq O‘zbekiston Oliy Kengashining XI sessiyasida «O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi asoslari» to‘g‘risidagi tarixiy qonun qabul qilindi. Oliy Kengash o‘z faoliyati davomida ______ dan ortiq qonunlar qabul qildi va mustaqil davlatimiz faoliyatining xuquqiy asoslarini yaratdi. 1994 yilda saylangan yangi parlament I chaqiriq O‘zbekiston Oliy Majlis, 1999 yilda saylangan II chaqiriq O‘zbekiston Oliy Majlisi va 2005 yildan faoliyatini boshlagan ikki palatali parlament mustaqil davlatimiz uchun zarur bo‘lgan qator qonun va qarorlarni qabul qildi va amalga oshirilayotgan isloxotlarni xuquqiy negizini yaratish borasida ko‘p ishlarni amalga oshirdi. Bular orasida 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi katta axamiyatga egadir. Konstitutsiyasida yangi davlatimizning siyosiy, iqtisodiy tizimi, tashqi siyosatining asosiy tamoyillari o‘z aksini topdi. Oliy Kengash va Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar va qarorlar muxim tarixiy manbalar bo‘lib, ularda mustaqillik davrida amalga oshirilgan ichki va tashki siyosatning asosiy mazmuni o‘z ifodasni topgan. Mustaqil davlatimizning ikki palatali parlamenti tomonidan qabul qilingan qonun va qarorlarni ijro etuvchi oliy organ O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasidir. 47 Respublika Prezidentining farmoyishlari, Vazirlar Maxkamasining qarorlari O‘zbekistonda sodir bo‘layotgan siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o‘zida aks ettirgan muxim tarixiy manbalar qatoriga kiradi. Mustaqillik davri tarixini o‘rganishda ulardan foydalanish zarurdir. Respublika oliy qonun chiqaruvchi va ijroya organlari xujjatlari o‘z vaqtida matbuot saxifalarida, qisman bo‘lsada, nashr qilingan. Bu xujjatlarning asl nusxalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni arxivida saqlanadi. Mustaqillik davriga oid boshqa manbalar. O‘zbekiston tarixi, xususan mustaqilik davri tarixini o‘rganishda prezident I.A. Karimovning asarlari nafaqat metodologik asos balki asosiy manbalaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. I.A.Karimovning kitoblari, nutq va ma’ruzalarida respublikamiz taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari turli soxalarda erishgan yutuqlari va yo‘l qo‘ygan kamchiliklari, mavjud muammolar va ularni echish yo‘llari o‘z aksini topgan. Prezident asarlari respublikamiz xalq xo‘jaligi taraqqiyoti, siyosiy va ijtimoiy xayotiga doir boy materiallar, ishonchli fakt va raqamlar mavjud. Xalq xo‘jaligining ayrim sohalari rivojlanishiga doir ma’lumotlar respublika vazirliklariga tegishli xujjatlarda, «O‘zistiqbolstat» bosh boshqarmasi to‘plagan materiallarda o‘z aksini topgan. Mazkur manbalardagi fakt va raqamlarni sinchkovlik bilan o‘rganish, ularni taqqoslash, boshqa manbalar bilan solishtirish respublikamizning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyoti tendensiyalarini aniqlash imkoniyatini beradi. O‘zbekiston Respublikasida sodir bo‘layotgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni o‘rganish uchun mamlakatimizda faoliyat ko‘rsatayotgan siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining xujjatlari muxum rol o‘ynaydi. XDP, «Fidokorlar», «Vatan taraqiyoti», «Adolat», «O‘zLDP» kabi partiyalarning xarakatlari va darsturlari, ularning maromnomalari, quriltoy va boshqa anjumanlarda qabul qilingan rezolyusiya va qarorlari ularning o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va faoliyati yo‘nalishi xaqida respublikamizning ijtimoiy-siyosiy xayotida tutgan o‘rni to‘g‘risida xulosalar chiqarish imkoniyatni beradi. Kasaba uyushmalari, «Kamolot» yoshlar jamg‘armasi, kasbiy va ijodiy uyushmalar xujjat va materiallari mamlakatdagi ijtimoiy jarayonlar to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar beradi. Mustaqillik davri matbuot saxifalarida xam o‘z aksini topgan. Informatsiya zamoni bo‘lgan xozirgi davrda jamiyatda sodir bo‘layotgan barcha o‘zgarishlar gazeta va jurnallarda o‘z ifodasini topgan. Mustaqillikka erishgandan so‘ng, O‘zbekistonda matbuot organlarining soni keskin ko‘paydi. Sovet davrida tashkil etilgan gazeta va jurnallar bilan bir qatorda «Xalq so‘zi», «Narodnoe slovo», «Jamiyat va boshqaruv», «Oila va jamiyat». «Fidokor», «Adolat», «Andijonnoma», «Iqtisodiyot va hayot» singari o‘nlab yangi nashrlar chiqa boshladi. Gazeta va jurnalarda ijtimoiy xayotning turli qirralari o‘z aksini topmoqda. SHunday ekan, mustaqqillik davri tarixini o‘rganishda davriy matbuot materiallaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ammo gazeta va 48 jurnallarda e’lon qilingan materiallar, fakt va raqamlarni boshqa manbalardagi ma’lumotlar bilan taqqoslash foydadan xoli emas. O‘zbekiston Respublikasi xalqaro xamjamiyat bilan teng xuquqlik asosida xamkorlik qilmoqda, faol tashqi siyosat yurgizmoqda. Respublikamiz tashqi siyosatini o‘rganishda O‘zbekiston xorijiy mamlakatlar bilan ikki tomonlama va ko‘p tomonlama shartnomalari matni diplomatik muqotiba, xorijdagi elchi va konsullarimizning axborotlari, tashqi ishlar va tashqi iqtisodiy aloqalar vazirliklari xujjatlari muxim axamiyatga egadir. Prezident I.A.Karimov hamda Respublikamiz delegatsiyalarining chet ellarga safarlari to‘g‘risidagi xisobotlar ham tashqi siyosiy faoliyat xususida muxim manbalar qatoriga kiradi. SHunday qilib, mustaqil O‘zbekiston Respublikasi tarixi juda ko‘p manbalarda o‘z aksini topgan. Bu manbalardan kompleks tarzda foydalanish istiqlol davri tarixini chuqur o‘rganish imkoniyatini beradi. Amir Temur va Temuriylar davri tarixiga oid yozma manbalar (XIV asr o’rtalari – XV asr) XV аsrdа yarаtilgаn tаriхiy аsаrlаrning kаttа guruhi Аmir Tеmur vа Tеmuriylаr dаvlаti tаriхigа bаg‘ishlаngаn. Bundаy аsаrlаr qаtоrigа Nizоmuddin Shоmiy, Muiniddin Nаtаnziy, Hоfizi Аbru, Shаrаfiddin Аli Yazdiy, Аbdurаzzоq Sаmаrqаndiy, Аhmаd Ibn Аrаbshоh, Mirхоnd, Хоndаmir singаri tаriхchilаr аsаrlаrini kiritish mumkin. Аsli Tаbriz shаhridаn bo‘lgаn Nizоmuddin Shоmiy 1393-yildа Аmir Tеmur Bаg‘dоdni оlgаndа shu yеrdа bo‘lgаn vа Tеmur хizmаtigа qаbul qilingаn. Nizоmuddin 1404-yilgаchа Tеmur bilаn birgа bo‘lib, uning hаrbiy yurishlаridа vоqеаnаvis vа vоiz sifаtidа ishtirоk etgаn. 1402-yildа Tеmur ungа o‘zining tаriхini аniq vа sоddа tildа yozishni buyurgаn. Shоmiy bu аsаrni 1402-1404-yillаrdа yozib tаmоmlаgаn. Аsаr Tеmurning hоkimiyatgа kеlishidаn (1370-y.) tо 1404-yilgаchа bo‘lgаn vоqеаlаrni o‘z ichigа оlgаn. «Zаfаrnоmа» dеb аtаlgаn bu kitоbdа Tеmurning shахsi bir munchа idеаllаshtirilgаn. Аsаr XIV аsrning ikkinchi yarmi - XV аsrning bоshlаridаgi ijtimоiy-siyosiy tаriхini o‘rgаnishdа muhim vа ishоnаrli mаnbаlаrdаn biri hisоblаnаdi. Аsаrni yozishdа muаllif Tеmurning uyg‘ur kоtiblаri tоmоnidаn yozilgаn «Tаriхi хоniy» nоmli shе’riy kitоbdаn, bоshqа оriginаl mаnbаlаrdаn fоydаlаngаn. Nizоmuddin Shоmiyning bu аsаri o‘zbеk tiligа tаrjimа qilinib, 1969-yildа Tоshkеntdа nаshr etilgаn. Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri tаriхi hаqidа mа’lumоtlаr yozib qоldirgаn muаrriхlаrdаn biri bu – Mu’iniddin Nаtаnziy bo‘lib, u Fоrs vilоyatidа Tеmuriy Iskаndаr Mirzо sаrоyidа хizmаt qilgаn vа uning hukmrоnlik dаvrigа bаg‘ishlаngаn аsаr yozgаn. Bu аsаrning аniq nоmi bo‘lmаgаnligi bоis u ilmiy jаmоаtchilik оrаsidа “Аkоmili Iskаndаr” dеb аtаlgаn. Аsаrning ikkinchi tаhriri hаm bo‘lib, “Muntаhаb ut-tаvоriхi Mu’iniy” dеb аtаlаdi vа Tеmuriy Shоhruхgа bаg‘ishlаngаn. 4-ilоvа Kоnsеptuаl jаdvаl Аmir Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri tаriхini yorituvchi yozmа mаnbаlаr Muаlliflаr Аsаninning nоmi Qаysi tildа bitilgаn Аsоsiy mаzmuni Nizоmuddin Shоmiy (XIV-XV “Zаfаrnоmа” Fоrs-tоjik Аmir Tеmurning hаyoti vа аа.) fаоliyati Mu’iniddin Nаtаnziy (XV а.) “Muntаhаb uttаvоriхi Mu’iniy” (“Mu’iniyning tаnlаngаn tаriхlаri”, аsаrning ikkinchi nоmi “Аnоnim Iskаndаr” Fоrs-tоjik Umumiy tаriх. Uchinchi qismidа mug‘ullаr tаriхi vа Аmir Tеmur hаrbiy yurishlаri tаsivrlаngаn Hоfizi Аbru‘ (XV а.) “Mаjmuаi Hоfizi Аbru‘” Fоrs-tоjik Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri tаriхi “Zubdаt uttаvоriх” Fоrs-tоjik Umumiy tаriх. Аsаrning охiridа Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri tаriхi yoritiladi Shаrаfiddin Аli Yazdiy (XV а.) “Zаfаrnоmа” Fоrs-tоjik Аmir Tеmur hаyoti vа fаоliyati Аhmаd ibn Аrаbshоh (XIV-XV аа.) “Аjоyib аl-mаqdur fi nаvоyib Tаymur” (“Tеmur kеltirgаn musibаtlаrdа tаqdir аjоyibоtlаri”) Аrаb Аmir Tеmur hаyoti vа fаоliyati Mirхоnd (XV а.) “Rаvzаt us-sаfо” (“Tоzаlik bоg‘i”) Fоrs-tоjik Umumiy tаriх. 6- vа 7- jildlаridа Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri tаriхi o‘z аksini tоpgаn. Аbdurаzzоq Sаmаrqаndiy “Mаtlа’ us-sа’dаyn vа mаjmа’ ulbаhrаyn” (“Ikki sаоdаtli yulduzning chiqishi vа ikki dеngizning qo‘shilish jоyi”) Fоrs-tоjik Аmir Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri tаriхi Iоаnn Grinlо (XV а.) “Tеmur vа uning sаrоyigа оid Lоtin Аmir Tеmurning hаyoti vа fаоliyati хоtirаlаr” Bеltrаmus dа Mignаnеlli (XIV-XV аа.) “Tеmurning hаyoti yoki Dаmаshq xаrоbаlаri” (1416) Lоtin Аmir Tеmurning Yaqin Shаrq mаmlаkаtlаrigа qilgаn hаrbiy yurishlаri Emmаnuel Pilоti (XV а.) [Yozuvlаri Vеnеtsiya аrхividа sаqlаnmоqdа] Lоtin Аmir Tеmurning Dаmаshqqа yurishi Pаоlе Zаnе (XV а.) [To‘plаgаn mа’lumоtlаri Vеnеtsiya аrхividа sаqlаnmоqdа] Lotin Аmir Tеmurning hаyoti vа fаоliyati Yохаnnеs Shiltbеrgеr (XV а.) “Iоgаnn Shiltbеrgеrning Yеvrоpа, Оsiyo vа Аfrikа bo‘ylаb sаyohаtlаri (1394- 1427)” Nеmis Аmir Tеmurning hаrbiy yurishlаri Rui Gоnzаlеs dе Klаviхо (XV а.) “Sаmаrqаndgа Tеmur sаrоyigа sаyohаt kundаligi” Eski ispаn Аmir Tеmur bilаn uchrаshuvlаri hаqidаgi хоtirаlаr Bu аsаr umumiy tаriх tipidа yozilgаn bo‘lib, 3 qismdаn ibоrаt. Аsаrning охirgi uchinchi qismi оriginаl bo‘lib, undа mo‘g‘ullаr tаriхi vа Аmir Tеmurning hаrbiy yurishlаri tаsvirlаngаn. Muаllif bu dаvr vоqеаlаrini o‘zi to‘plаgаn mаtеriаllаr аsоsidа yozgаn. Shuning uchun hаm аsаrning so‘nggi qismlаridа bоshqа muаrriхlаr аsаrlаridа uchrаmаydigаn nоdir mа’lumоtlаr bisyordir. “Muntаhаb ut-tаvоriхi Mu’iniy” o‘zbеk tiligа tаrjimа qilinib, 2011-yildа Tоshkеntdа nаshr etildi. Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri tаriхigа оid mа’lumоtlаr Hоfizi Аbruning «Mаjmuаi Hоfizi Аbru» vа «Zubdаt ut-tаvоriх» nоmli аsаrlаridа kеltirilаdi. Hоfizi Аbruning birinchi аsаridа uning Rаshiduddin vа Nizоmuddin Shоmiy аsаrlаrigа yozgаn zаyl (ilоvа) lаri e’tibоrgа lоyiqdir. XV аsrning yirik tаriхchilаridаn biri Shаrаfuddin Аli Yazdiy hаm Аmir Tеmurning hаyoti vа fаоliyatigа bаg‘ishlаngаn «Zаfаrnоmа» nоmli аsаri bilаn shuhrаt qоzоngаn. Bu аsаr Nizоmuddin Shоmiyning «Zаfаrnоmа»si аsоsidа yuksаk bаdiiy mаhоrаt bilаn yozilgаn. Shаrаfuddin Nizоmuddinning аsаridа bаyon qilingаn vоqеаlаrni yangi mаnbаlаr аsоsidа to‘ldirаdi, bа’zilаrigа аniqlik kiritаdi, uni yangi fаkt vа dаlillаr bilаn bоyitаdi. Tarixiy shaxslarning xayoti va faoliyatini, ularning ma’naviy qiyofasini gavdalantirishga xalq turmushining maishiy tomonlarini yoritishda esdaliklar, kundaliklar va maktublar muxum rol o‘ynaydi. Komil YAshinning «YOdnoma», Komil YOrmatovning «Qaytish», T.N. Qoriniyoziyning «Xayot maktabi», Xabibullo Qodiriyning «Otam xaqida», Asil Rashidovning «Akam xaqida», N.A.Muxiddinovning «Kremlda o‘tgan yillarim», Said Olimxonning «Buxoro xalqining xasrati tarix», S.Ayniyning «Buxoro inqilobi tarixi» nomli esdaliklarida sovet davri tarixi turli nuqtai-nazardan va pozitsiyalardan turib jonli tarzda yoritiladi. Maskur esdaliklardan ilmiy-tadqiqot ishlarida foydalanish o‘tmishni yanada teranroq tushinib etish imkoniyatini beradi. Memuar manbalarga xos bo‘lgan muxum xususiyat-bu ularning sub’ektivligidir. Faktlarni bayon qilish va 45 taxlil etishda muallifning shaxsiy xislatlari va dunyoqarashi va siyosiy qiyofasi o‘z aksini topadi. Esdaliklarning yana bir xususiyati bu ularning ko‘p xollarda bir yoqlamaligidir. Bu hol ko‘pincha muallifning egallab turgan vazifasi, mansabi va tasvirlanayotgan voqealar aloqadorligiga bog‘liqdir. Esdaliklar mualliflari ko‘pincha voqealarni to‘g‘ri bayon etmaydi. Esdaliklarda ba’zi voqea xodisalarning qasddan «unitib qolishi» yoki mavjud bo‘lmagan faktlar «esga tushishi» extimoldan xoli emas. Ayrim mualliflar o‘tmish voqealarga yangicha yondashishni istamaydilar. (Komil YAshinning «YOdnoma»), boshqalari esa o‘tmishni modernizatsiya (yangilash) qilishga urinadilar. SHu boisdan tadqiqotchi esdaliklarda bayon etgan mateiallarni sinchkovlik bilan taxlil etishlari kerak. Memuar manbalarning yana bir turi kundaliklardir. Kundalik deganda biz voqealar jarayonida muallifning o‘z fikr muloxazalarini yozib borishini tushunamiz. Taasurotlar doirasi ko‘pincha muallifning ko‘rgan-kechirganlari bilan cheklanadi. Kundalik yozuvlarda ko‘pincha zamondosh shaxslarning jonli va yorqinli qiyofalar gavdalanadi. Mazkur manba muallifning ichki dunyosini bilib olish imkoniyatini beradi, voqealar bayoniga jonli tus beradi. Lekin shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, bu davrda O‘zbekistonda kundaliklar yozish keng tarqalmagan edi. Xatlar (maktublar) ham memuar manbalar qatoriga kiradi. Ularning kundalik bilan o‘xshash tomoni ko‘p. Maktublar, asosan voqealar jarayonida yoziladi. Ular odamlarning o‘zaro muloqot qilish vositasidir. Xatlar odatda kundaliklagar nisbatan kengroq funksiyalarni bajaradi. SHaxsiy muqotaba orqali odamlar ma’lum masalalar bo‘yicha fikr almashib oladilar. Xatlarni o‘qiganimizda ko‘p voqealardan xabardor bo‘lamiz. Muallifning qiyofasi va dunyoqarashi ko‘z o‘ngimizda qiyofalanadi. Masalan, II-jaxon urushi frontlaridan janchilarimiz yo‘llagan maktublarda urushning dahshatli manzaralari, soldat va ofitserlarning og‘ir turmushi o‘z aksini topgan. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sovet davri tarixi bo‘yicha nixoyatda boy va xilma-xil manbalar mavjuddir. Bu manbalarning ko‘pi sotsialistik mafkura ruxi bilan yo‘g‘rilgan bo‘lsada, ularni tanqidiy ruxda tahlil etish bu davr tarixining real manzarasini yaratish imkoniyatini beradi.