|
жуфт оила юзага келди, унга, асосан эр, хотин ва унинг болалари кирди.
Энди никоҳ ўзига хотиннинг болаларини тарбиялаш ва боқишни таъминлашни мақсад қилиб қўйган эркак ва аёлнинг иттифоқига айланди. Бунинг учун эр-хотиннинг ҳар бири ўз уруғидан олган улушидан, маҳсулотидан фойдаланишган. Бундай иттифоқ юзага келишининг объективлиги меҳнатига яраша тақсимотни ролининг ортиши ва тенг тақсимлаш ролининг пасайиши билан ортиб борди. Жуфт никоҳнинг юзага келиши билан жуфтлар ўртасидаги жинсий муносабатлар нафақат шунчаки ахлоқий меъёрлар билан бошқариладиган доираларга, балки, ижтимоий-иқтисодий доирага (рамкага) киритилди.
Оилани ибтидоий жамоа тузуми давридаги ривожланишининг умумий кўринишлари асосан никоҳ ришталарини мустаҳкамлаш сари бориб, никоҳгача ва никоҳдан ташқаридаги алоқаларни чегаралаб борган. Масалан, Янги Гвинеядаги папаусларда никоҳ мустаҳкамлигини таъминловчи шундай иқтисодий воситалардан бири бўлиб келин учун тўланадиган тўловлар(қалин) хизмат қилган. Эр хотинини, унинг бевафолиги учун жазолаш ҳуқуқини олган, шунингдек етказилган «ахлоқий зиён учун» унинг ўйнашидан моддий рағбат ҳам талаб қилиши мумкин бўлган. (Албатта, бу эркакни шу хотиннинг болаларини боқишда фақат унинг эри бўлганлиги учунгина иштирок этишга мажбурлиги билан боғлиқ бўлган. Шу болаларни онасининг эри - ота деб аталган, бу ўринда биологик нуқтаи назардан у ҳақиқатан ҳам шу болаларнинг отаси бўлмаслиги мумкин. Ҳали у вақтларда биологик қариндошлик аҳамиятга эга бўлмаган.
Хусусий мулкчиликнинг юзага келиши ва мустаҳкамланиши билан синфий муносабатлар шакллана борган, бу эса никоҳнинг ҳозирги замон шакли - моногамиянинг шаклланишига асос бўлган. Моногам оила ва моногам никоҳ ўзининг классик шаклида фақат синфийлик жамиятининг етилиши билан тасдиқлана борган.
Хусусий мулкчиликнинг юзага келиши бир одам ишлаб чиқариш воситаларининг тўла ёки бошқарувчи эгаси бўлиб қолишини, бошқа одам эса улардан бутунлай маҳрум бўлишлигини ёки хусусий мулк эгаси тобе бўлишлигини билдиради. Бу ишлаб чиқариш воситаларини тақсимлашга бўлган муносабатни ва уларни ишлаб чиқарилган маҳсулотни тақсимлашга бўлган муносабатлар асосига айлантиришга ажратилишига олиб келди. Агар аввалида ижтимоий (жамоа) маҳсулотини олиш учун фақат шу жамоанинг аъзоси бўлишгина кифоя бўлса, кейинчалик бунинг учун одамнинг ижтимоий(жамоа) меҳнатидаги ҳақиқий иштироки талаб қилинди, сўнг эса нафақат жамоага аъзолик ва на меҳнат, балки айнан ишлаб чиқариш воситаларига, хусусий мулкка эгалик жамиятда ишлаб чиқилган маҳсулотни тақсимлашга асос бўлиб қолди.
Тенг тақсимлаш ва меҳнатига яраша тақсимлаш ўрнига хусусий мулкка эгалигига қараб тақсимлаш юзага келди. Меҳнатнинг ўзи, ўз-ўзича жамоа томонидан яратилган маҳсулотдан улуш олишга ҳуқуқ беролмай қолди. Қул ўзи яратган маҳсулотнинг арзимаган қисмини олиш ҳуқуқига ҳам эга бўлмаган, чунки унинг ўзи ҳам (бутун борлиғича, ҳатто унинг ҳаёти ҳам) тўлалигича хусусий мулк эгасига, қулдорга тегишли бўлган. Бу жамият миқёсида, оила миқёсида ҳам шунга ўхшаш ўзгаришлар рўй берган. Хусусий мулкчиликка, синфийлик жамиятига ўтиш билан, тенг тақсимланишни бутунлай йўқолиши билан болаларни боқиш, тарбиялаш мажбурияти бутунлай оила зиммасига юклатилади. Бунда эр фақат ишлаб чиқариш воситаларининг эгаси, мулкдори бўлганлиги учунгина боқувчи ҳисобланади. Бу ўринда у меҳнатда иштирок этиши ёки иштирок этмаслиги ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмаган. Аёл эса фақат хусусий мулк эгаси бўлмаганлиги учун боқувчи ролида мавжуд бўлган. Унинг меҳнатда иштирок этиши (ҳатто оиладаги барча моддий бойликлар фақат унинг меҳнати эвазига яратилган бўлсада) ҳеч қандай роль ўйнамайди. Шундай қилиб, синфийлик жамиятида эр-хотин ўртасидаги алоқалар асосида уларнинг ишлаб чиқариш воситаларига бўлган муносабатлари ётади.
Агар ҳатто ижтимоий тақсимот бўйича келаётган маҳсулотнинг ҳаммаси хотин томонидан яратилган бўлса ҳам, агар ҳатто эр хотинни эмас, балки хотин эрни таъминлайдиган бўлса ҳам хусусий мулк эгаси бўлиб эр ҳисобланган, айнан у боқувчи ҳисобланган. Шундай қилиб, бу даврга келиб хотин қул ролини бажаришга тушиб қолган. Аёллар кўплаб фуқаролик ҳуқуқларидан маҳрум этилган, у қонун олдида ҳам ўз эри билан тенг бўлмаган. Қулдорлик ва феодал жамиятларда фақат эркакларгина бевосита ижтимоий-иқтисодий ишлаб чиқариш муносабатлари тизмига киришган. Аёллар эса бу тизимлар билан фақат ўз эрлари воситачилиги орқалигина алоқада бўлган.
Шу билан бирга эрга оила учун барча мажбурият, барча масъулият юклатилган. Эр қонуний тартибда оилани барча аъзоларининг, ўз фарзандларининг хўжайини деб эълон қилинган. Қондошликни оналик чизиқлари бўйича ҳисоблаш мумкин бўлмай қолган, унинг ўрнига қариндош-уруғчиликни оталик чизиғи, шажараси бўйича ҳисоблаб келинган. Масалан, Напалеон кодексида жумладан, отаси кимлигидан қатъий назар «никоҳда уруғланган боланинг отаси эр ҳисобланади»,-деб таъкидланган. Бу эркакни ўзининг биологик жиҳатдан ҳам оталикнинг ишончлилигини таъминлашга ўз хотинини бегона эркак билан алоқага киришиш эҳтимолини бартараф этишга интилишларини туғдирди. Хотиндан вафодорликни талаб қилиш ҳам, келиндан иффатлиликни талаб қилиш ҳам шундан келиб чиққан. Ҳатто эр кўпинча хиёнат устида тутиб олинган хотинини ўлдириш учун қонуний ҳуқуққа ҳам эга бўлган. Масалан, Францияда XIX асрнинг ўрталарида ҳам хотиннинг эрига хиёнат қилганлиги учун унга 3 ойдан 2 йилгача қамоқ жазоси белгиланган. Бу талаблар (моногамиянинг бу тури) аслида фақат аёллар учун тарқатилган. Аёл киши учун жиноят деб ҳисобланган ва жиддий оқибатларга (ҳуқуқий ва ижтимоий) олиб келувчи ҳатти-ҳаракат (масалан, турмуш ўртоғига хиёнат қилиш), эркак учун, қандайдир обрў ёки жуда ёмон баҳоланганда унчалик аҳамиятли бўлмаган, фахр билан «осиб юриш» мумкин бўлган ахлоқий доғдек ҳисобланган.
АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари. — Тошкент: «Ўзбекистон», - 1998. - 683 б.
2. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. — Тошкент.: «Ўзбекистон», 1998. — 431 б.
3. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. Тошкент.: «Шарқ», 1999. — 182 б.
4. Каримов И. А. Оила фаровонлиги — миллат фаровонлиги. /Ўзбекистон Республикаси Концитуциясининг беш йиллигига бағишланган мажлисдаги табрик сўзи, 1997-йил 5-декабр./
5. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. — Тошкент.: «Ўзбекистон», - 1999. - 48 б.
1998 йил — Оила йили - 1998 год — год семьи. — Тошкент.: «Ўзбекистон», 1998. - 128 б.
7. Абу Али Ибн Сино. Тиб қонунлари, 1-жилд. Тошкент., 1994. 304 б.
8. Авлоний А. Гулистон ёҳуд ахлоқ. Ислом одобидан мумтоз намуналар.
Т., 1993. 120 б.
9. Амир Темур ўгитлари. Т., 1992. 64 б.
10. Акрамова Ф.А., Абдуллаева Р.М. Шарк мутафаккирларининг оила хусусидаги қарашлари.Т.: «Шамс АСА», 2002. 25 б.
11. Акрамова Ф.А., Абдуллаева Р.М.Оилавий ҳаётни ўрганишга оид психологик тестлар.Т.: «Шамс АСА», 2002. 58 б.
12. Акрамова Ф.А., Абдуллаева Р.М.Оилавий ҳаётга оид психологик тавсиялар.Т.: «Шамс АСА», 2002. 63 б.
13. Акрамова Ф.А.Инсоний муносабатлар психологияси.Т.: «Шамс АСА», 2005. 68 б.
14. Акрамова Ф.А.Оилада муомалани ташкил этиш психологияси. Т. : «Шамс АСА», 2006, 90 б.
15. Акрамова Ф.А., Лутфуллаева Н.Х., Ҳайдарова Х.Р. Шахсни ижтимоий муносабатларда ўрганишга оид психологик тестлар. Т.: «Шамс АСА», 2006, 61 б.
Do'stlaringiz bilan baham: |
