O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

6 -TEMA: SAYLAW XUQIQI ERKINLIGI - PUQARALIQ

JA’MIYETININ’ SHA’RTI

Reje

1. Erkin saylawlar puqaralıq jámiyetiniń tiykarǵı belgisi.

2. Xalıq ara saylaw standartları hám Ózbekstan nızamchiligi.

3. Ózbekstan saylaw nızamshılıǵınń rawajlanıwı.

4. Erkin saylawlardı ótkeriwde ǵalaba xabar quraltalarining roli
Puqaralardıń saylawlarda hám basqa siyasiy processlerde aktiv qatnas etiwi puqaralıq jámiyetiniń za’ru’rli kriteryalarınan biri bolıp tabıladı.«Saylawlar - bul mámleketimizde ámelde bolǵan huqıqıy normalardıń qanshelli demokratiyalıq ruhda ekenin kórinetuǵın etetuǵın, demokratiyalıq huqıqıy mámlekettiń ajıralmas belgisi, xalqning óz qálew-erk-ıqrarın erkin ańlatpa etiwinń, puqaralardıń mámleketlik hám jámiyet basqarıwındaǵı qatnasıwınıń tiykarǵı forması bolıp, oǵada za’ru’rli hám sheshiwshi áhmiyetke iye máseledir».Demokratiyalıq saylawlar arqalı demokratiyalıq kriteryalar ámelge qollanıladı, xalqning isenimli wákili húkimet tepasiga keledi, barlıq puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri kepillik beriledi, arzıw-úmitleri ámelge asadı.Saylaw xalıq hákimiyatiniń tımsalı bolıp, bárinen burın ózinde jámiyet aǵzalarınıń, qolaversa saylawshı - puqara mápin bildiredi.Kúshli mámleketlikten - kúshli puqaralıq jámiyeti tárepke ámelge asırılıp atırǵan túpkilikli ózgerislerde saylawlardıń ornı kútá úlken bolıp tabıladı. Ózbekstan ózbetinshe rawajlanıw jolıniń házirgi basqıshında mámleketlik hákimiyattıń wákillik shólkemlerin erkin, nızamlı hám ádalatlı saylawlar tiykarında formalantirilishi demokratiyalıq processler hám jańalanishlarning socialliq ómirde joqarı qádiriyat sıpatında ańlatpa atırǵanlıǵınıń jaqtı úlgisi bolıp tabıladı.Erkin saylawlardı ótkeriw processinde nızamlılıq, teńlik sıyaqlı bir qatar ulıwma huqıqıy printsplarǵa iyiwmesten ámel etiliwi olardı tabıslı ámelge asırıwǵa hám puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwge xızmet etedi. Demokratiya saylaw tiykarında, erkin pikir ortaqlıǵında, siyasiy plyuralizm bar ekenliginde kórinetuǵın boladı.Saylawlar adamlıq jámiyetiniń bir neshe ásirlik tariyxıy rawajlanıw jemisi bolıp, mámleketlik hám jámiyettiń rawajlanıwlasqan modellerin qáliplestiriw maqsetinde payda bolǵan institut bolıp tabıladı.Házirgi dáwir kelip, dúnyanıń kópshilik mamalakatlarida mámleketlik hákimiyat hám óz-ózin basqarıw shólkemlerin qáliplestiriw menen baylanıslı bolǵan demokratiyalıq saylawlar siyasiy sistemasınıń ajıralmaytuǵın strukturalıq bólegine aylanıp boldı.Hár qıylı mámleketlerdegi huqıqıy mámleketlik hám puqaralıq jámiyetiniń rawajlanıw dárejesin olarda ótkeriladigan saylawlarǵa, saylawlardaǵı xalıqtıń qatnasıwına, saylawlardıń dárejesine kóre belgilenedi. Bunnan tısqarı mámleketdegi tınıshlıq, turaqlılıq xukm jıljıtıwı hám shaxs, jámiyet, mámleketlik qawipsizliginiń támiyinleniwidemokratik saylaw printspları-dıń qaysı dárejede ámelge chiqi-shiga da tikkeley baylanıslı.Erkin saylaw huqıqınıń ámelge asırılıwı, erkin hámde anıqına ańlatpa etiletuǵın xalıq eriksi húkimet hám hár qanday húkimet nızamlılıǵınıń hasası ekenligi hám hár bir shaxsning óz mámleketin basqarıwda tikkeley yamasa óz wákilleri arqalı qatnasıw huqıqı kóplegen xalıq ara hújjetlerde bólek aytıp ótken. Puqaralardıń tikkeley saylaw processinde, ózleri erkin saylaydigan wákilleri arqalı mámleketti basqarıwda qatnasıw huqıqınıń ámelge asırılıwı ushın jaratılǵan múmkinshilikke qaray, ol yamasa bul mámleketlik qaysı dárejede demokratiyalıq printsplar tiykarında jasap atırǵanlıǵına ataq beriw múmkin.Ózbekstan xalqi demokratiyalıq rawajlanıwı huqıqıy mámleketlik qurıw arqalı puqaralıq jámiyetin júzege keliw qlishni ko'zlaydi. Bul haqqındada, Ózbekstan Respublikası Prezidenti sonday degen edi: “Biz ushın puqaralıq jámiyeti - sociallıq mákan. Bul mákanda nızam ústin turatuǵın bolıp, ol insannıń óz-ózin kámal taptırıwǵa tosqınlıq etpeydi, kerisinshe járdem beredi. SHaxs mápleri, onıń huqıq hám erkinliklerin tolıq dárejede ámelge asıwına kómeklesedi.Áyne waqıtta, basqa adamlardıń huqıq hám erkinlikleri kamsitilishiga jol qoyılmaydı.YA'ni erkinlik hám nızamǵa baǵınıw bir waqtıniń ózinde ámel etedi”.Onıń ushın, bárinen burın, adamlardıń siyasiy aktivligin joqarı dárejege kóteriwge bólek itibar qaratıw talap etiledi.Puqaralardıń siyasiy-sociallıq tárepten etukligi onıń mámleketlik turmısında aktiv qatnas etiwi menen belgileniwi shubhasız.Demokratiyanıń usı eń za’ru’rli printspın turmısqa qollanıw etiw, puqaralardıń saylaw huqıqını, óz qálew-erk-ıqrarın erkin ańlatıw, óz nızamlı máplerin ámelge asıriw hám qorǵaw huqıqını támiyinlew ushın haqıyqıy shárt-sharayat, huqıqıy tiykar jaratıp beriliwi kerek.Ózbekstanda bulardıń barlıǵı jaratılǵan. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasıda, “Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylawı tuwrısında”gi, “Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında”gi, “Puqaralar saylaw huqıqlarınıń kepillikleri tuwrısında”gi, “Xalıq deputatları wálayat, rayon hám qala Keńeslerine saylaw tuwrısında”gi, “Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq saylaw komissiyası tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası nızamlarında saylawlarǵa tiyisli hámme tarepinen tan alınǵan demokratiyalıq xalıq ara printsp hám qaǵıydalar bekkemlenip qoyılǵan.Putkil xalıq saylawları arqalı mámleketlik húkimet wákillik shólkemlerin qáliplestiriw demokratiyalıq huqıqıy mámlekettiń eń za’ru’rli belgisi bolıp tabıladı. Demokratiyalıq mámleketlerde saylawlar za’ru’rli áhmiyetke iye ekenligi sonda, olar mámleket parlamenti qanday siyasiy kúshlerden tashkil tappaqtasını anıqlap beredi. Saylawlar mámleket xalqınń keyipi hám kimni ábzel biliwin kórinetuǵın etiwshi kórsetkish sıpatında da úlken áhmiyetke iye boladı.Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti Islom Karimov Oliy Majlis Nızamshılıq palatası hám Senatining qospa májilisindegi lekciyasıda aytıp ótkenidek, «ilk bar eki palatali parlamentga bolıp ótken saylawlar Ózbekstannıń jańa tariyxında bólek, oǵada za’ru’rli orın iyeledi». Zero, demokratiyanıń eń tásirli mexanizmı da saylawlar bolıp tabıladı.Demokratiya hám saylaw túsinikleri mudami qasında yuradi, olar óz-ara birlesip ketken.Negizi da, saylaw- demokratiya degeni, demokratiya - bul saylaw, bolıp esaplanadı. Oliy Majlis Nızamshılıq palatasınıń birinshi jıynalısında mámleketimiz basshıı uqtırǵanidek, deputat degen joqarı isenimge iye hár qaysı insan áwele ózi ushın dawıs bergen adamlar haqqında oylawı da demokratiyanıń98taǵı bir belgi-belgii esaplanadı.Prezidentimiz tán alıw etkenidek, «Puqaralarimiz saylawlarǵa mámleketimiz turmısındaǵı eń za’ru’rli, jámiyetimizdiń barlıq iskerlik tarawılarında ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń mazmun- mánisine, sonday ekenki, hár bir saylawshı táǵdirine tásir kórsetetuǵın siyasiy waqıya sıpatında yondashdilar.Ózbekstan Respublikasında demokratiyalıq huqıqıy mámleketlikti qurıw hám puqaralıq jámiyeti tiykarların qáliplestiriwge qaratılǵan izbe-iz túpkilikli ózgerisler ótkerip kelinmoqda. Bul túpkilikli ózgerisler mámleketlik hám jámiyet ómirinń barlıq iskerlik tarawıların qamtıp alǵan.Atap aytqanda, mámleketlik qurılısı hám basqarıwı, xalıq hákimiyatin támiyinlew, mámleketlik hákimiyat shólkemleri iskerliginde demokratiyalıq prinsiplarni bekkemlew salasında arnawlı bir tabıslardı qolǵa kirgizdik. Biraq, ele aldımızda konstituciyalıq basqarıw princpını jáne de bekkemlew, puqaralar paraxatshiliqti hám milliy kelisimdi támiyinlew, demokratiya jáne social ádalattı ornatıw sıyaqlı, sonıń menen birge ideologiyalar hám pikirlerdiń túrli-tumanlıǵıǵa tiykarlanǵan siyasiy institutlardı jáne de rawajlandırıwdıń arqalı adamgershilikli demokratiyalıq huqıqıy mámleketlik qurıw sıyaqlı úlken wazıypalar turıptı. Tariyxan qısqa waqıt ishinde sovet dáwiridegi eski basqarıw-buyrıqpazlıq sistemasına toqtatıw berilip, milliy mámleketlikchilikni qáliplestiriwdiń puqta huqıqıy tiykarları jaratıldı, mámleketlik hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı, atqarıw etiwshi hám sud hákimiyat tarmaqları islengeni, social hám puqaralıq institutları iskerligi jolǵa qóyılıp, ekonomikanı erkin bazar munasábetlerine ótkeriw procesi ámelge asırılǵanı”ni bólek aytıp ótdi.Zotan, óziniń dúziliwi, dúzilisi tárepinen hám iskerliginde xalqning eriksine tayanǵan, barlıq hámme tarepinen tan alınǵan insan hám puqaralardıń huqıq hám erkinliklerine támiyinlewge intilgan mámleketlik degende shın mánistegi demokratiyalıq mámleketlik tushiniladi. Bunda, demokratiyalıq mámleketlik puqaralardıń erkinshegi hám erkin oylıliligiga tiykarlanǵan puqaralıq jámiyeti demokratiyasınıń za’ru’rli ajıralmaytuǵın bólegi bolıp tabıladı.Usı mámlekettiń legitimliligi tiykarın bolsa xalıq suverenitet quraydı.Óz gezeginde, xalıq suverenitettiń ámelde kórinetuǵın bolıwınıń tiykarın saylawlar arqalı islengen mámleketlik hákimiyat bildiredi.Hár qanday mámlekettiń demokratiyalıq mámleketlik, dep járiyalawdıń ózi jetkilikli emes, keregi, onıń dúziliwi hám iskerligin tiyisli huqıqıy institutlar, huqıqıy kepillikler menen támiyinlewden ibarat esaplanadi. Bunday, konstituciyalıq-huqıqıy institutlardıń negizin saylaw huqıqı institutı quraydı.Áne sol noqatı názerden qaraǵanda, joqarıda kórsetilgen maqsetlerge erisiwde saylawlar bir waqtıniń ózinde ekew iri wazıypanı tarqatıp alıwǵa xızmet etedi: Birinshiden, saylawlar demokratiyanı ámelge asırıwdıń tikkeley forması bolıp, puqaralardı uyushgan halda ózleri jasap turǵan mámleketlik hám jámiyetti basqarıw processlerine saparbar etedi. Haqıyqatlıqtan da “xalıq hákimiyattiń tikkeley joqarı ańlatpasını erkin saylawlar quraydı”.Bunda puqaralar hár qanday processtiń qatnasıwshısı bolǵanı sıyaqlı, saylaw processinde qatnasıw etip ózine siyasiy tájiriybe asıradılar.Olar, eń dáslep, ózleriniń siyasiy sanasına charxlab, siyasiy-huqıqıy mádeniyatın asıradı jáne bul processda qatnasıwdıń shólkemlestirilgen-huqıqıy táreplerin rawajlanıwlashtirib baradılar.SHuningdek, puqaralar uyushqoqlik, birshilik menen, óz háreketlerin shártlesiw tiykarında kórinetuǵın etiwlerinde siyasiy tájiriybe hám kónlikpelerin arttırıp baradılar.Demokratiyalıq mámlekettiń za’ru’rli belgilerinen birin wákillik demokratiyası quraydı.Wákillik demokratiyası puqaralardıń máplerin birlestirib, nızamlar hám qararlar qabıllawǵa mutloq huqıq berilgen saylanadigan shólkemler arqalı xalıq hákimiyattı ámelge asırıwı bolıp tabıladı.Bunnan kelip shıǵadıki, shın mánistegi wákillik demokratiyasınıń ámelge asırılıwı saylaw procesiniń demokratiyalıq printsplarǵa ámel etiwligi menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı. Bunnan juwmaq etiw múmkin, demokratiya hám saylawlar bir- biri menen tıǵız baylanıslı túsinikler bolıp tabıladı. Mámleketlik hákimiyat shólkemleri ekew usılda qáliplestiredi: saylawlar jolı menen hám belgilew jolı menen. Ózbekstanda atqarıw hákimiyatı hám sud shólkemleriniń joqarı hámellerine belgilewler saylanadigan organlar tárepinen ámelge asırılıp kelinmoqda. Ózbekstanda tikkeley saylawlar jolı menen Oliy Majlisnıń bir palatası - Nızamshılıq palatası hám mámleketlik baslıǵı - Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylanadilar.. Saylawlar, referendum sıyaqlı, xalıqtıń erk-ıqrarın tuwrıdan-tuwrı kórinetuǵın etiliwiniń nızamlastırılgan forması bolıp tabıladı. Saylawlar arqalı puqaralar mámleketlik hákimiyat shólkemleriniń qáliplesiwinde qatnasadılar jáne bul menen mámleketlik basqarıwındaǵı óziniń konstituciyalıq huqıqını ámelge asıradılar.Puqaralıq jámiyeti menen saylawlardıń baylanıslılıǵı tiykarınan usınıń menen belgilenediki, puqaralıq jámiyeti, puqaralardıń pikirleri hám máplerinń túrli-tumanlıǵıǵa tiykarlanǵan halda, shólkemlestiriledi, mámleketlik shólkemleri puqaralardıń qatnasıwı menen ádalatlı saylawlar tiykarında tashkil etilmeytuǵın bolsa, puqaralardıń qálegen túrde nızamǵa boysınıw etiwin támiyinlewge, ótkir sociallıq qarama-qarsılıqlardan qochib-qutilishga múmkinshilik bolmaydı, Demokratiyalıq saylawlar - húkimet máselesiniń kúsh menen hal etiliwin tamaman biykar etedi. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası Kirisiwinde aytıp ótkenidek, jurtımızda «xalqaro huqıqtıń ǵalaba tán alinǵan qaǵıydaları ústinligi» tán alınadı.Ekenin aytıw kerek, XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap puqaranıń saylaw huqıqları hám erkinlikleri teması abıraylı xalıq ara shólkemler saldamlı shuǵıllanatuǵın máselege aylandı. Házirgi waqıtta dúnyada insannıń saylaw huqıqları hám erkinliklerin támiyinlew, erkin demokratiyalıq ádalatlı saylawlardı shólkemlestiriw hám ótkeriw tarawıǵa tiyisli 20 den zıyat xalıq ara normativlik-huqıqıy hújjetler ámeldegi.Saylaw huqıqı tarawıǵa daqılı bar prinsiplar hám ulgiler Birlesken Milletler Shólkeminiń bir qansha xalıq ara universal hújjetlerinde, atap aytqanda, Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyasınıń (1948 jıl) 21-statiyasında, Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar tuwrısındaǵı xalıq ara paktning (1966 jıl) 25-statiyasında, Irqiy muqatıwdıń barlıq formalarını tamamlaw tuwrısında xalıq ara konvensiyaning 5-statiyasında, Irqiy muqatıwdıń barlıq formalarını tamamlaw tuwrısında BMT deklaratsiyasınıń (1963 jıl) 6 -statiyasında bekkemlenip qoyılǵan.Mámleketlik hákimiyat wákillik organına saylaw máselelerine ózinde 145 mámleketlik parlamentlarini birlestirgan hám, atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası da aǵza esaplanıwshı Parlamentlararo birlespe ásirese úlken itibar qaratadı. 1994 jılı Parlamentlararo birlespe Keńesi «Erkin hám ádalatlı saylaw prinsiplari tuwrısındaǵı deklaratsiya» ni qabılladı. Usı Deklaratsiya barlıq mámleketler húkimetleri hám parlamentlarini usı hújjette belgilengen saylaw huqıqı tarawıǵa tiyisli xalıq ara prinsiplar hám normalarga ámel etiwge shaqırıq etedi.Regionlıq xalıq ara shólkemler da ózleriniń Insan huqıqları hám tiykarǵı erkinliklerin qorǵaw tuwrısındaǵı Evropa konvensiyasi (1950 jıl), Insan huqıqları tuwrısındaǵı Amerikalıq konvensiyasi (1969 jıl), Insan hám xalıqlar huqıqlarınıń Afrika xartiyasi (1986 jıl) sıyaqlı xalıq ara-huqıqıy hújjetleri tımsalında xalıq ara saylaw ulgilerine zárúr áhmiyet qaratadı. Atap aytqanda, Evropada Qawipsizlik hám xızmetleslik shólkeminiń (EXHT) demokratiyalıq saylawlar salasındaǵı tiykarǵı ulgileri Insaniylik kriteryaları boyınsha Kopengagen hújjetinde (1990 ) sawlelengen. EXHTning saylaw prinsiplarini tómendegi ettita sóz - universallıq, teńlik, erkinlik, ádalatlılıq, yashrinlilik, ashıqlıq hám esapdorlik - mısalında tolıq ańlatıw múmkin.Bul - hár bir dawıs itibarǵa alınıwı hám puqara mámleketlik hákimiyat wákillik shólkemlerin qáliplestiriwge kómeklashishi múmkin ekenliginiń ayriqsha dáreki bolıp tabıladı.Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen qabıl etilgen Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyasınıń 21-statiyasına kóre, “Hár bir insan ózi jasap atırǵan mámlekettiń basqarıwında tikkeley yamasa erkin saylaǵanı wákiller arqalı qatnasıw huqıqına iye esaplanadı. Xalıq eriksi hákimiyattıń hasası bo'lmog'i kerek; bul erik udayı tákirarlanatuǵın hám jalǵanlastırılmaǵan, ulıwma hám teń saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw yamasa dawıs beriw erkinligin támiyinleytuǵın basqa teń bahalı sırtqı kórinisler jardeminde ótkeriladigan saylawlarda óz hákisin tappaqtası kerek”. Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen qabıl etilgen taǵı bir hújjet, yaǵnıy “Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar tuwrısında”gi xalıq ara Paktning 25-statiyasına muwapıq hár bir puqara muqatıwlarsız hámde negizsiz sheklewlarsiz: tikkeley hám erkin saylaǵanı wákiller arqalı mámleketlik jumısların basqarıwda qatnasıw; ulıwma hám teń saylaw huqıqı tiykarında, jasırın dawıs beriw arqalı ótkeriladigan hám saylawshılardıń erkin haldaǵı qálew-erk-ıqrarın támiyinleytuǵın anıq udayı tákirarlanatuǵın saylawlarda dawıs beriw hám saylanish; óz mámleketinde ulıwma shártlerde mámleketlik xızmetine kiriwde teń huqıqqa ıyelewi joizligi aytıp ótken.Birlesken Milletler Shólkeminiń “Irqiy muqatıwdıń barlıq formalarıǵa toqtatıw beriw tuwralı” gi hámde “Hayallarǵa salıstırǵanda muqatıwlardıń hár qanday formalarıǵa toqtatıw beriw tuwralı” gi xalıq ara konvensiyalarga kóre, hayallar hesh qanday muqatıwlarsız er adamlar menen teń saylaw huqıqına iye esaplanadılar. Irqiy yamasa milliy tiyisliligi, terisining reńi, etnik kelip shıǵıwına qaray puqaralarina saylaw huqıqını qandayda-bir tárzde tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan sheklew ta'qiqlanishi belgilep qoyılǵan.Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen 1952 jıl 20 dekabrde qabıl etilgen hámde Ózbekstan Respublikası 1997 jıl 30 avgustda qosılǵan «Hayal-qızlardıń siyasiy huqıqları tuwrısında» gi Konvensiyaning 1-statiyasında hayal-qızlar hesh bir muqatıwlarsız er adamlar menen teń sharayatlarda barlıq saylawlarda dawıs beriw huqıqına iye esaplanadılar dep belgilengen. Usı hújjettiń 2-statiyasında bolsa hayal-qızlar hesh bir muqatıwlarsız er adamlar menen teń sharayatlarda saylab qoyılatuǵın shólkemlerge milliy nızamshılıqda belgilengen tártipte saylanishi múmkin. SHu menen birge, 1979 jıl 18 dekabrdegi «Hayal-qızlar huqıqları kamsitilishining barlıq formalarıǵa toqtatıw beriw tuwrısında» gi Konvensiyaning (Ózbekstan Respublikası 1995 jıl 6 mayda qosılǵan) 7-statiyasına muwapıq, qatnasıwshı mámleketlikler mámlekettiń siyasiy hám jámiyetlik turmısında hayal-qızlar kamsitilishiga toqtatıw beriw maydanıdan barlıq tiyisli sharalardı kóriwleri, atap aytqanda, hayallarǵa er adamlar menen teń shárt-shárayatlar tiykarında tómendegi huqıqlardı támiyinlewleri kerek: a) barlıq saylawlar hám ǵalabalıq referendumlarda dawıs beriw hám ǵalabalıq saylanadigan organlarǵa saylanish; b) mámleketlik siyasatını qáliplestiriw hám ámelge asırıwda qatnasıw hámde mámleketlik lawazımların iyelew, sonıń menen birge, mámleketlik basqarıwdıń barlıq buwınlarında mámleketlik wazıypaların ámelge asırıw.Parlamentlararo Birlespe Keńesi tárepinen qabıl etilgen “Erkin hám ádalatlı saylawlar kriteryaları tuwrısında”gi Deklaratsiyanıń 1-statiyasında hár qanday mámleketlikde húkimet xalqning ulıwma, teń hám jasırın dawıs beriw tiykarında úzliksiz waqıt aralıǵinda ótkerip turıladıǵan haqıyqıy, erkin hám ádalatlı saylawlarda ańlatadıǵan qálew-eriksidan kelip shıǵadı, dep belgilengen.Evropada Qawipsizlik hám Xızmetleslik Shólkeminiń Insaniylik kriteryaları boyınsha Kopengagen hújjetinde demokratiyalıq saylaw prinsiplari kórsetip ótilgen bolıp, olar universallıq, teńlik, erkinlik, ádalatlılıq, jasırınlilik, ashıqlıq hám esapdorlik sıyaqlılarda ańlatpasını tapqan.Evropada Qawipsizlik hám Xızmetleslik Shólkeminiń mámleketlik hám húkimet basshılarınıń 1990 jıl 19 -21 noyabrdegi Keńesinde qabıl etilgen “Jan’a Evropa ushın Parij Xartiyasi”da usı shólkemge aǵza mámleketlikler basshıları gerdenine óz mámleketlerin birden-bir basqarıw sisteması sıpatında kurish, jipslashtirish hám bekkemlew minnetlemelerinde demokratiyalıq basqarıw erkin hám ádalatlı saylawlar waqtıda úzliksiz túrde kórsetilgen xalıq qálew eriksine tiykarlanish, wákillik hám pikirler túrli-tumanlıǵı ayrıqshalıqına iye bolǵan demokratiyalıq saylawlarǵa esabat beriwge mámleketlik hákimiyatlarınıń nızamlarǵa ámel etiw minnetlemelerin támiyinleniwi aytıp ótken.2002 jıl 7 oktyabrde Kisinev qalasında qabıl etilgen “Ózbetinshe Mámleketlikler Doslıq awqamıda qatnasıw etiwshi mámleketlerde demokratiyalıq saylawlar, saylaw huqıqları hám erkinlikleri standartları tuwrısındaǵı Konvensiyasi”da demokratiyalıq saylawlar xalıq hákimiyat hám erk-ıqrarınń tikkeley joqarı ańlatpasınıń biri, saylanadigan mámleketlik hákimiyat hám jergilikli ózin ózi basqarıw shólkemleri xalıq (milliy) wákilliginiń, saylanadigan lawazımlı adamlardıń hasası esaplanadı. Saylawlardı xalıq ara baqlaw, saylaw procesi qatnasıwshılarınıń saylaw huqıqları hám erkinliklerin ámelge asırıw kepillikleri demokratiyalıq saylawlardıń standartları esaplanıwı tán alıw etiledi.2002 jıl 7 oktyabrde qabıl etilgen Ózbetinshe Mámleketlikler Doslıq awqamıǵa aǵza mámleketlerdiń «Demokratiyalıq saylawlar, saylaw huqıq hám erkinlikleri standartları tuwrısında» gi Konvensiyaning 1-statiyası 2-bandida, saylawshılardıń erkin qálew-erik bildiriwin támiyinleytuǵın, ulıwma, teń saylaw huqıqı menen jasırın dawıs beriw tiykarındaǵı saylawlardıń úzliksizligi, májburiyligi, odilonaligi, anıqlıǵı hám erkinshegi printspların támiyinlew.Ózbekstannıń házirgi saylaw nızamchiligida tiykarǵı xalıq ara saylaw ulgilarining barlıǵı implementatsiya etilgen. Áwele, Konstituciyamızda hám milliy saylaw nızamshılıǵımızda, atap aytqanda, «Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamda (jańa redakciyası) saylaw xalıq óz hákimiyat hám qálew-erk-ıqrarın tuwrıdan-tuwrı ámelge asıriwiniń joqarı ańlatpası, mámleketlik hákimiyat shólkemlerin demokratiyalıq tárzde shólkemlestiriwdiń negizi ekeni belgilengenler etiledi.Puqaranıń mámleketlik hákimiyat wákillik shólkemlerine saylash (aktiv saylaw huqıqı) hám saylanish (passiv saylaw huqıqı) huqıqları Ózbekstan Konstitusiyasıda bekkemlengen, onı ámelge asırıw tártip- qaǵıydaları saylaw nızamchiligida anıq belgilep qoyılǵan. Bunda saylash hám saylanish huqıqları, saylawlar rejimi, usınıń menen birge, saylaw huqıqları hám erkinliklerinń shekleniwi menen baylanıslı máselelerdiń nızamshılıq tiykarında tártipke solinishi insannıń ǵalaba tán alinǵan huqıq hám erkinliklerin, olardıń nızamlı kepilliklerin shegaralap qo'ymaydi. Ózbekstan saylaw nızamchiligida ulıwma saylaw huqıqı Prinsipi bekkemlengen.Hár bir puqara saylaw kúnine shekem yamasa saylaw kúninde Konstitutsiyada hám saylaw tuwrısındaǵı nızamlarda belgilengen arnawlı bir yoshga tolıwı menen mámleketlik hákimiyat wákillik shólkemlerine saylash hám saylanish huqıqına iye esaplanadı («Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 2- statiyası).Ulıwma saylaw huqıqı puqaralardıń sociallıq kelip shıǵıwı, social hám múlkshilik poziciyasi, irqiy hám milliy tiyisliligi, jinsi, maǵlıwmatı, tili, dinga munasábeti, shınıǵıwınıń túri hám ayrıqshalıqı sıyaqlı jaǵdaylardan qaramastan, hesh qanday muqatıwlarsız ámelge asariladi.Sud tárepinen mámilege uqıpsız dep tabılǵan puqaralar, sonıń menen birge, sud hukmi menen azatlıqtan juda etiw jaylarında saqlanıp atırǵan shaxslar saylanishi múmkin emes hám saylawda qatnaspaydılar.Teń saylaw huqıqı Prinsipi «Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 3-statiyasında bekkemlengen.Hár bir puqara - saylawshı bir dawısqa iye hám basqa puqaralar menen tengma-teń tárzde óziniń áne sol dawısqa iyelik huqıqını ámelge asıra aladı.Bir mandatli saylaw okruglari boyınsha dawıs beriwde usı okruglar teńlik tiykarında dúziliwi támiyinlenedi.Bir mandatli saylaw okruglarining saylawshılar sanıǵa qaray dúzilisi teńlikka ámel etiwdiń ayriqsha kriteryası bolıp tabıladı. «Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 7-statiyasında belgilengenler etilgenidek, «nizamchilik palatasıǵa saylaw ótkeriw ushın bir júz jigirmata aymaqlıq saylaw okrugi dúziledi. Hár bir saylaw okrugidan bir deputat saylanadi».SHu statiyanıń dawamında belgileniwishe, «Saylaw okruglari, qaǵıyda jol menende, Ózbekstan Respublikasınıń pútkil aymaǵinda saylawshılar sanı teń halda dúziledi».Hár bir saylawshı óziniń erkin dawıs beriwde qatnasıw huqıqıdan paydalanıw maqsetinde saylaw uchastkasına, sonıń menen birge, dawıs beriw reti kelgendege teń tiykarlarda hám hesh qanday tosıqlarsız kiriw ruxsatıǵa iye esaplanadı.Hár bir puqara saylawda óz kandidatin kórsetiw múmkinshiligiden paydalanıwda da teń huqıqlarǵa iye.Ózbekstan saylaw nızamchiligida tuwrıdan-tuwrı saylaw huqıqı Prinsipi da sawlelengen.Puqaralar saylawda kandidat ushın tikkeley, yaǵnıy tuwrıdan-tuwrı dawıs berediler. «Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 4-statiyasında belgilengenidek, «nizamchilik palatası deputatları puqaralar tárepinen tikkeley saylanadilar». Ózbekstan nızamchiligidagi jasırın dawıs beriw Prinsipi saylawshılardıń qálew-erk-ıqrarınń qanday tárzde bo'lmasin qadaǵalaw etiliwin istisno etiw, erkin saylaw ushın teń shárt-sharayat támiyinlew sıyaqlı maqsetlerdi názerde tutadı.Saylawlar jasırın dawıs beriw procedurasıdan paydalanǵan halda ótkeriledi.Ózbekstanda puqaralardıń saylawda qatnasıwı erkin hám qálegen bolıp tabıladı. Hesh kim olardıń arnawlı bir kandidat ushın «tarafdor» yamasa «qarshi» dawıs beriwge májbúr etiw huqıqına iye emes. Hesh kim puqaraǵa onı saylawda qatnasıwǵa yoxud qatnasıw etmaslikka májbúrlew maqsetinde tásir ótkeriwge, sonıń menen birge, óz qálew-erk-ıqrarın emin-erkin ańlatpa etiwi ushın májbúrlewge haqılı emes. «Nızamshılıq palatası deputatları saylawında erkin hám jasırın dawıs beriledi.Dawıs beretuǵınlarınıń qálew-eriksi qadaǵalaw etiliwine jol qoyılmaydı» («Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 5-statiyası).Byulletenni belgilew waqtıda dawıs beriw reti kelgendede dawıs beretuǵınnan basqa adamlardıń házir bolıwı qadaǵan etiledi.Ózbekstan saylaw nızamchiligida saylawlardıń ashıqlıǵı hám áshkaralıǵı Prinsipine bólek orın berilgen.nızamshılıq palatası saylawlarına tayarlanıw jáne onı ótkeriwdi saylaw komissiyaları ashıq hám áshkara ámelge asıradılar («Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 6 -statiyası). Saylawlardı belgilew, tayarlanıw hám ótkeriw, puqaralardıń saylaw huqıqını támiyinlew hám qorǵaw menen baylanıslı qararlar saylaw tuwrısındaǵı nızamlarda názerde tutılǵan tártipte hám múddetlerde rásmiy daǵaza etiledi hám kópshiliktiń itibarına usınılıp etiledi. Usı prinsipga ámel etiliwi saylaw processlerin milliy hám xalıq ara dóńgeleklerde baqlawdı jolǵa qoyıw ushın da tiyisli shárt-sharayat jaratadı.Respublikamız ǵárezsizlikti qolǵa kirgiziwi munasábeti menen saylaw huqıqını rawajlandırıwdıń jańa dáwiri baslandı. Saylaw nızamchiligi házirgi kúnde rawajlanıwlashuv procesin basdan keshirip atır, onıń jetilisken bolıwı ushın etakchi demokratiyalıq mámleketlerdń tájiriybesinen unamlı tárepleri olinmoqda. Hár qanday nızam ushın eń tiykarǵı zat onı ámeliyatǵa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw mexanizmı bolıp tabıladı. 1992 jıl 8 dekabrde Ózbekstan Respublikası Konstituciyasinń qabıl etiliwi milliy saylaw sistemasımizni jaratılıwıǵa tiykar salındı. Atap aytqanda, onıń 7-statiyasında “Xalıq mámleketlik hákimiyattıń birden-bir deregi bolıp tabıladı”, “Ózbekstan Respublikasında mámleketlik hákimiyat xalıqtıń mápi waziypa etip qoya otirip hám Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası hámde onıń tiykarında qabıl etilgen nızamlar kepillik bergen keńseler tárepinengine ámelge asırıladı” delingen za’ru’rli konstituciyalıq qaǵıydalardıń belgileniwi konstituciyalıq basqarıw princpınıń tiykarǵı prinsiplari sıpatında bekkemlandi. SHuningdek, Ózbekstan Respublikası puqaralarina saylaw huqıqı Konstitutsiyaning 32-statiyasında bólek bekkemlengen.Oǵan kóre, “Ózbekstan Respublikasınıń puqaraları jámiyet hám mámleketlik jumısların basqarıwda tikkeley hámde óz wákilleri arqalı qatnasıw huqıqına iye esaplanadılar.Bunday qatnasıw ózinen-ózi basqarıw, referendumlar ótkeriw hám mámleketlik shólkemlerin demokratiyalıq tárzde shólkemlestiriw jolı menen ámelge asırıladı”.Saylaw huqıqına tiyisli taǵı bir- 60 -statiyasında “Siyasiy partiyalar hár qıylı siyasiy gruppa hám gruppalardıń siyasiy erk-ıqrarın ańlatadılar hám ózleriniń demokratiyalıq jol menen saylab qoyılǵan wákilleri arqalı mámleketlik hákimiyattı dúziwde qatnasadılar”, dep belgilengen. Konstitutsiyaning 77-statiyasında Ózbekstanda saylawlar kóppartiyalıq tiykarında117ótiwi názerde tutılǵan.Eń tiykarǵısı, Konstitutsiyada saylaw sisteması prinsiplariga arnalǵan arnawlı baptın bar ekenligi Ózbekstannıń saylaw nızamshılıǵın qáliplestiriwde za’ru’rli qádem boldı.Onıń XXIII bapı “Saylaw sisteması” dep nomlanib, 117-statiyada “Ózbekstan Respublikasınıń puqaralaridavlat hákimiyat wákillik shólkemlerine saylash hám saylanish huqıqına iye esaplanadılar.Hár bir saylawshı bir dawısqa iye. Dawıs beriw huqıqı, óz qálew-erk-ıqrarın xabar beriw tengligi hám erkinshegi nızam menen kepillik beriledi” delingen za’ru’rli konstituciyalıq printsplar óz hákisin taptı.Ózbekstanda demokratiyalıq huqıqıy mámleketlik qurıw hám puqaralıq jámiyeti tiykarların qáliplestiriwde saylawlardıń bekkem ornın belgilew maqsetinde Konstitutsiyaga bólek “Saylaw sisteması” dep atalıwshi XXIII bobni kiritiliwi, bir tárepden saylaw sistemasınıń tiykarǵı prinsiplarining konstituciyalıq bekkemleniwi saylaw huqıqı boyınsha ulıwma tán alınǵan xalıq ara ulgilerge ámel etiliwin kepilliklasa, ekinshi tárepden, usı konstituciyalıq qaǵıydalar saylaw nızamshılıǵın jaratıwda tiykar wazıypasını ótedi.Mustaqqillik dáwirinde Ózbekstanda xalıq ara huqıq ulgileri hám talaplar, aldıńǵı shet el yuridikalıq tájiriybe hám milliy-tariyxıy dástúrler hámde konstituciyalıq prinsiplar tiykarında milliy saylaw nızamchiligi sisteması jaratıldı. Onıń tiykarǵı qaǵıydaları Ózbekstan Respublikası Konstituciyasinń arnawlı XXIII bapta, sonıń menen birge bólek qabıl etilgen “Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylawı tuwrısında”gi (1991 jıl 18 noyabr), “Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında”gi (1993 jıl 28 dekabr), “Xalıq deputatları wálayat, rayon hám qala Keńeslerine saylaw tuwrısında”gi (1994 jıl 5 may), “Puqaralar saylaw huqıqlarınıń kepillikleri tuwrısında”gi (1994 jıl 5 may), “Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq saylaw komissiyası tuwrısında”gi (1998 jıl 30 aprel) nızamlarda óz hákisin taptı. Milliy saylaw nızamchiligi hám ámeliyatı Ózbekstanda ámelge asırılıp atırǵan demokratiyalıq reformalardıń ajıralmas strukturalıq bólegi bolıp, basqarıw-buyrıqpazlıqka tiykarlanǵan totalitar basqarıw princpıdan demokratiyalıq huqıqıy mámleketlik hám ádalatlı puqaralıq jámiyeti qurıw tárepke qoyılǵan qádem bolıp tabıladı.

7-TEMA: KORRUPCIYAG’A QARSI GU’RES - PUQARALIQ JAMIYETIN RAWAJLANDIRIWDIN’ TIYKARG’I SHA’RTI

Reje;

1. Korrupciyanin’ keri aqibetleri

2. Puqaralıq ja’miyetin qáliplestiriwde korrupciyanıń unamsız tásirleri

3. Háreketler strategiyasi mámleketlik baǵdarlamasında korrupciyaǵa berilgen tariyp

Ekenin aytıw kerek, korrupciya hár qanday mámleketlik hám jámiyettiń siyasiy-ekonomikalıq rawajlanıwına saldamlı ziyan etkazadi, mámlekettiń konstituciyalıq tiykarların hám nızam ústinligin zaiflashtiradi, sońıında insan huqıq hám erkinliklerinń ayaq astı bolıwına alıp keledi.Korrupciya — bul jámiyetti hár qıylı jollar meneniskenjege alatuǵın daxshatli illat bolıp tabıladı. Ol demokratiya hám huqıq ústinligi tiykarlarına ziyan etkazadi, insan hukuklari aynıwıǵa alıp keledi, bazarlar iskerligine tosqınlıq etedi, turmıs sapasın jamanlastıradı hám adamlar qawipsizligine qawip saladıǵan uyushgan ayıpkerlik, terrorizm hám boshka hádiyseler túbir atip, gúllewi ushın sharayat jaratıp beredi. Usı zıyanlı hádiyse úlken hám kishi, bay hám jarlı bolıwıdan qatiy názer, barlıq mámleketlerde ushraydı.Usı illatga qarsı gúresishni jáhán talapları tiykarında shólkemlestiriw maqsetinde 2008 jılda mámleketimiz Birlesken Milletler Shólkeminiń 2003 jıl 13 oktyabrdegi " Korrupciyaǵa qarsı" Konvensiyasini ratifikatsiya etdi, sonıń menenbirge, " Birlesken Milletler Shólkeminiń " Korrupciyaǵa qarsı" konvensiyasiga Ózbekstan Respublikası qosılıwı tuwrısında" gi Nızam qabıllandı.Ǵárezsizlik bergen tınısh hám osuda turmısımızdıń, párawan turmıs tárizimiz, erisip atırǵan hár qıylı tarawdaǵı tabıslarımız, ásirese jetkinshek kámalı jolında qılınıp atırǵan iygilikli jumıslardı hár qansha tán alıw etsak, arzıydı. Álbette, bunday háwes qilsa arzigulik kúnga etiwishning ózi bo'lmayotganligi hám bunıń zamirida qıyın miynet jatqanlıǵı hesh birimizga sır emes. Búgingi kúnde qaysı bir tarawǵa itibar qaratmaylik, olardıń hár birinde joqarı nátiyjelililikka erisip atırǵanlıǵımız, bul qurılısshı xalqımızdıń óz Watanına bolǵan mehir-muhabbatıdan dárek beredi.Haqıyqattan da, jámiyetimiz gúlleniwi ushın shın júrekten miynet qılıp atırǵan insanlar menen tek maqtanıwımız kerek. Lekin ayırım gey birewler bar, toqlıqka tenteklik etip, óz wazıypaların ózimshillik penen talan-taraj yetiw etken halda, taraqqiy etip kiyatırǵan mámleketimiz múlkine rahna salıp atırǵanliklari ashınarlı hol bolıp tabıladı. Korrupciya jáne onı vujudga keltiretuǵın sebepler ortasında óz-ara baylanıs ámeldegi. Bunnan juwmaq mınada,

birinshiden, korrupciyanı tek onı vujudga keltiretuǵın sebepler hám shárt- sharayatlardı tarqatıp alıw jolı menen kemeytiw hámde sheklew múmkin; ekinshiden, bul mashqalalardi tarqatıp alıwda korrupciyaǵa qarsı barlıq jónelislerde qatań hám mawasasız gúres aparıw nátiyje beredi. SHu orında atap ótiw za’ru’rliki, hár qanday jaǵdayda da korrupciyadan tikkeley jámiyet hám insanlar azap chekadi, zálel kóredi. SHuning ushın usı mashqala global bolıp, oǵan qarsı gúrestiń mámleketlikler ortasında muwapıqlastırılgan programmaları hám basqa huqıqıy normaları islep shıǵılǵanlıǵı biykarǵa emes.Korrupciya ózi ne? Korrupciya bul - hámel, poziciyasinen jeke maqsetlerde paydalanıw menen baylanıslı bolǵan jinoyat túri esaplanadı. Korrupciya iskerligi xufyona ekonomikanıń tiykarǵı túrlerinen biri bolıp tabıladı. Kóbinese korrupciya degende mámleketlik xizmetkerleri tárepinen jeke máplerdi waziypa etip qoya otirip, baylıq arttırıw maqsetinde xalqdan para alıw, nızamǵa qılap pul dáramatların qolǵa kirgiziw túsiniledi. Biraq, uluwma alǵanda, lawazımlı shaxslarǵana emes, bálki, mámleketlik shólkeminde islemeytuǵın puqaralar da korrupciyaǵa tiyisli munasábetlerdiń qatnasıwshıları bolıwı, para emes, bálki basqa zatlar ornına óz mútajlik hám máplerin da ámelge asırıwları múmkin. Haqıyqattan da, korrupciya - túbirleri mámleketlik xızmetin shólkemlestiriwdegi kemshiliklerge hám mámleketlik xizmetkerlarining ayriqsha psixologiyasiga barıp taqaladıǵan sociallıq hádiyse. Bul korrupciyaǵa qarsı áwele basqarıw- huqıqıy hám shólkemlestirilgen-basqarıw ilajları kóriliwin talap etedi." Tariyxıy tájiriybe hám házirgi ámeliyat, atap aytqanda, birpara jańa ózbetinshe mámleketlerdegi haqıyqatlıq korrupciya hám ayıpkerlik qawipsizlikka saladıǵan abaynı ayqın oyda sawlelendiriw etiw imkaniyatın berip atır", depaytıp otedi el basshısımız " Ózbekstan XXI ásir bosaǵasıda: qawipsizlikka abay, turaqlılıq shártleri hám rawajlanıw kepillikleri" atlı shıǵarmasında.SHu zattı bólek atap ótiw kerek, korrupciyanıń aldın alıwǵa qaratılǵan institutsional mexanizmlardı reformalawda 2010 jıl 12 noyabrde daǵaza etilgen “Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń konsepsiyasi” za’ru’rli áhmiyetlı bolıp turıptı. Korrupciya máseleleri menen shuǵıllanatuǵın “Transparency International” shólkeminiń maǵlıwmatlarǵa kóre, áyne damda dúnyada kóplegen jinoyatlarga sebep bolıp atırǵan náps bálesi, yaǵnıy korrupciya hám paraxorlıq nátiyjesinde jılıǵa bir trillion dollardan artıq aqsha ózlestirilar eken. SHu sebepli korrupciya hám paraxorlıqdı hesh ikkilanmay “rawajlanıw jep joq qılıwshısı” dep ataw múmkin. Birlesken Milletler Shólkeminiń aldında turǵan eń global máselelerden biri sanalgan korrupciyaǵa qarsı gúrestiń mámleketlikler ortasında muwapıqlastırılgan programmaları hám basqa huqıqıy normaları islep shıǵılǵan. Atap aytqanda, 2005 jıl dekabr ayında kúshke kirgen " Korrupciyaǵa qarsı" konvensiyasi global sheńberde qabıl etilgen xalıq ara-huqıqıy hújjet bolıp, onıń proekti eki jıl dawamında 130 den artıq mámleketlikler qatnasıwında talqılaw etilgen. Ol jaǵdayda korrupciyaǵa qarsı xalıq ara hám milliy gúres ámeliyatın jolǵa qoyıw hámde olardı ámelge asırıw mexanizmları belgilengen.Mámleketimiz basshıı Islom Karimov óziniń “Joqari ruwxıylıq - kiyim-kenshekmas kúsh” shıǵarmasında sonday aytıp otedi: “Biz óz ǵárezsizligimizni qolǵa kiritip, jańa rawajlanıw jolına qádem qoyǵanimizdan keyin xalqımızdıń qálew-eriksi, ásirlik árman-umtılıwlarına tayanǵan halda, kebiro dáwirinen salmaqli miyraslar bolıp qalǵan basqarıw-buyrıqpazlıq sistemasın tupten reformalaw, onıń ornıda mánis itibarı menen pútkilley jańa - erkin bazar munasábetlerine tiykarlanǵan huqıqıy mámleketlik, demokratiyalıq jámiyet qurıwǵa azmu qarar etdik”. Lekin, ókinishliki, “Hár bir mámleketlik tariyxında jańa sociallıq sapa jaǵdayıǵa ótiw, ókiniw menen aytamiz, korrupciya hám ayıpkerlik sıyaqlı jerkenishli hádiyse menen birge júz bergen... Bárshemizge ekenin aytıw kerek, sońǵı payıtlarda korrupciya keń túbir atip baratırǵan unamsız illetlerden biri bolıp tabıladı. Korrupciya - hámel poziciyasinen jeke maqsetlerde paydalanıw menen baylanıslı bolǵan jinoyat. Korrupciya iskerligi xufyona ekonomikanıń tiykarǵı túrlerinen biri esaplanadı. Kóbinese korrupciya degende mámleketlik hámeldarları tárepinen jeke maffatlarni waziypa etip qoya otirip, baylıq arttırıw maqsetinde puqaralardan para alıw, nızamǵa qılap pul dáramatların qolǵa kirgiziw túsiniledi. Etimologiyalıq tárepten “korrupciya” termini “buzıw, para ornına og'dirish” degen mánisdi ańlatadıǵan latınsha “corruptio” sózinen kelip shıqqan. Yuridik ensiklopediya avtorlarınıń atap ótiwishe, “korrupciya - lawazımlı shaxslar tárepinen olarǵa berilgen huqıqlar hám húkimet múmkinshiliklerinen jeke baylıq arttırıw ushın paydalanıwda ańlatpalanıwshı siyasat yamasa mámleketlik basqarıwı salasındaǵı jınayatlı iskerlik”.Korrupciya ayıpkerligi - klasıy hám tariyxan ózgeriwshen hádiyse. E. I. Kairjanov pikrine kóre, “ayıpkerlik túsinigi jeke menshik payda bolıwı hám jámiyet antagonistik klasslarǵa bólekleniwi nátiyjesinde payda bolǵanın hesh kim biykar eta almaydı. Klasıy jámiyet payda bolıwıdan aldın jinoyat túsinigi da, ayıpkerlik da ámeldegi bolmaǵan Birinshiden, siyasiy tárepten alǵanda, korrupciya ámelge asırılıpatırǵan túpkilikli ózgerislerge qarsılıq kórsetiw ańlatpası bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda óz omirin jasap bolǵan, jańa ekonomikalıq munasábetlerdi ózine qarsı abay dep bilgen halda, olardıń rawajlanıwını páseytiwtirib qoyıwǵa háreket etetuǵın basqarıw-buyrıqpazlıq sisteması menen “xufyona” ekonomikanıń mápleri ob'ektiv túrde birlesip ketedi. Korrupciya domiga ilingan hámeldarlar jeke baylıq arttırıw maqsetlerin hám urug'-aymaqlardıń máplerin mámleketlik máplerinen ústin qóyadı. Bul bolsa, mámlekettiń siyasiy hám ekonomikalıq jolına hámde xalıqtıń kópshilik bólegine tuzatib bolmaydıǵan zálel etkazadi. Bunnan tısqarı, jańa ekonomikalıq munasábetlerge endigina tiykar solinayotgan hám sapa tárepinen basqa siyasiy sistema formalantirilayotgan ótiw dáwirinde korrupciya óz júris-turısı menen bul processtiń jolin to'sib qoyıw múmkinshiligine iye esaplanadı.

Ekinshiden, “ayıpkerlik hám korrupciyanıń kúsheyiwi mámlekettiń konstituciyalıq tiykarların emiradi, puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri saldamlı tárzde aynıwıa alıp keledi. “Nızamlar hám húkimlerdi qabıllawdan maqset olardı chetlab ótiw bolıp tabıladı” degen zinhar jaramas qaǵıyda jámiyettiń eń ápiwayı huqıqıy tártipot hám jámiyetlik rejimin saqlap turıw qábiletinen juda bolıwına júrgizedi”.

Úshinshiden, “ayıpkerlik hám korrupciya jámiyettiń ruwxıy-etikalıq tiykarların emiradi. Jámiyet azalarınıń puqaralıq poziciyasin yo'qqa shıǵaradı. Ámelge asırılıp atıran ózgerislerge unamsız munasábet payda bolıwı ushın sharayat jaratadı. Túpkilikli ózgerisler ideyasınıń ózin abıraysızlantiradi hám eski zamanlardı, atap aytqanda “qúdiretli oraynıń kúshli qolı”ni qo'msash sezimin tuwdıradı”.

Tórtinshiden, “húkimet shólkemleriniń jinoyatga aralasıp qalıwı rawajlanıp atıran jámiyet ushın eń saldamlı qawip-xaterlerden biri bolıp tabıladı. Jınayatlı strukturalardıń mámleketlik shólkemleri hámeldarları menen chatishib ketiwi, olardıń hár qıylı húkimet tarmaqlarına kirip alıwı jámiyetshillik nazdida puqaralardıń qorǵawızligi sezimin kúshaytadı. Mámlekettiń ózin abıraysızlantiradi. Mámleket ishkerisinde da, sırtında da oǵan isenimsizlik artıp baradı”.Áyne waqıtta nızamshılar, huqıqdı qo'llovchilar hám teoriyachilarning pútkil umtılıw- háreketleri korrupciya túsinigine anıqlama beriw jáne onıń tiykarǵı túrlerin anıqlawǵa qaratılǵan.Bunda tiykarǵı mashqala - korrupciyaǵa qarsı gúresdi qanday etip hám qaysı qurallar járdeminde ámelge asırıw zárúr degen sorawǵa juwap tabıw ekinshi dárejeli áhmiyet kásip etip qalıp atır. Juwmaq etip aytqanimizda, Korrupciya - mámleketlik hámeldarları yamasa ózge xizmetkerler para ornına og'dirilishi hám sol tiykarda olar óz xızmet kepilliklerinen jeke yamasa arnawlı bir gruppa máplerde paydalanıwı menen xarakteristikalanıwshı sociallıq hádiyse.YUqorida bul unamsız illatning saldarların kórip óttik. Korrupciyaǵa qarsı gúres alıp bormas ekenbiz, ol kem-kemnen oyıq túbir atip boraveradi.

Birinshiden, korrupciyanı tek onı vujudga keltiretuǵın máseleler hám shárt-shárayatlardı tarqatıp alıw jolı menen kemeytiw hám sheklew múmkin, ekinshiden bolsa, bul mashqalalardi tarqatıp alıwǵa korrupciyaǵa qarsı barlıq jónelislerde qatań gúres aparıw kómeklesedi.Korrupciyaǵa qarsı tekǵana sud hám huqıqdı qorǵaw shólkemleri, bálki hár birimiz bir tán-ol bir jan bolıp gúressakgina unamlı nátiyjelerge jetiwimiz múmkin.Bárshemizge ekenin aytıw kerek, sońǵı payıtlarda korrupciya keń túbir atip baratırǵan unamsız illetlerden biri bolıp tabıladı. Korrupciya - hámel poziciyasinen jeke maqsetlerde paydalanıw menen baylanıslı bolǵan jinoyat. Korrupciya iskerligi xufyona ekonomikanıń tiykarǵı túrlerinen biri esaplanadı. Kóbinese korrupciya degende mámleketlik hámeldarları tárepinen jeke maffatlarni waziypa etip qoya otirip, baylıq arttırıw maqsetinde puqaralardan para alıw, nızamǵa qılap pul dáramatların qolǵa kirgiziw túsiniledi. Biraq, uluwma alǵanda, mámleketlik hámeldarlarigina emes, bálki, mısalı, firmalardıń menejerlari da korrupciyaǵa tiyisli munasábetlerdiń qatnasıwshıları bolıwı; para pul menen emes, bálki basqa formada beriliwi múmkin; korrupciyaǵa tiyisli munasábetlerdiń ǵayratchilari geyde mámleketlik hámeldarları emes, bálki uqıplı basqarıwshılar esaplanadı.Etimologiyalıq tárepten “korrupciya” termini “buzıw, para ornına og'dirish” degen mánisdi ańlatadıǵan latınsha “corruptio” sózinen kelip shıqqan. YUridik ensiklopediya avtorlarınıń atap ótiwishe, “korrupciya - lawazımlı shaxslar tárepinen olarǵa berilgen huqıqlar hám húkimet múmkinshiliklerinen jeke baylıq arttırıw ushın paydalanıwda ańlatpalanıwshı siyasat yamasa mámleketlik basqarıwı salasındaǵı jınayatlı iskerlik”.Korrupciya ayıpkerligi - klasıy hám tariyxan ózgeriwshen hádiyse. E. I. Kairjanov pikrine kóre, “ayıpkerlik túsinigi jeke menshik payda bolıwı hám jámiyet antagonistik klasslarǵa bólekleniwi nátiyjesinde payda bolǵanın hesh kim biykar eta almaydı. Klasıy jámiyet payda bolıwıdan aldın jinoyat túsinigi da, ayıpkerlik da ámeldegi bolmaǵan”.“Tariyxıy tájiriybe hám házirgi ámeliyat, atap aytqanda birpara jańa ózbetinshe mámleketlerdegi haqıyqatlıq korrupciya hám ayıpkerlik qawipsizlikka saladıǵan abaynı ayqın oyda sawlelendiriw etiw imkaniyatın berip atır”, dep aytıp otedi Birinshi Prezidentimiz Islom Karimov.

Birinshiden, siyasiy tárepten alǵanda, korrupciya ámelge asırılıp atırǵan túpkilikli ózgerislerge qarsılıq kórsetiw ańlatpası bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda óz omirin jasap bolǵan, jańa ekonomikalıq munasábetlerdi ózine qarsı abay dep bilgen halda, olardıń rawajlanıwını páseytiwtirib qoyıwǵa háreket etetuǵın basqarıw-buyrıqpazlıq sisteması menen “xufyona” ekonomikanıń mápleri ob'ektiv túrde birlesip ketedi. Korrupciya domiga ilingan hámeldarlar jeke baylıq arttırıw maqsetlerin hám urug'-aymaqlardıń máplerin mámleketlik máplerinen ústin qóyadı. Bul bolsa, mámlekettiń siyasiy hám ekonomikalıq jolına hámde xalıqtıń kópshilik bólegine tuzatib bolmaydıǵan zálel etkazadi. Bunnan tısqarı, jańa ekonomikalıq munasábetlerge endigina tiykar127solinayotgan hám sapa tárepinen basqa siyasiy sistema formalantirilayotgan ótiw dáwirinde korrupciya óz júris-turısı menen bul processtiń jolin to'sib qoyıw múmkinshiligine iye esaplanadı.

Ekinshiden, “ayıpkerlik hám korrupciyanıń kúsheyiwi mámlekettiń konstituciyalıq tiykarların emiradi, puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri saldamlı tárzde aynıwıǵa alıp keledi. “Nızamlar hám húkimlerdi qabıllawdan maqset olardı chetlab ótiw bolıp tabıladı” degen zinhar jaramas qaǵıyda jámiyettiń eń ápiwayı huqıqıy tártipot hám jámiyetlik rejimin saqlap turıw qábiletinen juda bolıwına júrgizedi”.

Úshinshiden, “ayıpkerlik hám korrupciya jámiyettiń ruwxıy-etikalıq tiykarların emiradi. Jámiyet aǵzalarınıń puqaralıq poziciyasin yo'qqa shıǵaradı. Ámelge asırılıp atırǵan ózgerislerge unamsız munasábet payda bolıwı ushın sharayat jaratadı. Túpkilikli ózgerisler ideyasınıń ózin abıraysızlantiradi hám eski zamanlardı, atap aytqanda “qúdiretli oraynıń kúshli qolı”ni qo'msash sezimin tuwdıradı”.

Tórtinshiden, “húkimet shólkemleriniń jinoyatga aralasıp qalıwı rawajlanıp atırǵan jámiyet ushın eń saldamlı qawip-xaterlerden biri bolıp tabıladı. Jınayatlı strukturalardıń mámleketlik shólkemleri hámeldarları menen chatishib ketiwi, olardıń hár qıylı húkimet tarmaqlarına kirip alıwı jámiyetshillik nazdida puqaralardıń qorǵawızligi sezimin kúshaytadı. Mámlekettiń ózin abıraysızlantiradi. Mámleket ishkerisinde da, sırtında da oǵan isenimsizlik artıp baradı”.

Besinshiden, nopok jol menen baylıq asırganlar jazodan qutulib qalıw hám ózleriniń jınayatlı qarjıların qorǵaw ushın hár qanday júris-turıslarǵa tayın turıwların jaqsı bilip alıw kerek. Bunday gey birewler ádalatlı jazodan qorqıp, hámme jumıstı etiwge, hátte jaǵdaynı biyqararlastırıwǵa, ǵalabalıq tártipsizliklerdi keltirip shıǵarıwǵa shay turadılar.

Altınshıdan, jınayatlı usıllar menen baylıq hám mo'may pul asırǵan gey birewlerdiń jańa huqıq qorǵawshıları hám hátte demokratiya ushın japakesh gúressheńlar sıpatında siyasatǵa kirip alıwǵa háreket etip atırǵanıdan dárek beretuǵın mısallar, atap aytqanda, bizde da az emes. Olar bunday júris-turısları menen insaniyattıń ádalat hám demokratiya sıyaqlı ullı ideallariga saldamlı zálel etkazadilar, óz xalıqları hám mámleketleriniń táǵdirine, azatlıq hám ǵárezsizlik ideallariga zinhar bıyparq qaraydılar. Bunday shaxslar óz mápleri jolında Respublikadaǵı jaǵdayǵa tásir kórsetiwge urinayotgan sırtqı kúshlerge xizmet etiwge bárháma tayın turadılar.

Ettinchidan, korrupciyachilarning júris-turısları tekǵana mámleketimizdiń hadal puqaraların isbilermenlikten chetlatadi, bálki sırt ellik seriklerde isenimsizlik oyatadı hám olardı cho'chitib qóyadı.Islom Karimov Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisı Nızamshılıq palatası hám Senatining qospa májilisindegi lekciyasıda sud hám huqıqdı qorǵaw shólkemlerinde korrupciyaǵa qarsı gúres oǵada za’ru’rli áhmiyetke iye ekenligine itibardı qaratıp, atap aytqanda, sonday dedi: “Sud hám huqıqdı qorǵaw shólkemleri xızmetkerleriniń juwapkerligin kúsheytiw haqqında bólek toqtalishni orınlı, dep bilemen. Tákirar-tákirar búydewge tuwrı keledi, bul tarawda xızmet etetuǵın adamlar óziniń professional hám puqaralıq minnetin, óz wazıypasın qanshellilik hadal hám sidqidildan jırlawı, hesh bórttirip aytılǵan gápiz, pútkil hákimiyattıń abıraysı hám adamlarımizning ádillik ideyalarına isenimi qaysı dárejede bolıwın belgileydi. Hesh shubhasız, mámlekette korrupciyaǵa qarsı gúrestiń dárejesi, onıń ámeliy nátiyjesi kóp tárepten huqıq-tártipot, prokuratura hám sud shólkemleri sistemasınıń ózinde bul illatga qarsı qanday gúres alıp barılıp atırǵanı menen baylanıslı”.Áyne waqıtta nızamshılar, huqıqdı qo'llovchilar hám teoriyachilarning pútkil umtılıw- háreketleri korrupciya túsinigine anıqlama beriw jáne onıń tiykarǵı túrlerin anıqlawǵa qaratılǵan. Bunda tiykarǵı mashqala - korrupciyaǵa qarsı gúresdi qanday etip hám qaysı qurallar járdeminde ámelge asırıw zárúr degen sorawǵa juwap tabıw ekinshi dárejeli áhmiyet kásip etip qalıp atır. Korrupciya - mámleketlik hámeldarları yamasa ózge xizmetkerler para ornına og'dirilishi hám sol tiykarda olar óz xızmet kepilliklerinen jeke yamasa arnawlı bir gruppa máplerde paydalanıwı menen xarakteristikalanıwshı sociallıq hádiyse.YUqorida bul unamsız illatning saldarların kórip óttik. Korrupciyaǵa qarsı gúres alıp bormas ekenbiz, ol kem-kemnen oyıq túbir atip boraveradi. Birinshiden, korrupciyanı tek onı vujudga keltiretuǵın máseleler hám shárt-shárayatlardı tarqatıp alıw jolı menen kemeytiw hám sheklew múmkin, ekinshiden bolsa, bul mashqalalardi tarqatıp alıwǵa korrupciyaǵa qarsı barlıq jónelislerde qatań gúres aparıw kómeklesedi.Korrupciyaǵa qarsı tekǵana Sud hám huqıqdı qorǵaw shólkemleri, bálki hár birimiz bir tán-ol bir jan bolıp gúressakgina unamlı nátiyjelerge jetiwimiz múmkin.Puqaralıq jámiyeti ámeldegi bolmaǵan sharayatta bunday bazar mámlekettiń qattı qadaǵalawı menengine tártipke solinishi múmkin. Mámleketlik shólkemleriniń korrupciyaǵa aralasıp ketiwi múmkinshiligı joqarılıǵın esapqa alatuǵın bolsaq, erkin bazardıń qáliplesiwi sharayatında kóplegen hámeldarlardıń jınayatlı toparlar tásiri astında shın mánistegi erkin bazardı qáliplestiriwge tosqınlıq jasawını baqlaw múmkin.Kórinip turǵanidek, puqaralıq jámiyeti ámeldegi bolmaǵan jaǵdayda bazarda beshafqat nızamlar húkim jıljıtıwı gúzetiledi. Korrupciya domiga tortilgan mámleketlik hámeldarları kóplegen jaǵdaylarda nızam buzıwshılıqlarǵa qarsı gúreske shıdam bere almay qaladı. Mámleketlik bunday boshboshdoqlikka qarsı gúreske intilar eken, ádetde puqaralıq institutlarıdan paydalanmaydı hám qaytaldan avtoritar usıl hámde qaǵazbozlikka dús boladı. Bul bolsa bazar munasábetlarining ko'psonli qatnasıwshılarınıń iskerligine unamsız tásir kórsetedi.Mámleketimizde demokratiyalıq jámiyet, huqıqıy mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti nistitutlarini qáliplestiriw hám rawajlandırıwdıń ruwxıy turmısdaǵı za’ru’rli ózgerisler hám jańalanishlar menen baylanıslı túrde keshedi. Buǵan globallasıw dáwiri da óziniń tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásirin kórsetip atır. Ekenin aytıw kerek globallasıw sózi “global” sózinen alınǵan bolıp, er sharı mánisin ańlatadı. Global ózgerisler, ob'ektiv procesi, ol socialliq ómirdiń barlıq tarawlarına óziniń tásirin ótkerip alıp atır.Ol unamlı hám unamsız táreplerine iye. Ekenin aytıw kerek, uinsonlar ruwxıy turmıs sharayatı, múmkinshiliklerin jáne de asırıw menen birge, usı waqıtta ruwxıylıqǵa abay soluvchi ayırım unamsız saldarlarǵa da alıp kelip atır. Bul global tabıslardan qanday maqsette hám kim tárepinen qanday maqsette paydalanıwı menen tikkeley baylanıslı. Oǵan qatnaslılıq sezimi puqaralıqdı tusinip jetiw, puqaralıq juwapkerligi, insanlardı insan sıpatında qádirlew, onıń turmısıǵa, sha'ni, qadr- qımbatın, qol qatılmaslıǵını húrmet etiw sezimleri menen sáwlelengen halda ámelde kórinetuǵın bolıwın esapqa alsak, tiyislilik xissiga unamsız tásir etiwshi faktorlar qatarına tómendegilerdi qosıw múmkin:O'zbo'larchilik; ǵalabalıq mádeniyat; itibarsızlıq; kemsalıyqalıq; satqınlıq; menmenlik;mahalliychilik; urug'-aymog'chilik; korrupciya; nızamdı húrmet etpeslik; biywatanlıq.Áne sonday globallasıw fenomeni haqqında sóylegende, bul termin búgingi kúnde ilimiy- filosofiyalıq, turmıslıq túsinik sıpatında júdá keń mánisdi ańlatıwını atap ótiw kerek. Ulıwma noqatı názerden qaraǵanda, bul process zinhar jańasha mánis-mazmundagi xojalıq, sociallıq-siyasiy, tábiy-biologiyalıq global ortalıqdıń formalashini hám usınıń menen birge, ámeldegi milliy hám regionlıq mashqalalardıń jáhán kólemindegi máselelerge aylanıp barıwın bildiredi.Globallasıw procesi turmısımızdıńǵa kem-kemnen tez hám oyıq kirip kiyatırǵanınń tiykarǵı faktorı hám sebebi jóninde sóylegende sonı ob'ektiv tán alıw kerek — búgingi kúnde hár qaysı mámlekettiń rawajlanıwı hám gúlleniwi tekǵana jaqın hám uzaq qońsılaslar, bálki jáhán kóleminde basqa region hám aymaqlar menen sonday bekkem baylanisıp boryaptiki, qandayda mámlekettiń bul processdan shette turıwı unamlı nátiyjelerge alıp kel-masligini túsiniw, tusinip jetiw qıyın emes.Jámiyetshillik jıljıtıwtiruvi keń jámiyetshillikka belgili bolmaǵan hám kem úyrenilgen, usı waqıtta, jámiyetshillik qızıǵıwshılıǵın oyatǵan mashqalanı hár tárepleme hám tolıq izertlew etiw maqsetinde ótkeriledi. Jámiyetshilliktiń qızıǵıwshılıǵın oyatatuǵın máseleler gápine ayıpkerlikti fosh etiw yamasa aldın alıw, jámiyetlik rejimin buzıw, korrupciya hám ádalatsızlikni fosh etiw, adamlardıń salamatlıǵı hám qawipsizligin qorǵaw, sociallıq za’ru’rli máseleler boyınsha etarli maǵlıwmat tiykarında qararlar qabıl etiliwi ushın zárúr bolǵan informaciyanı ǵalabalastırıw sıyaqlılardı kirgiziw múmkin.Jámiyetshillik jıljıtıwtiruvining ob'ekti kópshilikti qızıqtırǵan hár qanday hádiyse, waqıya yamasa printsp bolıwı múmkin.Baslanǵan jıljıtıwtiruvlarda usı mashqalaǵa háwesker jámiyetlik shólkeminiń hár qanday aǵzası qatnasıwı múmkin.

8-TEMA. O'ZBEKISTONDA PUQARALIQ JA’MIYETIN PAYDA ETIWDIN’ ILMIY-METODOLOGIK, TEORIYALIQ TIYKARLARI

Joba:

1.Modernizaciya túsiniginiń mánisi, teoriyalıq - metodologik tiykarları hám puqaralıq jámiyeti rawajlanıwındaǵı áhmiyeti

2. Siyasiy modernizaciya mámleketimizde puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń jetekshi deregi sıpatında

3. Demokratiyalıq reformalardı tereńlestiriw - puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń hám mámleketti modernizaciyalaw faktorı

4. Modernizaciya túsiniginiń mánisi, teoriyalıq - metodologik tiykarları hám puqaralıq jámiyeti rawajlanıwındaǵı áhmiyeti.

Dúnyada júz berip atırǵan tendensiyalar sonnan dárek berediki áyne óz jámiyetinde jańalanishlar hám modernizaciya processlerin evolyusion tárzde ámelge asıra alǵan mámleketlerde siyasiy, sociallıq, ekonomikalıq, materiallıq hám pán-texnologiya tarawlarıda intensiv rawajlanıw júz bergen. Bul orında atap ótiw kerek modernizaciya processleriniń teoriyalıq tiykarlarınń payda bolıwı hám rawajlanıwı da áyne dúnya mámleketleri aldında turǵan ústin turatuǵın mashqalalardi sheshiw, zaman mútajliklerinen kelip shıǵıp jańarıw maqsetleri jayinde júz berdi.Atap ótiw kerek, etimologiyalıq tárepten modernizaciya termini orta ásirlerdegi latınsha, modo (házirdiń ózinde, házirgi waqıtta, keleside sıyaqlı mánislerdi ańlatadı), sózine barıp taqaladı. Keyinirek odan modern, modernizer sózleri kelip shıqtı. Modern (fransuzcha moderne) jańa, zamanagóy degen mánislerdi ańlatadı. Usı sózden kelip shıqqan modernize (fransuzcha - moderniser) sózi jetilistiriw, jańarıw, zamanagóy talaplardan kelip shıǵıp ózgertiw degen mánislerdi ańlatadı. XX ásir ortalarına kelip “civilizatsiyalasqan jámiyet” mánisin ańlatıwshı modernity túsinigi qáliplesti.Modernizaciya haqqındaǵı dáslepki konseptual ideyalar atap aytqanda, XX ásirdiń 50-60 jıllarına kelip talay tolıq dárejede qálipleskenligi dereklerden belgili bolıp tabıladı. Olarǵa kóre modernizaciya haqqındaǵı teoriyaler óz rawajlanıwında dáslep, 1950-1960, 1960 -1970, 19801990 jıllardan ibarat úsh za’ru’rli basqıshnı basıp ótken bolıp tabıladı.XIX va XX ásir baslarıda iskerlik júrgizgen batıs ilimpazlarınan M. Veber, F. Tennis, E. Dyurkgeym sıyaqlılardıń ideyaları modernizaciya teoriyasınıń rawajlanıwı ushın za’ru’rli dúmpish bolıp xızmet etdi. Siyasiy modernizaciya haqqındaǵı qarawlar rawajlanıwında G. Almond hám D. Pauellning 1966 jılda baspa etilgen “Salıstırıwiy politologiya, Rawajlanıw konsepsiyasi noqatı názeriden jantasıw” asari, D. Apterning 1965 jılda baspa etilgen “Modernizaciya siyasatı” atlı asari, S. Lipsedning 1960 jılda baspa etilgen “Siyasiy adam”, L. Payning 1966 -jılda baspa bolǵan “Siyasiy rawajlanıw aspektlari, analiziy izertlew” atlı asari, D. Rastouning 1967 jılda baspa etilgen “Milletler dúnyası” atlı asari, SH. Eyzenshtadtning 1966 jılda baspa etilgen “Modernizaciyalashuv: narazılıq hám ózgerisler” atlı asari, S. Xantingtonning 1968-jılda baspa bolǵan “Ózgersip atırǵan jámiyetlerdegi siyasiy tártipot” atlı shıǵarmasında bildirilgen ideyalar za’ru’rli rol o'ynadi.Ekenin aytıw kerek, “Modernizaciya teoriyaleri rawajlandiriwdiń dáslepki basqıshında universializmga tiykarlanǵan metodologik jantasıwlar ústin turatuǵınlıq etken edi. Oǵan kóre dúnyadaǵı barlıq xalıqlardıń rawajlanıwı birdey jóneliste júz beredi, universal basqıshlardı basıp ótedi hám bunda bir- birine uqsaw, logikaan jaqın bolǵan nizamlıqlar ámel etedi dep esaplandi. Usı qarawlarǵa qaray modernizaciya jámiyet sociallıq-siyasiy turmısı tómendegi ózgerislerdi óz basıdan keshiradi: Ápiwayı sotsial strukturadan quramalı sistemaǵa ótiledi;

1. 
   Sociallıq integratsiyalashuv ekonomikalıq mánis kásip etedi;-
   
2. 
   Etatizmdan bazar munasábetlerine ótiw júz beredi;-
   
3. 
   Insan tábiyattıń bir bo'lagi ekenligi jaǵdayıdan dóretiwshi - jańa ashılıwshı jaǵdayıǵa ótedi
   

Adamlar sanasında plyuralistik qarawlar júz beredi;

4. 
   Totalitarizm hám aftoritarizmdan demokratiyaǵa ótiw júz beredi;” Modernizaciya hádiysesiniń iri teoretiklerinen biri SH. Eyzenshtadt modernizaciya hádiysesiniń ayriqsha ayrıqshalıqın tariypler eken “Modernizaciya bul dástúriy agrar jámiyetten zamanagóy industrial hám odan keyin postindustrial jámiyetke ótiw bolıp tabıladı” dep aytıp ótken edi.SH. Eyzenshtadt hámde D. Rostou sıyaqlı ilimpazlar óz ideyalarıda sociallıq-ekonomikalıq modernizaciya túrleriniń tómendegi táreplerin belgilep ótken edi.
   
5. 
   Industriallashuv dáwirine shekem bolǵan modernizaciyalashuv;-
   
6. 
   Dáslepki industriallashuv dáwiridegi modernizaciyalashuv;-
   
7. 
   Keyingi dáwirlerdegi industriallashuvga tán modernizaciya;-
   

Postindustriallashuv dáwiridegi modernizaciya

Aytıp ótiw kerek modernizaciya paradigmasi sheńberinde dúnya ilimpazları tárepinen hár qıylı teoriyalıq metodologik modeller da usınıs qılınǵan edir. Atap aytqanda, “Ol. Rostou, A. Organskiy, D. Lerner, S. Blek sıyaqlı qániygeilar tárepinen modernizaciya processleriniń mazmunın anıqlama beriw ushın “linear (birden-bir baǵdardaǵı model” ideyası ilgeri jıljıtıladı. Oǵan kóre modernizaciyaǵa salıstırǵanda keyin basıp qaytmas hám progressiv hádiyse sıpatında yondashiladi. Usı model mánisine tiykarınan modernizaciya insan sana-sezimine jáne turpayınıń barlıq táreplerinde ózgerislerge sebep boladı.Batıs alımı M. Leviy tárepinen partsial (bólekan) modernizaciyalashuv modeli usınıs etildi. Oǵan kóre modernizaciya “salıstırǵanda modernizaciya bolmaǵan” jámiyetten, “salıstırǵanda modernizaciya bolǵan” jámiyetke uzaq dáwir dawamında ótiwden ibarat esaplanadi.P. SHtomp, R. Robertson, Ol. Bek, K. Myuller, V. Sapf, A. Turen, S. Xantington sıyaqlı ilimpazlar modernizaciyanıń kóp jónelisli modeldi tiykarlab berdiler. Usı model avtorları modernizaciya processlerin tek ǵana Batısqa tán bolǵan institutlarǵa hám qádiriyatlarǵa umtılıw dep túsinbew kerek, kerisinshe modernizaciyanıń hár bir jámiyetke tán bolǵan ayriqsha baǵdarları da ámeldegi bolıwı múmkin bolıp tabıladı degen qarawlardı ilgeri surdilar”.Modernizaciya hádiysesi quramında siyasiy modernizaciya (inglizcha modernization) bólek za’ru’rli orın iyeleydi. Siyasiy modernizaciya óz mánisine kóre jámiyette zamanagóy siyasiy institutlar hám siyasiyamaliyotni sonıń menen birge, zamanagóy siyasiy sistemanı qáliplesiwi hám rawajlanıwını ańlatadı.Siyasiy modernizaciya jámiyet siyasiy sistemasınıń zaman talapları hám mútajliklerinen kelip shıǵıwshı jaǵdayǵa salıstırǵanda uqıpın rawajlanıwı hám dáwir múddáhásiga kelisiwin da ańlatadı. Usı waqıtta siyasiy modernizaciya mámleketlik hám jámiyet ortasındaǵı munasábetlerdi zamanagóylashtirish, demokratiyalıq tiykarların kúsheytiw hám puqaralıq jámiyeti rawajlanıwı ushın maqul túsetuǵın siyasiy mexanizmlardı payda etiw maqsetlerin óz ishine óz ishine aladı.Atap ótiw kerek Batıs ilimpazlarınan G. Almond, S. Verba, L. Shemirshek, S. Xantington, D. Darindorf, R. Dal sıyaqlılar siyasiy modernizaciya teoriyasınıń iri wákilleri esaplanadılar.Siyasiy modernizaciyanıń XX ásir ekinshi yarımıǵa kelip qáliplesken konservativ hám liberal baǵdarları, olar ortasındaǵı ayırım parqlarǵa qaramastan, siyasiy modernizaciya zamirida siyasiy turaqlılıq hám jámiyettiń izbe-iz demokratlashuv awhali jatıwını tán alıw etip ótkenler.Atap aytqanda, S. Xantington siyasiy modernizaciya jámiyet siyasiy institutlarınń, jámiyettegi sociallıq oylawdıń demokratlashuvidan ibarat esaplanadi dep esaplaydı. Onıń juwmaqlarına kóre “mámleket ómirinń basqa tarawlarıda, mısalı, sociallıq, ekonomikalıq, pán, mádeniyat, tálim baǵdarlarıda bolatuǵın modernizaciya processleri da oxir aqıbette jámiyet demokratlashuviga alıp keledi ”.S. Xantington siyasiy modernizaciya processinde, siyasiy turaqlılıq jaǵdayınıń asa za’ru’rli áhmiyetke ıyelewin tán alıw etip ótedi. Onıń pikricha, “siyasiy turaqlılıqtı saqlap qalıw jámiyette ekonomikalıq rawajlanıw pátine, dáramatlardıń ádalatlı bóliwleniwine siyasiy múmkinshilikler rezerviniń bar ekenligine, siyasiy partiyalar iskerligi natiyjeliligine kóp tárepten baylanıslı boladı”.R. Dal, G. Almond sıyaqlı ilimpazlar siyasiy modernizaciya mánisin ashıq demokratiyalıq siyasiy sistemanıń qáliplesiwiden ibarat process sıpatında aytganlar jáne bul processda xalıq siyasiy qatnasıwınıń aktivliginiń rawajlanıwı siyasiy modernizaciyanıń rawajlanıw tiykarın skólkemlestiredi, dep esaplaganlar.R. Dal tárepinen ilgeri surilgan siyasiy modernizaciya konsepsiyasiga kóre “siyasiy modernizaciya processlerinde demokratiyanıń ayriqsha forması bolǵan poliarxiya - keń xalıq ommasini siyasiy qatnasıwın joqarı dárejede támiyinley alıwshı siyasiy sistema etakchi orın tutadı”.Siyasiy modernizaciyanıń liberal baǵdarı wákilleri jámiyet demokratlashuvining tereńlesip barıwı hádiysesin modernizaciyanıń ústin turatuǵın hasası dep esaplar ekenler bul orında usı procesń tómendegi universal strukturalıq bólimlerin bayanlaıp ótkenler:- differensiyalashgan siyasiy sistemanıń dúziliwi;- zamonaviy suverenli mámleketlikti dúziliwi;- nizamchilikni hám nızam ústinligin ámelge asırıwda mámlekettiń rolin oshrilishi;- jamiyat siyasiy turmısında puqaralar siyasiy qatnasıwı hám aktivligin yuksaltirilishi;- siyosiy modernizaciyaǵa xızmet etiwshi siyasiy elita wákilleri iskerliginiń kúshaytirilishi.“Qániyge ilimpazlar siyasiy modernizaciyanıń tómendegi túrlerin ajıratıp kórsetkenler:- endogen túri (oǵan kóre siyasiy modernizaciya zinhar jámiyettiń óz siyasiy-sociallıq ámeliyatınan kelip shıǵıp ótkeriledi);- endogen - ekzogen túri (oǵan kóre siyasiy modernizaciya jámiyettiń óz tiykarları hámde taǵı basqa mámleketler tájiriybelerinen paydalanılǵan halda ámelge asırıladı);- ekzogen túri (oǵan kóre siyasiy modernizaciya jámiyettiń óz siyasiy-sociallıq tiykarlarına emes bálki basqalardıń tájiriybesine tayanǵan halda ótkeriliwi múmkin)”.Modernizaciya názeryasi hám ámeliyatı haqqındaǵı ideyalar hám kóz-qaraslardan mánisinen kelip shıǵıp atap ótiw kerek, puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi hám mámleketler turmısınan oyıq orın iyelewi ushın siyasiy modernizaciya sheshiwshi áhmiyetke iye esaplanadı. Zero, áyne modernizaciya processleri sebepli puqaralıq jámiyeti tiykarları, institutların proporcional túrde payda etiw ushın real múmkinshilikler jaratıladı.

2. Siyasiy modernizaciya mámleketimizde puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń etakchideregi sıpatında

Mámleketimizdiń siyasiy rawajlanıw strategiyasında demokratiyalıq kriteryalar tiykarında izbe-izlik menen modernizaciya processlerin ámelge arttırıp barıw za’ru’rli orın iyeleydi. Demokratiyalıq puqaralıq jámiyetin basqıshpa-basqısh qáliplestiriwden ibarat ullıvor maqsetler jurtımız siyasiy-sociallıq ómirinń barlıq iskerlik tarawıların modernizaciyalawdıń etakchi maqseti esaplanadı. Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan siyasiy modernizaciya processleri óz mánisine kóre birotala jurtımızda xalqımız ushın azat hám obod erkin hám jetkilikli turmısdı jaratıwdıń kepillikli baǵdarı bolǵan, zamanagóy puqaralıq jámiyetin qarar taptırıwǵa qaratildi. Barlıq túrdegi túpkilikli ózgerisler mazmunan jańalanıw hám zamanagóylashtirish siyasatınıń máplerine maslastıirildi.Bul orında atap ótiw kerek, watanımız ǵárezsizligin jáne de bekkemlew, jámiyetimiz ómirinń barlıq tarawlarını demokratiyalastırıw hám jańarıw modernizaciya processleriniń tiykarǵı o'zagini tashkil etdi.Siyasiy modernizaciya processleriniń dáslepki birinshi basqıshında mámleketimizde mámleketlik basqarıwı sistemasın zamanagóy demokratiya talapları tiykarında reformalaw jáne onıń nátiyjeli islewin jáne de kúsheytiw boyınsha za’ru’rli siyasiy huqıqıy ilajlar ámelge asırıldı. Usı processler sheńberinde jámiyetimizde demokratiyalastırıw processlerin tereńlestiriw ushın institutsional tiykarlardı jetilistiriw, shólkemlesken siyasiy strukturalar iskerligin soǵan uyqas mazmun mánis menen toltırıw máselelerine etakchi áhmiyet qaratildi. Eski basqarıw buyrıqpazlıq sistemasına toqtatıw berildi. Húkimetlerdiń bóliwleniwi tiykarında milliy mámleketlikshilik negizi qurıldı. Bunda mámleketlik modernizaciya processleriniń bas baslamashıları rolin atqarıp keldi.Bul orında atap ótiw kerekki, Birinshi Prezidentimiz tárepinen ilgeri surilgan usı ullıvor ideyalar tiykarında mámleketimizde puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń etakchi siyasiy hasası bolǵan nızamshılıq hákimiyat parlamentining huqıqıy-institutsional tiykarları hám iskerlik rejimin jáne de liberallashtirish processleri turaqlıqadamlik menen ámelge asırila baslandı.Ekenin aytıw kerek, mámleketimizde parlament reformalarınıń dáslepki basqıshları úsh dáwirdi óz ishine aladı.

Birishi dáwir: 1991-1994 jıllar,

ekinshi dáwir: 1995-2004 jıllar hám

úshinshi dáwir: 2005 jıldan házirgi payıtqa deyin bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Usı dáwirler dawamında ámelge asırılǵan parlament túpkilikli ózgerisleri jurtımızda júz berip atırǵan siyasiy modernizaciya processleriniń etakchi baǵdarını quradı.Birinshi dáwir bolǵan 1991-1994 jıllar dawamında Joqarı Keńes mámleketlik basqarıwdıń zinhar jańa shólkemlerin shólkemlestiriwdiń, sociallıq jóneltirilgen bazar ekonomikasına tiykarlanǵan ádalatlı demokratiyalıq jámiyet qurıwdıń huqıqıy negizi bolǵan Ózbekstan Respublikası Konstituciyasin qabılladı. Parlament jas mámlekettiń suverenitetti bekkemlewge qaratılǵan “Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik ǵárezsizligi tiykarları tuwrısında”gi, Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik gerbine tuwrısında”gi, “Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik maqtaw qosıǵı tuwrısında”gi, Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqında”gi, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında”gi hám basqa bir qatar nızamlardı qabılladı.Ekinshi dáwir bolǵan 1995-2004 jıllar dawamında Joqarǵı Keńes ornına Ózbekstan Respublikasınıń bir palatali parlamenti - Oliy Majlis formalantirildi, Birinshi shaqiriq (1995-1999 jıllar) Oliy Majlis quramında Ózbekstan Xalıq-demokratiyalıq partiyasınan kórsetilgen 69 dana, “Ádalat” sotsial-demokratiyalıq partiyasınan 47, “Watan rawajlanıwı” partiyasınan 14 hám “Milliy tiklanish” demokratiyalıq partiyasınan kórsetilgen 7 dana deputat bolıp, deputatlardıń qalǵan bólegin húkimet wákillik shólkemlerinen kórsetilgen shaxslar tashkil etdi.Úshinshi dáwirde: Milliy parlamentarizm rawaj tappaqtasınıń úshinshi dáwiri Oliy Majlis Nızamshılıq palatası hám Senatining 2005 jıl 28 yanvardaǵı qospa májilisinden baslanıp, bunda jańa eki palatali Oliy Majlis deputatları hám senatorlari ámelde óz jumıslarına kirdilerlar.Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisınıń Nızamshılıq palatası mámleketti reformalaw hám modernizaciyalawdıń mámleketimiz baslıǵı tárepinen alǵa surilgan ústin turatuǵın baǵdarları hámde anıq maqsetli wazıypaları tiykarında islep shıǵılǵan - 2005-2009 jıllarǵa mólsherlengen nızamshılıq iskerligi programmasın qabılladı.Eki palatali parlament tashkil etilgach, Ózbekstan Respublikasında nızam shıǵarıwshı húkimet óz rawajlanıwında jańa tekshege kóterildi. Eń tiykarǵısı, eger nızamshılıq procesi talay quramalılasqan bolsa-de, qabıl etilgen nızamlardıń sapası sezilerli dárejede asdı. Nızamlardı qabıllawda siyasiy partiyalardıń roli kúshaydi. Nızam proektlarini partiyalardıń fraksiyalarida aldınan kórip shıǵıw, Nızamshılıq palatası jalpı jıynalıslarında huqıqıy hújjetler proektlarini talqılawda olardıń pikirlerin álbette esitiw ámeliyatı qáliplesti.Bul dáwir dawamında demokratiyalıq parlamentarizm mádeniyatın bunnan bılaylıq da rawajlandırıwdıń ushın sharayatlar jaratıldı, professional deputatlar, parlamentda xızmet etiwshiyuksak maman xızmetkerler etiwib shıqtı, nızam dóretiwshiligi deputatlar jumısınń bas baǵdarınaaylandı. Atap ótiw kerek, áyne mine sol baǵdardaǵı túpkilikli ózgerisler mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan siyasiy modernizaciyanıń etakchi mánisin quradı.SHu sebepli da, Ózbekstanda eki palatali parlamentni qáliplestiriw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan reformalardı jámiyet ómirinń barlıq tarawlarını erkinlestiriw siyasatınıń logikalıq dawamı hám demokratiyalıq rawajlanıwdıń jańa basqıshı sıpatında bahalaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.SHu orında tábiy soraw tuwıladı. Ne ushın parlament túpkilikli ózgerisleri mámleketimizde siyasiy reformalardıń tiykarǵı buwınına aylandı? Birinshiden, parlamentning nızamshılıq wazıypası shaxs, jámiyet hám mámleketlik iskerligin huqıqıy tárepten tártipke salıw imkaniyatın beredi. Ekinshiden, parlament mámleketlik hákimiyat institutları sistemasında saylab qoyılatuǵın tiykarǵı wákillik organı esaplanadi. Bul bolsa onıń puqaralar ushın ashıq hám demokratiyalıq tábiyatın belgilep beredi. Úshinshiden, parlament óziniń tásiri, kepillikleri noqatı názeriden húkimet shaqapshaları arasında za’ru’rli áhmiyetke iye boladı. Erisilgen usı nátiyjeler tiykarında siyasiy modernizaciya boyınsha aldın baslanǵan jumıslardı izbe-iz dawam ettiriw atap aytqanda, mámleketlik qurılısı hám basqarıwdı liberallashtirish hám zamanagóylashtirishning etakchi baǵdarı bolǵan parlament reformaların eń zamanagóy demokratiyalıq kriteryalarǵa tayanǵan halda rawajlandırıwdıń múmkinshilikleri ashıldı.Bunday úlken nátiyjeler sebepli Respublikamizda ámelge asırılıp atırǵan siyasiy modernizaciya processleri sheńberindegi parlament reformalarınıń 2010 jıllardan keyingi dáwirinde mámleketti modernizaciyalaw hám kúshli puqaralıq jámiyetin qurıw wazıypaları ústin turatuǵınlıq etdi. Ózbekstanda kóppartiyalılıq sistemasınıń qáliplesiwinde 1996 jıl 25 dekabrde Oliy Majlis tárepinen qabıl etilgen “Siyasiy partiyalar tuwrısında”gi Nızam za’ru’rli orın tutdi. Nızam 17 dane statiyadan ibarat bolıp, ol jaǵdayda siyasiy partiyalardıń demokratiyalıq qaǵıydalar tiykarında jumıs alıp barıwları ushın rawajlanǵan mámleketler kriteryaları talaplarıǵa tán bolǵan huqıqıy tiykarlar jaratıldı: Nızamnıń 5-statiyasına qaray, “mámleketlik siyasiy partiyalar huqıqları hám nızamlı mápleri qáwipsizlik etiliwin kepillikleydi, ustavda belgilengen óz maqsetleri hám wazıypaların orınlawları ushın olarǵa teń huqıqıy múmkinshilikler jaratıp beredi”.Búgingi kúnde mámleketimizde iskerlik júrgizeyotgan Uqıplı basqarıwshılar hám ishbilarmonlar háreketi - Ózbekstan Liberal-demokratiyalıq partiyası, “Milliy tiklanish” demokratiyalıq partiyası, “Ádalat” sotsial-demokratiyalıq partiyası hám Xalıq demokratiyalıq partiyası sıyaqlı siyasiy partiyalar jámiyetimiz siyasiy sistemasında za’ru’rli rol o'ynagani halda jańalanishlar processinde úlken úles qosıp, puqaralıq jámiyetin formalantirilishining bas faktorları bolıp xizmet etip atırlar. Jámiyetimiz siyasiy salasın erkinlashtirilishida, siyasiy modernizaciya processlerin aktiv ámelge asırılıwıda Respublikamizda bekkem qarar tapqan kóppartiyalılıq sisteması úlken za’ru’rli orındı iyelep atır.Ózbetinshe Ózbekstan Respublikasında júz berip atırǵan siyasiy modernizaciya processleri izbe-izlik menen rawajlanıwdıń “Ózbek modeli” negizine tayanǵan halda puqaralıq jámiyetiniń turaqlı jaylerin formalantirilishiga xizmet etip atır.3. Demokratiyalıq reformalardı tereńlestiriw - puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń hámmámleketti modernizaciyalaw faktorıMámleketimiz Konstitusiyası negizinde óziniń ańlatpasını tapqan qaǵıydalarǵa hámde jámiyetimizdiń reformalawdıń “ózbek modeli” tiykarlarına tayanilgan halda jurtımızda zamanagóy demokratiya kriteryaları hám printsplarına sáykes túrde puqaralıq jámiyeti basqıshma-bochqich túrde formalantirib kelinmoqda.YUrtimizda ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń nátiyjeli nátiyjeleri sebepli XXI ásirdiń dáslepki on jıllıǵına kelip, jámiyetimiz óz rawajlanıwınń shın mánistegi jańa sapa basqıshıǵa qádem qoydı. Siyasiy, ekonomikalıq, social hám ruwxıy tarawlarda erisilgen úlken unamlı nátiyjeler mámleketimizdi taraqqiy ettiriwdiń, modernizaciya processlerin kúsheytiwdiń jańa strategik tiykarların jaratılıwı ushın jay bolıp xızmet etdi. Tiykarǵı nızamı - Konstituciyamızǵa kiritilgen ózgertish hám qosımshalardıń jámiyetimizni jańarıw hám modernizaciyalaw boyınsha sheshiwshi áhmiyetke iye bolǵanlıǵını bólek tán alıw etip ótiw joiz bolıp tabıladı.Mámleketimiz basshıı tárepinen ilgeri surilgan Koncepciyanıń ideyalarına qaray Konstituciyamızdıń mámleketimiz mámleketlik hákimiyattı shólkemlestiriw jáne onı basqarıw menen baylanıslı yuridikalıq qásiyetleri hámde printspları eń zamanagóy demokratiyalıq rawajlanıw máplerinen kelip shıqqan halda jáne de jetilistirildi. Wákillik demokratiyasınıń etakchi ústini bolǵan nızam shıǵarıwshı hákimiyattiń iskerligi tımsalında, xalqning mámleketlik hákimiyattıń birdan bir deregi ekenligi haqqındaǵı konstituciyalıq demokratiyalıq qaǵıydanı jáne de joqarı dárejede ámel etiwi ushın, Konstituciyamız qushaǵında jańa huqıqıy-siyasiy tiykarlar belgilep qoyıldı. Atap aytqanda, Konstituciyamızdıń XVIII, XIX, XX baplarına hám atap aytqanda 32, 78, 93, 96, 98, 103 hám 117 statiyalarına qosımshalardıń kiritiliwi mámleketimiz Tiykarǵı Nızamınıń huqıqıy normalarini miyrasxoriylik tiykarında jańa demokratiyalıq qaǵıydaları menen tap ' ldirilishini támiyinledi.Konsepsiya tiykarında sol paytga shekem 27 dane nızam hámde tiyisli normativ-huqıqıy hújjetler qabıllandı. Atap aytqanda, “Rieltorlik iskerligi tuwrısında”gi (2010 jıl 22 dekabr), “Shańaraqqa tiyisli isbilermenlik tuwrısında”gi (2012 jıl 26 aprel), “Jeke menshikti qorǵaw hám múlk iyeleriler huqıqlarınıń kepillikleri tuwrısında”gi (2012 jıl 24 sentyabr), “Kredit byurolari iskerligi hám kredit informaciyası almasıwı tuwrısında”gi (2012 jıl 4 oktyabr), “Isbilermenlik iskerligi salasındaǵı ruxsat beriw tártip-qaǵıydaları tuwrısında”gi (2012 jıl 20 dekabr), “Operativ-qıdırıw iskerligi tuwrısında”gi (2012 jıl 25 dekabr), “Girew reestri tuwrısında”gi (2013 jıl 23 oktyabr), “Ekologiyalıq qadaǵalaw tuwrısında”gi (2013 jıl 27 dekabr), “Mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleri iskerliginiń ashıqlıǵı tuwrısında”gi (2014 jıl 5 may), “Sociallıq seriklik tuwrısında”gi (2014 jıl 28 avgust), “Investitsiya hám shemirshek fondlari tuwrısında”gi (2015 jıl 25 avgust) jańa nızamlar qabıllandı.SHu menen bir qatarda, Konsepsiya jayinde bir qatar nızam hújjetlerine demokratiyalıq mániske iye bolǵan ózgertish hám qosımshalar kirgizildi. Atap aytqanda, 2012 jıl 18 sentyabrde Ózbekstan Respublikası Jinoyat-protsessual kodeksiniń, 2012 jıl 19 dekabrde “Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında”gi, “Xalıq deputatları wálayat, rayon hám qala Keńeslerine saylaw tuwrısında”gi nızamlardıń qatar bap hám statiyalarına ózgertish hám qosımshalar kirgizildi. SHuningdek, jámiyetimizdegi ózgerislerge sáykes tárzde “Ózbekstan Respublikasınıń Basqarıw juwapkershilik tuwrısındaǵı kodeksine ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2011 jıl 26 aprel), “Isbilermenlik iskerligi erkinliginń kepillikleri tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2012 jıl 2 may), “Normativlik-huqıqıy hújjetler tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2012 jıl 24 dekabr), “Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2013 jıl 22 aprel), “Puqaralar jıyını baslıǵı (aqsaqalı) jáne onıń máslahátchilari saylawı tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2013 jıl 22 aprel), “Aksiyadorlik jámiyetleri hám aksiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2014 jıl 6 may) nızamlar qabıllandı.Konsepsiya jayinde mámleketimiz Konstitusiyası jáne onıń huqıqıy normalarida mámleketimiz demokratiyalıq rawajlanıwı ushın hám puqaralıq jámiyeti tiykarların rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan jańa qaǵıydalar óz hákisin taptı. Jámiyetimizni modernizaciyalawdıń zamanagóy demokratiyalıq-huqıqıy tiykarı izbe-iz bekkemlandi. Atap aytqanda, aytıp ótiw kerek, Konstituciyamızdıń 98-statiyası yuridikalıq statiyalarǵa jámiyetimizde mámleketlik basqarıwdı tashkil etiliwi hám ámelge asırılıwınıń házirgi zaman ushın eń nátiyjeli bolǵan jańa qaǵıydalar kirgizildi. Bular, “Ózbekstan Respublikası Bas ministri kandidati Oliy Majlis Nızamshılıq palatası saylawında eń kóp deputatlıq orınlarındı alǵan siyasiy partiya yamasa teń muǵdardadaǵı eń kóp deputatlıq orınlarındı qolǵa kirgizgen bir neshe siyasiy partiya tárepinen usınıs etiliwi, sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikası Bas Ministri hám Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisınıń Nızamshılıq palatası ortasında qarama-qarsılıqlar mudamǵı tús alǵan halda Nızamshılıq palatası deputatları ulıwma sanınıń keminde úshten bir bólegi tárepinen qollap-quwatlanǵan táǵdirde Bas Ministrga salıstırǵanda isenimsizlik votumi xabar beriw huqıqını engiziliwi menen baylanıslı za’ru’rliqaǵıydalar bolıp tabıladı”.Konstituciyamız mazmunıǵa bunday qaǵıydanıń kiritiliwi nátiyjesinde jámiyetimiz siyasiy sisteması ámel etiwiniń demokratiyalıq printspları hám tiykarları jáne de bekkemlandi yaǵnıy, Nızam shıǵarıwshı hákimiyattıń demokratiyalıq kepillikleri hám múmkinshilikleri jáne de asırıldı. Bunıń menen onıń atqarıw etiwshi húkimet menen demokratiyalıq balansın jáne de proporcionallaw dárejege eliriwi ushın jayler jaratıldı.Mámleketimiz basshıı I. A. Karimov sol munasábet menen aytıp ótkenidek: “Konstitutsiya jáne onıń tiykarında jaratılǵan nızamshılıq bazası, sonıń menen birge, 2010 jılda qabıl etilgen Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń konsepsiyasi, 2011 hám 2014 jıllarda Bas qomusimizga kiritilgen ońlawlar jámiyetimizni reformalaw, demokratiyalastırıw hám liberallashtirish, mámleketimizdi modernizaciyalaw hám túpkilikli strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw boyınsha puqta oylanǵan, uzaq múddetke mólsherlengen, dúnyada rawajlanıwdıń “ózbek modeli” dep tán alınǵan programma tiykarın tashkil etdi. Áyne sol model zamanagóy, jedel hám turaqlı rawajlanıp baratırǵan mámlekettiń qáliplesiwinde bekkem tiykar bolip xızmet etdi, desek, hesh qanday asıra aytqan bolmaymız”.Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan jańalanishlar hám modernizaciya processleriniń házirgi basqıshında puqaralıq jámiyetiniń bekkem jaylerin qurıwǵa qaratılǵan túpkilikli ózgerisler keń kólemli túrde rawajlantirib borilar eken, bul orında jámiyet kóleminde demokratiyanıń institutsional hám sotsial jaylerin eń jańa konseptual jantasıwlar tiykarında rawajlandırıwdıń wazıypalarına sheshiwshi áhmiyet qaratıp kelinmoqda.Usı wazıypalardı ámelge arttırıp barılmaqtası óz gezeginde insan, onıń onıń huqıqları hám erkinliklerin keńeytirip barıwǵa, yaǵnıy demokratiyalıq jańalanıw, liberallashuv processleriniń sociallıq o'zagini bekkemlewge yo'g'rilgan túpkilikli reformalardı real túrde ámelge asıwında tiykar bolıp xızmet etedi.Mine sonday jaǵdayda yaǵnıy bir tárepden demokratiya institutları natiyjeliligi hám múmkinshiliklerin keńeytirip, zamanagóylashtirib barılmaqtası ekinshi tárepden bolsa demokratiyalıq processlerdiń sotsial jaylerin bekkemlenip barılmaqtasını AQSHlik alım R. Dal “Demokratiyanıń realistik variantı” dep ataǵan edi.Bul orında tiykarǵı gáp demokratiyanıń jámiyet kóleminde tolıq qarar tapqanlıǵın bildiruvchi tiykarlar: demokratiya institutsionallashuvi hám demokratiyanıń sotsial dárejede ámel ete baslawlıǵı máselesi ústinde barmaqta. Demokratiyaǵa salıstırǵanda qóyılıp atırǵan bunday kriteryalar dáwir talaplarınıń jemisi bolıp tabıladı. Bunday jaǵday ásirese demokratiyanıń barlıq etakchi institutları, ústinlerin zamanagóylashtirilishini ob'ektiv túrde talap etedi.SHu tárepten kelip shıǵılǵanda, mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan demokratiyalıq reformalardıń házirgi basqıshında etakchi itibar, demokratiya institutların, zamanagóy demokratiya normalari, qaǵıydaların jámiyetimizdiń barlıq iskerlik tarawılarında oyıq qarar taptırıw, onıń sotsial dárejede konsolidatsiyalashuviga erisiw mápleri noqatı názeriden kelip shıǵıp modernizaciyalawǵa qaratilayotganini izbe-iz zamanagóy demokratiyalıq siyasatınıń úlgisi, dep esaplaw múmkin.Jámiyetimizde usı processlerdi tikkeley ámelge asırıwı nátiyjesinde bunungi kunga kelip, demokratiyalıq jańalanishlar boyınsha kutá úlken nátiyjelerge erisildi. Usı waqıtta áne sol nátiyjeler tiykarında demokratiyalıq qádiriyatlardıń institutsional jaylerin rawajlandırıwdıń ushın siyasiy, sociallıq, huqıqıy hám ruwxıy múmkinshilikler bazası formalantirildi. Zamanagóy demokratiyanıń mazmun hám mánisi talaplarıǵa juwap bere alatuǵın siyasiy hámde sotsial munasábetler printspları turmısımızdıńda kem-kemnen tereńrek orın aparıp atır.Mámleketimizdi jańarıw hám zamanagóylashtirish processleriniń házirgi basqıshında demokratiya institutların jetilistiriw wazıypalarına itibar berilar eken, bunda demokratiyanıń tiykarǵı hám sheshiwshi ústini bolǵan, demokratiyanıń mánisin belgilep beretuǵın xalıq hákimiyatin ámelge asırıw prinsiplarini jáne de keńlew ámelge asıriw máselelerine birinshi dárejeli áhmiyet qaratilmoqda.Watanımızda siyasiy modernizaciya processleriniń házirgi basqıshında Mámleketimiz basshıı tárepinen tiykarlab berilgen “Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń Konsepsiyasi”ning teoriyalıq tiykarlarına tayanǵan halda demokratiya hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń hám qarar taptırıwdıń zamanagóy printspların keń kólemli túrde engiziwge qaratılǵan umtılıw-háreketler ámelge asırılıp atır. Demokratiya degeni - bul bárháma ózgerip turadıǵan turmıs tárizi, jámiyet sistemasınıń rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı.Demokratiya - insan, jámiyet, mámleketlik degen úsh sub'ekt óz-ara bir-birin toldıratuǵın, bir-birin boyitib, kerek bolsa, qadaǵalaw etip turadıǵan sistema bolıp esaplanadı. Bul hár qaysı insannıń jámiyet menen, jámiyettiń bolsa mámleketlik menen munasábetin, olar ortasındaǵı teń salmaqlılıqdı ańlatadı”.Mámleketimiz basshıınıń usı ideyaları tiykarında demokratiya hám puqaralıq jámiyeti ortasındaǵı óz-ara mánisan baylanıslılıq awhali tıykarlanıp, jámiyetimizde demokratlashuv processleri qásiyetlerin zamanagóylashtirish arqalı puqaralıq jámiyeti strukturalarıniń keńeyiplik, rawajlanıp barıwı ushın zárúr bolǵan demokratiyalıq mexanizmlardı jáne de joqarılaw tekshede qáliplestiriw máselelerine ústin turatuǵın wazıypalar sıpatında qaralıp atır. Áyne paytning ózinde demokratiya ideyasınıń za’ru’rli táreplerinen biri bolǵan huqıqıy mámleketlikti jámiyetimizde puqaralıq jámiyetiniń sociallıq-huqıqıy jaylerin támiyinleytuǵın za’ru’rli faktor sıpatındaǵı rolin hám áhmiyetin jáne de asırıw ilajları ko'rilmoqda.Usı jaǵdaydan kelip shıǵıp, demokratiyalıq reformalardı kúshli rawajlandırıwdıń tiykarında huqıqıy mámleketlikshilik printspların hám institutsional tiykarların izbe-iz bekkemlew hám puqaralıq jámiyetin qarar taptırıwǵa jóneltirilgen rawajlanıw strategiyasınıń konseptual, normativ tiykarları da zamanagóylashtirilmoqda.Mámleketimiz basshıı aytıp ótkenidek: “Hesh kimge sır emes, tek ǵana huqıqıy mámleketlik sharayatında demokratiyalıq tártipke eriwiladi hám sonday tártip saqlanadı, demokratiyalıq institutlar hám qádiriyatlar turmısqa qollanıladı, insan huqıq hám erkinlikleri, eń tiykarǵısı, olardıń huqıqıy jáne social qorǵawı ámelde támiyinlenedi”.Usı konseptual ideyalar tiykarında búgingi kúnde mámleketimizde júz berip atırǵan siyasiy modernizaciya processleri óz quramına tómendegi za’ru’rli táreplerdi qamtıp olmoqda:Birinshiden, nızam dóretiwshiligi iskerligin jáne de rawajlandırıwdıń arqalı, Konstituciyamız normalariga tayanǵan halda demokratiyalıq reformalardı hám puqaralıq jámiyetin qarar taptırıw mútajlikleri hám anıq maqsetlerinen kelip shıǵıp, jańa nızam hám nızamshılıq hújjetlerin qabıl etip barıw jumısların jáne de rawajlandırıwdıń;Ekinshiden, nızamlardı turmısqa engiziwdiń jáne de nátiyjelilew mexanizmların payda etiw;Uchinichidan, demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriwdiń za’ru’rli faktorı hám quralı sıpatında jámiyetshillik qadaǵalawını ámelge asırıw sistemasın rawajlandırıwdıń hám qáliplestiriw.Usı ideyalardı basqıshpa-basqısh hám izbe-izlik menen jámiyetimiz turmısıǵa nátiyjeni ámelde qollanıw etip barılıp atırǵanlıǵı sebepli házirgi waqıtqa kelip, mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan siyasiy túpkilikli ózgerisler óz quramına mánisan dáwirimizning eń zamanagóy kriteryalarına uyqas keliwshi jańa tiykarların qamtıp olmoqda. Bunıń jayinde jurtımız ózbetinshe demokratiyalıq rawajlanıwınń ústin turatuǵın baǵdarı hám maqseti bolǵan puqaralıq jámiyetin oyıq qarar taptırıw ushın huqıqıy-sociallıq jayler kúshli dárejede bekkemlandi, Konstituciyalıq-huqıqıy tiykarları rawajlantirildi. Jurtimizda ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriwdiń házirgi zaman basqıshınıń ústin turatuǵın strategik baǵdarlarınıń túpkilikli mánisinde zamanagóy modernizaciyanı shólkemlestiriw hám rawajlandırıwdıń barlıq za’ru’rli qásiyetleri qamtıp alınǵan.Mámleketimiz ekonomikasını texnikalıq hám texnologiyalıq tárepten jańarıw jayinde joqarı rawajlanǵan mámleketler erisken joqarı sapa dárejelerinen zinhar qalıwmaytuǵın nátiyjeli strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw jáne onıń jayinde mámleketimiz xalqınń turmıs dárejesin turaqlı arttırıp barıw hámde puqaralıq jámiyetin rawajlantirsh ushın zárúr bolǵan ekonomikalıq párawanlıq hám erkinlikti támiyinlew- mamlakatimizni modernizaciyalawdıń za’ru’rli ekonomikalıq baǵdarı sıpatında bellendi.Ekenin aytıw kerek, Birinshi Prezidentimiz tárepinen belgilep berilgen 2015 jılda hám odan keyingi jıllarda mámleketimizdi ekonomikalıq-sociallıq rawajlandırıwdıń jańa strategik baǵdarları wazıypalarınan kelip shıǵıp, Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń jaqın múddetke hám uzaq perspektivaǵa mólsherlengen Háreket Programması usınıldı. Oǵan kóre ettita za’ru’rli strategik-ekonomikalıq wazıypalar bellendi. Atap aytqanda, Háreket programmasıda aytıp ótkenidek, “2015-2019 jıllarda óndirisdi strukturalıq ózgertiw, modernizaciya hám diversifikatsiya etiwdi támiyinlew ilajları programmasın tayarlaw sheńberinde jámi ma`nisi 38 milliard dollarǵa teń bolǵan 870 dane iri investitsiya proekti dizimi formalantirildi. Usı proektlarga qaray 415 dane jańa kárxana qurıw hámde 455 dane islep turǵan kárxananı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq tárepten jańarıw názerde tutilmoqda.Programmanıń Prinsipial tárzde ajralıp turadıǵan tárepi sonda, kiripge mólsherlengen ishki hám sırtqı bazarlarda básekiles bolǵan ónim túrlerin anıqlaw hám joqarı texnologiyaǵa tiykarlanǵan óndiris kárxanalarını jedel rawajlandırıwǵa tiykarǵı itibar qaratılǵan”.Bul orında bólek tán alıw etip ótiw kerek, mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan ekonomikalıq- sociallıq baǵdardaǵı túpkilikli ózgerisler óz mánisine kóre mámleketimiz xalqınń barlıq qatlamları máplerin ko'zlaydi. Bunıń nátiyjesi bolıp esaplanıw xalıqtıń materiallıq jaǵdayı boyınsha keskin qatlamlarǵa bóliniwge jol qoyılmaydı. Ekenin aytıw kerek, bunday jaǵday puqaralıq jámiyeti sociallıq tiykarlarınń turaqlılıǵındı támiyinleytuǵın za’ru’rli derek bolıp tabıladı. Búgingi kunga kelip mámleketimizde eń kóp dáramat alatuǵın xalıq menen, eń kem dáramat alatuǵın xalıq ortasındaǵı parq asa qısqarib 7, 8 esege túskenligi jámiyetimiz aǵzalarınıń párawanlıq dárejesi artıp, sotsial qorǵaw quralları rawajlanıp baratırǵanınan dárek beredi. Bul bolsa óz gezeginde puqaralıq jámiyeti tiykarların rawajlandırıwdıń za’ru’rli kórsetkishi esaplanadı.

9 -TEMA. O'ZBEKSTANDA PUQARALIQ JA’MIYETI INSTITUTLARININ’ JUZEGE KELIWI HA’M RAWAJLANWI

Joba:

1. Rawajlanǵan Batıs mámleketlerinde puqaralıq jámiyeti institutlarınń qáliplesiwi

2. Batıs mámleketlerinde mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti institutları ortasında xızmetleslik siyasatı

3. Rawajlanǵan Shig’is mámleketleri sociallıq-ekonomikalıq ómirin modernizaciyalawda puqaralıq jámiyeti instutlarining ornı

Puqaralıq jámiyeti bir waqtıniń ózinde arnawlı bir ideya hám ideologiya, anıq tıykarǵa iye bolǵan haqıyqatlıqdı qamtıp almasada onıń ámeliy xarakteri menen baylanıslı halda kórinetuǵın boladı. O’z-ózin institutsional basqarıw forması bir tárepden, jeke erkinlik, óz-ara munasábettiń túri hám predmetin erkin tańlawǵa múmkinshilik jaratıwshı sociallıq munasábetlerdiń anıq tarawı hám qizqishlarni sub'ektiv qandırıw usılı sıpatında aytinsa, basqa tárepden, júzege kelgen anıq waqıya-hádiysege ayriqsha “kúshli hám ózbetinshe shaxs” noqatı názeriden jaqınlaw imkaniyatın beretuǵın sociallıq sistema sıpatında rawajlanıp baradı. Mısalı, AQSHda puqaralıq jámiyetiniń dáslepki rásmiy institutları diniy awqamlar, mektepler hám turar jayı boyınsha havfsizlik hám tártipti támiyinleytuǵın sociallıq gruppalar sıpatında iskerlik alıp barǵan. Batıslıq Evropada bolsa bunnan ayrıqsha túrde puqaralıq jámiyeti institutları ekonomikalıq tarawda óz- ózin tastiyiqlay otirip, bul jańa hám eski tipdagi, aldınǵı awqamlar hám korporativ birlespeler tiykarında shólkemlesken ózbetinshe bazar shólkemleri sıpatında iskerlik júrgizgen. Germaniyada puqaralıq jámiyeti institutlarınń ayriqsha iskerligi gildiyada óz hákisin tawıp, waqıtında ónerment hám sawdagerlerdiń óz-ózin qorǵaw hám qalalardı basqarıwǵa ayriqsha tásir ótkeriwdiń dáslepki forması sıpatında qarar tapqan. Óz gezeginde Evropaning Florensiya, Paduyava basqa qalaları ózin gildiya-qala (townsmen) sıpatında formalantırǵan.Házirgi dáwirde rawajlanǵan Batıs mámleketlerinde iskerlik alıp baratırǵan puqaralıq jámiyeti institutları demokratiyalıq siyasiy aktivlikti názerde tutqan halda mámleketlik ústinen qadaǵalawdı ámelge asıradı. Bunda siyasiy partiyalar tásiri hám óz-ózin basqarıw institutları aktivligi kem-kemnen artıp boraveradi. Shaxs erkinshegi joqarı qádiriyat sıpatında bahalanadı. Mısalı, AQSH, UllıBritaniya, Avstraliyada usı prinsip sebep mámlekettiń puqaralıq jámiyeti turmısıǵa aralashuviga jol qoyılmaydı.Kúshli mámleketlik dástúrı SHarq mámleketleri sıyaqlı kóplegen Batıs mámleketlerine da tán, ásirese Germaniya mámleketlik basqarıw sistemasında bul jaǵdayǵa tikkeley gúwa bolıwımız múmkin. Germaniya sociallıq-siyasiy turmısında mámlekettiń roli jámiyet ómirin turaqlılashtirishdagi áhmiyeti kúshli esaplanadı. SHu sebepten da mámleketlik dúzilisine bólek itibar qaratiladi. Bunda milliy tilekleslik ideyası ústin turatuǵın áhmiyetke iye boladı. SHuning ushın da jeke erkinlik mámleketlik qudıretine baylanıstırıp aytiladi. Oǵan kóre mámleketlik kúshli bolsaǵana, shaxs qızıǵıwshılıqları hám erkinligin qorǵaw ete aladı. Mámleketlik rejimi ideyası, milliy tilekleslik shaxs erkinshegidan da ústin qóyıladı. Bunday hákimiyat basqarıw sisteması Germaniyadan tısqarı Fransiya hám Yaponiyaga mámleketlerine xos bolıp tabıladı. SHuningdek, Germaniyada puqaralıq jámiyeti salasında jáne onıń aktivligin asırıwda puqaraǵa mámleketlik emes sektordı rawajlandırıwdıń za’ru’rli maqsetli ob'ekti sıpatında itibar qaratiladi. Germaniyada za’ru’rli siyasiy-huqıqıy jáne social- ekonomikalıq wazıypalardıń hal etiliwinde hámde insannıń nızamlı huqıq hám erkinlikleri qorǵaw etiliwidafuqarolik jámiyeti institutları za’ru’rli rol oynaydı. Bunda mámleketlik iskerligi ústinen jámiyetshillik qadaǵalawınıń támiyinleniwi puqaralıq jámiyeti institutlarınń za’ru’rli wazıypası dep qaraladı. Mámleketlik sistemaları iskerligi ústinen jámiyetshillik qadaǵalawınıń ámelge asırılıwıda húkimetlik emes shólkemleriniń rolin kúsheytiw mámlekettiń jámiyet menen nátiyjeli óz-ara baylanısda bolıwı mexanizmların bekkemleydi.Germaniyada puqaralardıń mámleketlik shólkemleri iskerligi tuwrısında erkin informaciya alıwǵa bolǵan konstituciyalıq huqıqların ámelge asırıw kóp qırlı hám quramalı process sıpatında bahalanadı. SHuning ushın da usı processler informaciya erkinligine tiyisli huqıqıy mexanizmlar tiykarında tártiplestiriledi. CHunki búgingi kúnde ǵalaba xabar quralları xızmetkerleriniń zamanagóy informaciya bazarı sharayatında jámiyet aldındaǵı juwapkerligi hámde juwapkershiligin jáne de oyıq ańǵarıwıǵa xızmet etiwshi zárúr mexanizmlardı islep shıǵıw za’ru’rli bolıp tabıladı. SHuning ushın da 2003 jıldıń mayida Germaniyada shańaraq, ǵarrı puqaralar, hayallar hám jaslar jumısları boyınsha komitettiń kishi bólimi (Puqaralıq aktivligi boyınsha kishi komitet) islengen. Onıń wazıypasına Germaniyanıń puqaralıq jámiyetin izertlew etiw usınısların orınlawǵa kómeklesiw hámde óz baǵdarıdaǵı nızam proektlari hám ǵayratların talqılaw kiredi.SHuningdek bul mámlekette xalıqtıń mámleketlik, sawda hám jámiyetlik shólkemlerine bolǵan isenimi “úshinshi sektor”ni rawajlandırıwdıń za’ru’rli kriteryaları esaplanadı. Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń processindegi «birinshi» hám «uchinchi» sektorlar ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi institutsionallashtirish hár eki tárep ushın paydalı esaplanadı. Bunday xızmetleslik siyasatını belgilep beretuǵın hújjetler mámleketlik menen puqaralıq jámiyeti institutları ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi rawajlandırıwdıń arnawlı bir basqıshı ushınǵana paydalı boladı. Olarda mámleketlik hákimiyattıń puqaralıq jámiyeti roliga salıstırǵanda jańasha kóz qarası sawlelenedi hám úshinshi sektor shólkemleri menen nátiyjeli óz-ara xızmetleslik tiykarları jaratıladı.Germaniyada “úshinshi sektor” puqaralıq jámiyeti, aktiv puqaralıq hám tilekleslik sezimi - jaqın jaqınına shekem tek siyasatshunoslarni qızıqtırǵan túsinikler keleside barlıq sociallıq- gumanitar tarawdıń wákilleri tárepinen dodalanbaqta. Bunıń siri nede? Ne nátiyjesinde búgin onıń áhmiyeti bunchalik asqan? Birinshiden “úshinshi sektor” - puqaralıq jámiyetiniń shólkemlestirilgen infratuzilmasi - uzaq jıllar dawamında rawajlanıwshı tejewdiń za’ru’rli tarmaǵına aylandı. Mısalı, bir ǵana Germaniyanıń ózinde 1990 jıldan 1995 jılǵasha ol 30% o'sdi. Bunnan belgili boladıki, úshinshi sektor miynet bazarı ushın bólek áhmiyetke iye boladı. 90 jıl ortalarına kelip Germaniya xalqınń tahminan 2, 1 mln. (jumıs menen banlarning 5%) kommerciyalıq emes sektorda bolǵan. Basqa mámleketlerge salıstırǵanda Germaniyanıń “úshinshi sektorı” óziniń ekonomikalıq áhmiyetine kóre “ortasha” esaplanadı. Onsha úlken bolmaǵan basqa Batıs mámleketleri - Niderlandiya, Irlandiya, Belgiya - bul tárep boyınsha 10% ge shekem shıqqan tek. Sebebi mámleketlik hám “úshinshi sektor” ortasında tikkeley hám úzliksiz xızmetleslik bul mámleketlerde Germaniya dárejesinde rawajlantirilmagan. Germaniyada mámleketlik hám “úshinshi sektor” ortasındaǵı subsidarlik printspınıń qollanılıwı qalıs járdem menen shegaralanadı.Ekonomikalıq tárepten Germaniyada “úshinshi sektor” mámleketlik finanslıq resurslarıǵa baylanıslı. Qalıs fondlar hám olardıń mámleketlik tárepinen finanslashtirilishi “úshinshi sektor” dıń mámleketlikke baylanıslılıǵın asıradı. Jáne bul tárep ásirese basqa mámleketlikler menen salıwtirilganda ayqın kórinetuǵın boladı. Úlken finanslıq járdem alıwda ańlatpalanıwshı siyasiy partiyalar hám mámleketlikke jaqınlıq “úshinshi sektor” elementlerin puqaralıq jámiyetinen sırtda bolıwına hám kvazidavlat sektorına kiriwine alıp keledi. Biraq “úshinshi sektor” “iygilikli jumıslar qáwenderliginen” ibarat emes. Shólkemlerde ótken waqıt ushın tolıqnmaydigan pul muǵdarı tolıq bántlikdegi millionlap adamlarǵa tolıqnatuǵın aqshaǵa teń bolǵan. Jámiyetshillik tiykarındaǵı iskerliktiń deregi bolǵan tilekleslik sezimi puqaralıq jámiyeti bar ekenligin za’ru’rli hasası esaplanadı. Sońǵı izertlewler kórsetiwishe, Germaniyada 14 yoshdan úlken bolǵanlardıń 34% jámiyetshillik tiykarında (“úshinshi sektor” shólkemlerinde - 80%) iskerlik alıp barıp, buǵan háptesine ortasha 5 saat waqtın sarplaydı.Sońǵı úsh on jıllıqda Germaniyada fondlar sanı kem-kemnen asıp barmaqta. Olardıń iskerligi nızamlı tiykar menen bekkemlenedi. Olar arasında jańa túrdegi puqaralıq yamasa qala fondlari bolıp, bunda shólkemler hám bólek fizikalıq shaxslar xızmetleslik tiykarında jergilikli kólemde ol yamasa bul mashqalanı jónge salıw etiw jolında birlesedi. Germaniyanıń jańa erlerinde da unamlı ózgerisler gúzetilip atır. 1990 y. SHarqiy Germaniyada haqıyqıy “jarılıw” bolǵan, bunda 80. 000 tap 100. 000gacha jámiyetler shólkemlesken. Germaniyada dúzilgen shólkemler ayriqsha tárepi sociallıq-siyasiy tárepten oraylıq tarawlar - átirap-ortalıqdı saqlaw hám xalıq ara iskerlik iskerlik tarawıdaǵı dinamikası menen baylanıslı. “Uchinsi sektor” shólkemleri aǵzalarınıń kem-kemnen asıp barıwı onıń adamlar turmısıǵa kirip barǵanlıgınan dárek beredi. Qolaversa, “úshinshi sektor” kóp tárepten jámiyettiń óz-ózin shólkemlestiriw hám innovatsiyalarǵa salıstırmalı uqıpınan dárek beredi. YA'ni bul iskerliktegi jańalıq tiykarınan húkimet aktivlik kórsetpegen tarawlarda júzege keledi. SHu noqatı názerden bul hádiyseni unamlı bahalaw múmkin. AQSHda kuzatilayotgan " Bowling alone" - sociallıq aktivlik apatı fenomeni Germaniya jámiyetke tán emes.Qızıǵıwshılıqlardı ańlatıw funksiyası bunda qanday ámel etedi? degen sorawǵa tómendegishe juwap beriw múmkin. Eń jańa processler sonı kórsetedi, “tema aqlawshı”lari dep atalıwshi átirap-ortalıqdı saqlaw hám xalıq ara iskerlik shólkemlerine pulni jumsaw hám olarda jámiyetshillik tiykarında qatnasıw modaga aylanyapti. “Tema advokatları” ga uqsawlardıń bar ekenligin, “úshinshi sektor”ning mámleketlik funksiyalarına tásir etiwi yamasa mámlekettiń ámel etiw shegarasını kórsetiwge ılayıqma? Germaniya mısalında biz bunıń keri, biraq uluwma alǵanda unamlı nátiyjelerin kóremiz. Áyne jańa hám ózine bekkem isenimi bolǵan, mámleketlik otalig'idan sırtda payda bolǵan shólkemler ayriqsha puqaralıq jámiyetinen dárek beredi. “Úshinshi sektor” hám siyasattń basqa tarawlarını alatuǵın bolsaq, puqaralıq jámiyeti ústin turatuǵınlıqları, pruss-protestant etatizm hám katolik paternalizmni ózinde jámlegen Germaniya dástúrıǵa zid bolıp tabıladı. Usı etatistik-paternalistik dástúr subsidarlik koncepciyasında óz ańlatpasını tabadı. Subsidar esaplanǵan hám usınıń menen birge oraylıq jáne social tárepten qollap-quwatlawǵa múnásip bolǵan shólkemler áwele huqıqıy shegaralar menen belgilenedi, bul óz gezeginde onsha úlken bolmaǵan shólkemler múmkinshiliklerin shegaralaydı. Bunda puqaralıq jámiyetiniń emes bálki mámleketlik hám kommunalar qızıǵıwshılıqları qorǵaw etiledi.

2. Batıs mámleketlerinde mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti institutları ortasında xızmetlesliksiyasatı

Batıs mámleketlerinde xızmetleslik siyasatı tiykarında kommerciyalıq emes sektorınıń jámiyetti rawajlandırıwǵa úlesi tán alıw etiledi odan keyin bolsa táreplerdiń ulıwma jobaları hámde mámleketlik hám jámiyetlik birlespeleri tárepinen xızmetleslik prinsiplarini ámeliy mexanizmlardan paydalanǵan halda ámelge asırıw boyınsha anıq shara ilajlar jobası islep shıǵıladı. SHuning ushın da bunday xızmetleslik siyasatı ádetde eki táreptiń birgegi umtılıw-háreketleri hám sóylesiwleri nátiyjesi bekkemlenip bariladı. Olar hár qıylı sırtqı kórinislerde kórinetuǵın boladı: óz-ara rásmiy pitimler mısalı, Ullı Britaniya mámleketi hám puqaralıq jámiyeti ortasında dúzilgen shártnamalar, húkimet tárepinen mámleketlik programmaları sıpatında qabıl etiletuǵın «de-fakto» pitimleri (Xorvatiya xızmetleslik programması) yamasa Parlament (Estoniya puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń konsepsiyasi) yoxud táreplerdiń minnetlemeleri ańlatpa etilgen bir tárepleme bayanatlar (Vengriyanıń puqaralıq jámiyetke salıstırǵanda mámleketlik strategiyası) formasında qabıl etiliwi múmkin.Ullı Britaniya mámleketi hám puqaralıq jámiyeti ortasında dúzilgen shártnamalar hám bayanatlar úshinshi sektor ushın da, mámleketlik sektorınıń ózi ushın da júdá za’ru’rli esaplanadi. Bunday tabıslı xızmetleslik siyasatınıń tiykarǵı faktorı - óz-ara máplerge ámel etiw kepillikleri, «boshqa táreptiń maqset hám wazıypalariga» húrmet hám isenimge tiykarlanadı. Biraq mámlekettiń mámleketlik emes shólkemleri menen xızmetleslik etiw tuwrısında sóylesiwler aparıw hám siyasiy hújjet qabıllawıda mashkur shólkemlerdń ǵayratkor bolıwı tábiy hám itimallıq dárejesi da joqarı esaplanadı, lekin Xorvatiya hám Vengriya mısalları usı máselede mámleketlik hákimiyat da mápdar bolıp, ózi usı process baslamashıları bolıwı jáne onı tabıslı juwmaǵına etkazishi da názerde tutılǵan. Bunıń menen eger kelisim tekst qabıllawǵa muvaffaq bólindisa da sóylesiwler processinden hár eki tárep jutıwıǵa bólek itibar qaratiladi. Bunday saw munasábetler tez-tez ótkeriladigan diydarlasıwlar, konstruktiv tartıslar, aktiv xızmetleslik, sonıń menen birge óz-ara yon basıwlar hám bir-birin túsiniwge umtılıwlar tiykarında qáliplesedi. SHunday bolsa-de, kommerciyalıq emes sektor ushın da, húkimet ushın nızam kúshine iye dep esaplanǵan hám minnetlemeler atqarılıwınń anıq múddetleri kórsetilgen hújjettiń qabıl etiliwi eń maqul túsetuǵın variant bo'lardi. Biraq hátte diydarlasıwlar, dodalawlar, sóylesiwler procesiniń ózi - eger onıń nátiyjesinde mámleketlik strukturaları menen óz-ara tusinip jetiwuvni jaqsılaw tiykarında sonda da - olardan kutilganidan kóbirek máp keliwi da múmkin.SHu orında atap ótiw kerek, Ullı Britaniyada arnawlı bir kategoriyaǵa daqılı bar bolǵan xızmetlesliktiń institutsional formalarıdan tısqarı xarakteristikalaw ańsat bolmaǵan bólek funksiyalarǵa iye institutsional sırtqı kórinisler da ámeldegi. Bunday qánigelestirilgen strukturalarǵa mısal sıpatında, Ullı Britaniyaning Qayırqomlıq jumısları boyınsha komissiyasın da keltiriwimiz múmkin. Bilgenimizdey, usı qayırqomlıq jumısları boyınsha komissiya nızam tiykarında Angliya hám Uelsdagi qayırqomlıq shólkemleriniń muwapıqlastırıwshı hám dizimge alıwshı organı sıpatında shólkemlestiriw etilgen. Óz nabatida bunday qayırqomlıq shólkemleri Ullı Britaniya socialliq ómiriniń ajıralmaytuǵın bólegi esaplanadı. Lekin olarǵa qoyılatuǵın nızamlı talaplarǵa ámel etiliwin támiyinlew ushın xızmetlerin tártipke salıw talap etiledi. Bul shólkemler sidqidildan hám nızam sheńberinde jumıs kóriwi, jeke mápti emes, bálki sociallıq paydalı maqsetlerdi ko'zlashlari, ózbetinshe bolıwları, qáwenderlik keńesleriniń aǵzaları sırtdan qandayda bir nızamǵa qarsı tásirsiz qararlar qabıllawları, qayırqomlıq shólkemleriniń ózleri tárepinen basqarıwdaǵı hámme saldamlı jaǵdaylar yamasa kózkóreki etiletuǵın huqıqbuzarliklarga salıstırǵanda tiyisli sharalar kóriliwi talap etiledi. Komissiya óz iskerligin qayırqomlıq jumısları tuwrısındaǵı nızamshılıq atqarıw etiliwin támiyinlegen, qayırqomlıq shólkemleri nátiyjeli huqıqıy, buxgalteriya hám basqarıw sistemaları sheńberinde jaqsılaw iskerlik kórsetiw múmkinshiliklerin bergen halda ámelge asıradı. Bunda komissiya jámiyette, ekonomika hám nızamshılıqda júz berip atırǵan waqıyalardı gúzetip baradı, nátiyjeli basqarıwdı hám jámiyetke esap beriwdi támiyinlewge kómeklesedi. Ol nızamshılıq hám ámeliyat máseleleri boyınsha informaciyanı tarqatadı hám máslahátlashuvlar ótkeredi, qayırqomlıq shólkemlerin dizimge alıw procesine kómeklesedi, nızam aynıwı jaǵdayları boyınsha óz tekseriwlerin júrgizedi, basqa muwapıqlashtiruvchilar (prokuratura, politsiya) menen xızmetleslik etedi, sonıń menen birge qayırqomlıq shólkemi múlki saqlanıwı ushın onıń iskerligine tartılıp ketiwi da múmkin. Qayırqomlıq jumısları boyınsha komissiya hár jılı Parlament hám Ishki jumıslar ministriga esap beredi, óziniń jıllıq esabatların daǵaza etedi. SHu menen birge, komissiya pútkil jámiyet mápleri jolında iskerlik júrgizetuǵın ózbetinshe organ esaplanadı.SHu orında atap ótiw kerekki, siyasiy hújjetti talqılawdıń oraylastırılǵan rejimi onı qabıllawǵa alıp keliwi shárt emes, lekin usı processdagi kóp sanlı áshkara tartıslar jámiyetshilliktiń siyasiy qararlar qabıllawda qatnasıwına mısal bóle aladı. Mısalı, Ullı Britaniya ámeliyatı pitimlerdi ámelge asırıw hám oǵan ámel etiw jolında eki tárep ushın da tosıqlardan biri - sociallıq sektor tárepinen pitimler tuwrısında etarlicha xabarlılikning joq ekenligi yamasa tushunmovchilik bar ekenligiden dárek beredi. SHuning ushın da hújjet tekstin tayarlawǵa ekspertlerdi tartıw hámde onı talqılaw hám kelisiwde jámiyetshilliktiń keń qatnasıwını názerde tutadı. Bunnan tısqarı, Batıslıq Evropada «sektorni tusinip jetiw», yaǵnıy júdá kóp kommerciyalıq emes hám húkimetlik emes shólkemlerdi birden-bir sektor sıpatında (mısalı, jámiyetshillik yamasa úshinshi sektor sıyaqlı) oyda sawlelendiriw etiw - jańa hádiyse bolıp, kóplegen mámleketlerde ele qarar topmagan. Xızmetleslik institutları olarǵa mútajlik bolǵan ayırım tarawlarda (ádetde, sociallıq xizmet kórsetiw, ekologiya yamasa xalıq ara járdem tarawlarıda) rawajlanǵan. SHunga qaramastan ayırım tarawlarda qáliplesken birpara prinsiplar hám ámeliyat hámme tan aliw etilish dárejesineshe kóterilgen hámde pútkil mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri sektorına hám uluwma hátte puqaralıq jámiyetke tarqalǵan. Áne sonday universal prinsiplarga, mısalı subsidiarlik Prinsipi, informaciyadan paydalanıw hám mápdar gruppalar menen máslahátlashuv (sociallıq baylanıs) kiredi.Fransiya hám Germaniyada orınlarda sociallıq seriklik proektlarini joybarlaw, muwapıqlastırıw, ámelge asırıw hám finanslıq támiynlew ushın juwapkershiliktń úlken bólegi aymaqlıq, okrug hám munitsipal tálim (ózin ózi basqarıw shólkemleri) gerdenine júkletilgen. Biraq, Avstriya, Belgiya, Ullı Britaniya, Germaniya, Fransiya, AQSH hám qatar basqa rawajlanǵan mámleketlerde mámleketlik shólkemleriniń OAV menen óz-ara xızmetlesligi bólek bazalıq nızamlarda tártipke asırılmaǵan. SHu noqatı-názerden qaraǵanda, kópshilik Evropa mámleketleridegi sociallıq seriklik institutı sociallıq-miynet salasında ekonomikalıq mápler shártlesiwi jáne social- miynet dawlardı tártipke salıw boyınsha mámlekettiń dáldalshılıq roli menen jumısqa yollanuvchi hám jumıs beretuǵın ortasında júzege keletuǵın óz-ara munasábetler sisteması sıpatında qáliplesken.XX asr aqırı - XXI ásir basıda jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısı sharayatında Evropaning qatar mámleketleri húkimetlik emes sektorı menen xızmetleslikka tiyisli birden-bir mámleketlik siyasatını islep shıǵıw boyınsha tiyisli ilajlardı ámelge asırdı. Bul bolsa mámleketlik hám húkimetlik emes sektorınıń sociallıq, sociallıq-ekonomikalıq, gumanitar rawajlanıwǵa tiyisli aktual máselelerdi sheshiwdegi umtılıw-háreketleri hám resurslarini birlestiriwge keń múmkinshilik jaratıp berdi. Aqıbette bolsa puqaralardıń siyasiy turmısdaǵı qatnasıwın aktivlestiriw, mámleketlikti xalıqqa ayırım xızmetlerdi kórsetiw yukidan bólekan azat ete alatuǵın xızmetlesliktiń mexanizmların jaratılıwma erisildi. Evropada mámleketlik institutlarınń NNTlar menen xızmetleslikti jolǵa qoyıwdıń zárúrligi bir qatar xalıq ara hújjetlerde óz ańlatpasını tapqan. Mısalı, BMTning 1968 jıldaǵı Ekonomikalıq jáne social keńesi rezolyusiyasi (1297), «Evropada mámleketlik basqarıwı máseleleri boyınsha aq kitap» (25 iyul, 2001 jıl), «Evropada húkimetlik emes shólkemler poziciyasiniń tiykarǵı prinsiplari» (16 aprel, 2003 jıl) hám basqa sol sıyaqlı halqaro hújjetlerde NNTlarning mámleketlik hám jámiyet jumısların basqarıwdaǵı roliga bólek áhmiyet qaratiladi, baylanıs hám máslahátlashuv arqalı óz-ara xızmetleslikti jolǵa qoyılıwı hámde arnawlı bir mámleketlik járdemi formalarını usınıw mexanizmların engiziliwine bólek itibar qaratiladi.Rawajlanǵan Batıs mámleketlerinde iskerlik alıp baratırǵan puqaralıq jámiyeti institutları zamanagóy puqaralıq jámiyeti modelin jaratıw, onıń mámleketlik basqarıwındaǵı nátiyjeli qatnasıwın támiyinlew máselesine bólek itibar qaratmoqda. Bunday zamanagóy model tiykarında jámiyet hám mámleketlik basqarıwında puqaralıq institutlarınń ornı hámde áhmiyetin bekkemlew, jámiyetshillik strukturaları hám mámleketlik shólkemleriniń sociallıq seriklik tiykarındaǵı xızmetlesligin jáne de rawajlandırıwdıń múmkin. SHu menen birge, mámlekettiń mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri menen xızmetlesligi ashıqlıq hám tazalıq printsplarına hámde puqaralıq iskerlik tarawıda júz berip atırǵan processlerdiń oyıq sistemalı analiz etip barıwǵa keń múmkinshilik beredi. Mısalı, Fransiyada mámleketlik húkimetlik emes shólkemlerin húkimet siyasatını qáliplestiriwge aktiv jalb etedi, ministrlik hám keńseler janında islengen keńesler iskerliktiń basqa forma hám usılları arqalı puqaralıq institutları menen xızmetleslikti nátiyjeli jolǵa qóyadı. SHuning menen bir qatarda Fransiyada puqaralıq jámiyeti institutları rawajlanıwın monıtorıń etiw usılların úzliksiz túrde jańalap barılmaqtası, jámiyetlik birlespeleriniń mámleket turmısında kem-kemnen artıp baratırǵan ornı máselelerin úyreniw hámde olardıń mámleketlik basqarıwı shólkemleri menen xızmetlesligin analiz etiw ushın qolay múmkinshilikti jaratıp berip atır. Bunda Evropada keleshekti belgilew hám qawipsizlik institutı hámde Fransiya hám Evropa Birlespeiniń puqaralıq jámiyeti rawajlanıwı máseleleri menen shuǵıllanatuǵın basqa analiziy oraylarınıń nátiyjeli iskerligi itibarǵaiyelik etiw bolıp tabıladı.AQSHda jámiyettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı aktual máselelerdi tarqatıp alıwda mámleketlik shólkemleri hám NNTlarning óz-ara xızmetleslik iskerligin jetilistiriw forma-printspları hám baǵdarlarıǵa saldamlı itibar qaratiladi. SHu menen birge bul mámlekette mámleketlik hákimiyat shólkemleri iskerligi, olar tárepinen nızamshılıq aktlarining atqarılıwı maydanıdan jamnazoratini aparıw mexanizmı hám tájiriybesi da ayriqsha túrde rawajlanıwlastırılgan. AQSHdagi mámleketlik hám puqaralıq jámiyetiniń óz-ara sociallıq xızmetlesligi shólkemlestirilgen- huqıqıy mexanizmlarınıń rawajlanıwlashuvi mámleketlik rawajlanıwınıń aktual máseleleri sheshimidanafaqat xalıqtıń sociallıq-ekonomikalıq aktivligin asıradı, bálki mámleketlik shólkemleri ushın ulıwma mámleketlik kólemindegi aktual máselelerdi tarqatıp alıw múmkinshiliklerine sharayat jaratadı. Bunday saldamlı strategik máselelerdi islep shıǵıwda Xalıq ara munasábetler Milliy demokratiyalıq institutı, Djon Xopkins Universiteti qasıdaǵı puqaralıq jámiyetin úyreniw Orayı, Kommerciyalıq emes huqıqlar Xalıq ara orayı hám basqa sol sıyaqlı ilimiy-izertlew mákemeleri hámde mámleketlik emes shólkemleriniń ornı úlken esaplanadı. AQSHda húkimet iskerligi ústinen parlament qadaǵalawını kúsheytiw sisteması talay rawajlanǵan.

3. Rawajlanǵan Shig’is mámleketleri sociallıq-ekonomikalıq ómirin modernizaciyalawda puqaralıq jámiyeti instutlarining ornı

Yaponiyada puqaralıq jámiyetin anıq belgilerin kórinetuǵın etiwshi qarawlar tiykarınan XIX ásirdiń oxirlaridan baslap ilgeri surilgan. YAponiyada puqaralıq jámiyeti institutları iskerligi tiykarınan 1960 jıldan baslap rawajlanǵan bolsadalıq áyne 2006 jıldan baslap rawajlanǵan Batıs mámleketlerinen parıq etetuǵın ayriqsha puqaralıq jámiyeti modelin jetilistiriwge bólek itibar qaratılǵan.YAponiyada rawajlantirilayotgan puqaralıq jámiyeti “sanalı hám juwapkerli jumıs alıp barıw” printspına tiykarlanǵan. Yaponiyada orınlardaǵı mámleketlik hákimiyat shólkemleri NNTlar arasında sociallıq áhmiyetke iye mashqalalardi sheshiwge qaratılǵan hár qıylı programma hám proektlarni járiyalawdı názerde tutatuǵın tańlawlardı ótkeriw huqıqına iye.

Házirgi dáwirde Yaponiyada puqaralıq jámiyeti institutları tiykarınan tómendegi wazıypalardı atqaradı:

1. Sociallıq qarjılardı qáliplestiriw hám kóbeytiw;

2. Xalıqqa salıstırǵanda qollanilayotgan sociallıq xızmetlerdi keńeytiwdi qollap quwatlaw;

3. Jámiyettegi hár qıylı maqsetli iskerlik menen shuǵıllanaıp atırǵan arnawlı bir gruppalardı qollap quwatlaw hám miynet awqamları iskerligin keńeytiw;

4. Yaponiyada aymaqlıq assotsiatsiyalar iskerligin kúsheytiw hám olardı mámleketlik tárepinen qollap-quwatlawǵa erisiw;

5. Yaponiyada ámeldegi siyasiy sistema hám partiyalar iskerligin jetilistiriw;

6. Mámleketlik hám bazar munasábetlerinen ózbetinshe bolǵan qarıydarlar jámiyetin rawajlandırıwǵa erisiw;

7. Átirap-ortalıqdı qorǵaw, axoli salamatlıǵın jaqsılaw hám ámeldegi demografik mashqalalardi aqılǵa say sheshiw;

8. Global finanslıq-ekonomikalıq krizis hám ekologiyalıq mashqalalardi izertlew etiwshi shólkemler iskerligin jetilistiriw hám t.b.

Yaponiyadan ayrıqsha túrde Qitayda puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń retrospektiv qásiyetleri hám siyasiy túpkilikli ózgerisler izbe-izliligi bul aymaqa jasawshı insanlardı puqaralıq mádeniyatın qáliplestiriwde za’ru’rli orın tutadı. Bul erda eń za’ru’rli zat mınada Kitayda puqaralıq jámiyeti sistemasında " bazar" hám " sociallıq" tarawdı óz-ara baylanıslılıqda basqıshpa-basqısh rawajlanıwı bólek áhmiyetke iye boladı. Qitayda mámleketlik hám jámiyet ortasındaǵı munasábetlerdi rawajlandırıwdıń tiykarınan 1949 jıldan baslap tiykarǵı basqıshnı basıp ótken bolsadalıq, áwele puqaralıq jámiyeti institutlarınń dáslepki strukturaları iskerligi tiykarında Qitay basqarıw sistemasın bekkemlewge itibar qaratılǵan. 1989 jıldan baslap Qitayda puqaralıq jámiyeti institutları iskerligi keń kólemde islengen.Kitayda puqaralıq jámiyetiniń rawajlanıwda bir qansha tosıqlar ámeldegi, olardan biri - Kitay mádeniyatında puqaralıq jámiyeti dástúrlerineniń aldın ámeldegi bolmaǵanlıǵı. Bunıń sheshimi, gilti Qitay “xalıq jámiyeti”ni “puqaralıq” jámiyetke - “xalıq”ni “puqara”ga almastırıw kerek. Kitaynıń siyasiy tárepten rawajlanıwı puqaralarda puqaralıq ań hám puqaralıq mádeniyatın tárbiyalaw, siyasiy sistemanı reformalaw hám demokratiyanı rawajlandırıwdıń menen xarakterlenedi. Qitay sotsiologlarining puqaralıq jámiyeti túsinigine munasábeti da ayriqsha bolıp tabıladı. Olardıń pikricha, puqaralıq jámiyeti - az-azdan qúdiretli mámlekettiń bazar jáne social munasábetler salasından chetlashtirilishi, puqaralıq jámiyetiniń za’ru’rli komponentlerinen biri puqaralıq-sociallıq shólkemler sıyaqlı formalarınishi hám rawajlanıwı menen baylanıslı. Kitayda puqaralıq jámiyeti qáliplesiwi tariyxı - ullı hám qúdiretli mámlekettiń tejew jáne social munasábetler salasından shetlesiwi, puqaralıq jámiyetiniń taǵı bir za’ru’rli komponenti, puqaralıq-sociallıq shólkemlerdń payda bolıwı hám rawajlanıwı menen baylanıslı. Aqırıǵı on jıllıqlarda Kitay siyasiy basqarıwında saldamlı ózgerisler júz berip atır. Jeke sektor hám mámleketlik emes shólkemlerdń Kitayliklar turmısında kem-kemnen áhmiyeti asıp baratırǵanlıǵı sebepli mámleketlik siyasiy basqarıw salasında saldamlı ózgerisler júz bolıp atır. Atap aytqanda, partiya hám húkimet basshılarınıń demokratiyalıq tiykarda saylanishi rejimi XXR aymaqlarında nátiyjeli mámleketlik basqarıwdı ámelge asırıwǵa kómeklashmoqda. Óz gezeginde Qitay mámleketi basqarıwında qayta baylanıs printspın ámelge asırıwǵa háreket etińmoqda. Bunda bólek itibar hár ne bolǵan da mámlekettiń ulıwma siyasiy turaqlılıǵınǵa erisiwge qaratilmoqda. Qubla Kareya mámleketinde puqaralıq jámiyeti jámáátviylik printspına tiykarlanǵan halda rawajlantirib barılmaqta. Puqaralıq jámiyeti institutları sociallıq-siyasiy barqaorlikni támiyinlewge xizmet etiwi menen bir qatarda mámleketlik hám jámiyet munasábetlerin modernizaciyalawda za’ru’rli orındı iyeleydi. Qubla Kareyada puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń maqsetinde liberal demokratiyalıq printsplardı ana'naviy jámiyet basqarıwı normaları menen uyqas halda nátiyjeni ámelde qollanıw etiwge bólek itibar qaratılǵan. SHuning menen bir qatarda bul mámlekette rawajlanıp atırǵan puqaralıq jámiyeti instutlari “xukumat-puqara-huqıq” modeliden kelip shıqqan halda iskerlik júrgizedi.Insaniyat tariyxında úlken aymaqlardı iyelegen rawajlanǵan mámleketler menen bir qatarda kishi mámleketlikler da ámeldegi. Singapur naǵız ózinday qala-mámleketlik esaplanadı. Singapur awıl xojalıǵı yamasa qandayda bir tábiy resurslarıǵa iye emes, biraq suwdı da import etiwge májbúrli Singapur óz ónimlerin Rossiyadan úsh ese kóp muǵdarda kirip etedi. Siyasatshunos N. Gardele bul haqqında sonday jazadı: «Itimal pútkil er júzinde Singapurchalik tártiplilik, joqarı texnologiyalar, bay ortasha klass, mádeniyat hám tolerantlik menenXXI asrga qádem qoyıwǵa tayın qala-mámleketlik bolmasa kerek. Ele 1965 jılda da Singapur ekonomikalıq kórsetkishleri menen CHili, Argentina hám Meksika menen bir dárejede turǵan edi, keleside bolsa bul mámlekette óndirisi xalıq jan basına joqarıdaǵı mámleketlerden 5 ese kóp. Ishki jalpı ónimi — 136 milyard dolllarni quraydı. Tabısı boyınsha xalıq jan basına 45 mıń dollardan zıyattı qurap atırǵan bul mámleket jáhánda etakchilik etpekte. Xalıq ara ilimiy izertlew orayları tárepinen ótkerilgen sorawlar nátiyjesinde Singapurda korrupciya hám ayıpkerlik kórsetkishi jáhánda eń tómen dárejede ekenligi anıqlanǵan. Singapur Respublikası - qırıq jıllıq milliy suverenitetten keyin rawajlanıp atırǵan emes, “rawajlanǵan mámleket” huquqın alǵan Qubla-SHarqiy Aziyadaǵı birden-bir mámleketlerden biri esaplanadı.Házirgi dáwirde Singapur - joqarı párawanlıqtaǵı turmıs tárizine iye iri óndiris orayı bolıp tabıladı. Bul erda siyasiy process úsh izbe-iz basqısh boyınsha rawajlanıp barǵan. Birinshi basqıshda avtoritar rejim engizilgen bolsa, ekinshi basqıshda bolsa ekonomikalıq rawajlanıwǵa pát berilgen, sonıń menen birge saldamlı siyasiy máseleler áyne sol basqıshda hal etilgen. Úshinshi basqıshda 14 - óndiris modernizaciyası ámelge asırılǵan hám siyasiy sistema jáne de rawajlanıwlastırılgan.Siyasiy procesń tiykarǵı qatnasıwshısı sıpatında mámleketlik, puqaralıq jámiyeti, siyasiy partiya hám jámiyetlik shólkemleriniń nátiyjeli xızmetlesligi bul mámleketlikde jaqsı jolǵa qoyılǵan. Singapur mámleketinde atqarıw hákimiyatı nızam shıǵarıwshı húkimet ústinen qadaǵalaw ornatǵan. Húkimet hám jámiyet menen dáldalshı sıpatında áyne siyasiy partiyalar iskerlik júrgizedi. Singapurda Evropa úlgisi tiykarında kóp partiyaviylik hám xalıq háreketi ústinlik etedi. Singapurda barlıq partiyalar konstitutsion-huqıqıy rásmiylestirilgen hám nızamlı huquqǵa iye bolıp siyasiy process hám demokratiyanıń ajıralmaytuǵın atributı esaplanadı.Singapur mámleketiniń keyingi rawajlanıwı jámiyetti demokratiyalastırıw menen baylanıslı. Sońǵı jıllarda bul erda demokratiyanı jetilistiriw mámleketlik strategiyası anıqlap alındı. Bular tómendegi reformalardı ámelge asırıwda ayriqsha orındı iyeleydi:

Ja’miyettin’ sociallıq pútinligin bekkemlew;-

Jalg’iz Singapur milletin qáliplestiriw;

ekonomikali'q rawajlanıw, tálim sistemasın modernizaciyalaw;

korrupsiya menen gúres

Usı jónelisler demokratiyalıq jámiyet qurıwdıń tiykarǵı shárti esaplanadı. Mámleketlik menen birge siyasiy struktura sırtında formalanıwshı puqaralıq jámiyeti bul mámleketlikde úlken orın tutadı. Singapur húkimeti demokratiyalıq, biraq oǵada oraylasqan hám qatań basqariluvchi mámleketlik sheńberinde xalıq mandatini saylawlar arqalı qolǵa kiritip barǵan. Sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw bolsa demokratiyalıq qádiriyatlardıń qáliplesiwine tiykar bolǵan, húkimet tepasiga jańa siyasiy etakchilar áwladining keliwi bul mámleketlikde ayriqsha puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwǵa sharayat170jaratıp beriwi múmkin.Singapurda natiyjelili mámleketlik basqarıwı hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda tómendegi túpkilikli ózgerislerge bólek itibar qaratılǵan: Birinshiden, húkimran partiya elege shekem iri siyasiy partiyalıǵınsha qalıp atır. Ekinshiden, ekonomikasıda bazar printsplar ámel etedi, biraq mámleketlik tiykarǵı xalıq xojalıǵı tarmaqların basqaradi hám qadaǵalaw etedi. Úshinshiden, basqarıw shólkemleriniń, mámleketlik mákemelerine eń múnásip kadrlardı tuwrı tańlawı hám bólistiriwi nátiyjeli nátiyjelerdi berip atır. Tórtinshiden, puqta oylanǵan tálim sisteması sociallıq mobilliktiń za’ru’rli faktorı sıpatında xızmet etip qabıl etińan qararlardıń joqarı professionallıq dárejesin támiyinlengen. Besinshiden, milliylik máselesiniń hal etilgen hám etnik diskriminatsiya joq, etnik teń haqılılıq jámiyet turaqlılıǵınnıń za’ru’rli shárti sıpatında qarar tapqan. Altınshıdan, ruwxıy- etikalıq tiykar sıpatında, mámleket siyasatina óz tásirin ótkeriwshi - insaniy munasábet, mámile, tártip-intizom hám óz-arakelishuvga úlken itibar qaratılǵan. Ettinchidan, Singapurdıń ekonomikalıq rawajlanıwı hám basqa sociallıq mashqalalardıń hal etiliwi kópshilik siyasiy ómirin aktivashtirgan hám jergilikli óz-ózin basqarıw, zamanagóy parlamentarizmni rawajlanıwına tiykar bolǵan. Siyasiy turaqlılıq óz gezeginde nátiyjeli ekonomikalıq rawajlanıwdı támiyinlewge bólek itibar qaratılǵan.Mámleketlik ekonomika tarawlarını keń kólemde qamtıp alǵan bolsadalıq bul mámleket jáhán jámiyetshiliginden úzip qoyılmaǵan. Ol basqa mámleketler hám uluwma xalıq ara shólkemler menen nátiyjeli xızmetleslik baylanısların jolǵa qoyǵan. Bul mámleket mine bir neshe on jıllardan berli óz jolınan barıw jáne bul joldan qaytmaslik printspına qattı ámel etedi. Bul joldıń mazmun-mánisi - jámiyettiń konkret-tariyxıy sharayatını, milliy, diniy, materiallıq qásiyetlerin esapqa alıw; ekonomikalıq rawajlanıwǵa dástúriy etikalıq hám materiallıq qádiriyatlar menen uyqaslıqda erisiwden ibarat.Singapur sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınan kelip shıqqan halda búydew múmkin, jaqın orada onıńijtimoiy-siyasiy turmısında qandayda bir bir saldamlı ózgeris júz beriwi amri mahol.Húkimet basshılarınıń húkimet strukturalarıdaǵı ózgerislerdi kópshilik xalıqtıń húrmet hám tán alıwıǵa iye bolǵan dástúriy siyasiy institularni saqlap qalıw menen birge ámelge asırıwı, ámeldegi húkimet iskerligine bolǵan isenimdi bekkemleniwine sebep bolıp atır.

10 -TEMA. XABAR TARAWIN REFORMA ETIW, XABAR HAM SO’Z ERKINLIGIN TA’MIYNLEW

Joba:

1. 
   Insaniyat tariyxında informaciya mútajligi
   
2. 
   Puqaralıq jámiyetin qurıw processinde informaciya salasın reformalaw,
   
3. 
   Sóz hám informaciya erkinligi.
   
4. 
   Puqaralıq jámiyeti basqarıw mexanizmları rawajlanıwlashuvida zamanagóy informaciya texnologiyalarınıń roli
   
5. 
   Insaniyat tariyxında informaciya mútajligi.
   

Hár qanday jámiyette informaciya bárháma mámleket rawajlanıwınń aynası, adamlardıń sanasın, dúnyaǵa kóz qarası, siyasiy dárejesi qáliplesiwiniń tiykarǵı qurallarından biri bolıp tabıladı. Informaciyaǵa bolǵan turmıslıq mútajlik, onı qandırıwǵa xızmet etiwshi faktorlardı qáliplestiriw adamlıq rawajlanıwınń hár bir basqıshında etakchi orınlardan birin iyelep kelgen.Insaniyat tariyxında informaciya toplaw hám tarqatıwdıń dáslepki awızsha (waz sóylewshiler, jarshılar, shabarmanlar hám basqalar) hám jazba (popiruslardagi, daǵaza taxtaları hám hakozolardagi) úlgileri nomuntazam bolsadalıq, áyyemgi zamanlardan jaqsı belgili. Sol dáwirlerdayoq tolıqqonli informaciya hám xabarǵa talap hámde mútajlik hár qıylı dereklerde sawlelengen. Zardushtiylik tariyxınń dáreklerinde aytilishicha, Zardusht xudoning payg'omi (xabarı) ni adamlarǵa etkazish arqalı qaraqshılıq hám vayronliklar aldın alıw, hadal miynet etip, tınısh-totuv jasaw, ádalat hám haqıyqatǵa iyiliw etiw kerekligin uyretgen. 30 ásirler aldın bitilib, bizlerge etip kelgen “Avesto”dan hár qanday xabar, jańalıq óziniń rawajlanıwlıǵı, haqıyqıylıǵı, tolıqlıǵı menen bahalanishi, onıń járdeminde insaniyat jaqsılıq hám jaqsı islikka qaray umtılıwı tuwrısında juwmaq etiw múmkin.Ǵalaba xabardıń tiykarǵı mánisin ańlatıwshı maǵlıwmat jıynaw, qayta islew hám tarqatıw hámde operativ xabarlar jazıp jámiyetti agah etiw menen gúmira kisiler Ámir Temur dáwirinde da bolǵanlıǵı belgili. Bul haqqında Sahıpqırannıń «Qıssası Temur» de: «Hámir etdimkim, hár shegara hám wálayat, lashkar hám mámleketg'a bir axbornavis (xabarlar jazıwshı, yaǵnıy xabarshı) tayın etgaylarkim, ásker hám hákim hám ra'iyat hám biygana lashkar hám buyım hám manolning mudoxil hám maxorij hám biygana adamlar hám karvonning kirmak hám chiqmog'i hám irgeles patshahlar mámleketiniń axbori hám alarning usılı va afoli hám uzaq baladalardin sarayimg'a júz qo'yg'on ulama hám fazıl adamlardıń jumıslar hám sózlerin rostlig' hám durıslig' bila jazıp sarayg'a yiborgaylar», degen pikri bunıń dálili bolıp tabıladı. Sonday eken, bolıp atırǵan hádiyse-waqıyalar haqqında xabar toplaw hám mámleketlikti basqarıwda olardan paydalanıw Sahıpqıran ushın da za’ru’rli faktor bolǵan.Oqımıslı Suw ayırǵısher Navoiy da óz ijodi hám iskerligi dawamında qalıs hám ras informaciya máselesine bólek itibar qaratgan. Onıń “Tańlanıwul abror” dástanındaǵı nadurıs xabar beretuǵınnıń jaǵdayı:Hár kisi ótirikti desa, lek kem Bo'lg'ay edi kosh bul davronda da. Ásirler oshsada informaciyaǵa bolǵan talaplar derlik ózgergen emes. Kerisinshe, jámiyet turmısında onıń áhmiyeti barǵan sayın asıp barǵan hám búgingi kunga kelip mámleketimiz rawajlanıwı strategiyasın qáliplestiriw jáne onı tikkeley ámelge asırıwda kem-kemnen úlken rol o'ynamoqda. Bul bolsa olardıń puqaralıq jámiyetke tán tiykarǵı faktorlardan birine aylanıp baratırǵanınan dárek beredi.

Ǵalaba xabar quralları jámiyet x, ayotining muxIm

Puqarolarni olar ushın axamiyatli voqsealar x atsida aktual hám isenimli informaciya menen támiyinleydi

Shaxsti ijtimoylashuviga xızmet qilatug’in bilimlendiriw, tálim hám tárbiyalıq wazıypalardı ámelge asıradi

Sociallıq o’mirdin’ hár qıylı sox, alaridagi ámeldegi máseleler x, atsida jámiyetshillik pikirin ulıwmalastırıw hám ańlatpa tsilishda qatnasadı

Mámleketlik x, okimiyati hám boshtsaruvi shólkemleriniń iskerligin tantsid hám qadaǵalaw tsiladi.

OAV fukarolik jámiyetinde hár qıylı sociallıq gruppa, lar urtasida mulotsat quralı x, amda sociallıq ax, amiyatga iyelik etiw máselelerdi muxokama qilish turali

Ǵalaba xabar quralları jámiyetti uyushtirish, jipslashtirish, futsarolarning sociallıq aktivligin ragbatlantirish múmkinshiligine iye.

Ǵárezsizlik jıllarında erkin ǵalaba xabar quralları iskerligi ushın zárúr bolǵan huqıqıy, sociallıq-siyasiy hám ekonomikalıq shárt-shárayatlar qáliplesti. OAVning puqaralıq jámiyeti institutı sıpatında rawajlandırıwdıń jolındaǵı túpkilikli ózgerisler izbe-iz dawam etpekte. Dıqqatǵa iye za’ru’rli tárepi sonda, erkin OAVni rawajlantirmay turıp, puqaralıq jámiyeti qurıw hám insan erkinshegi, huqıqların támiyinlew múmkin emasligini jámiyetshillik ańlap etdi.Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda sóz hám baspasóz erkinligin támiyinlew máselesi bólek orın iyelewin názerde tutıp Birinshi Prezidentimiz I. Karimov sonday deydi: «Jámiyetimizni jáne de rawajlandırıwdıń hám sapa tárepinen jańarıw boyınsha eń za’ru’rli ústin turatuǵın jónelis - bul insan huqıqları hám erkinliklerin, sóz hám baspasóz erkinligin, sonıń menen birge, áshkaralıqdı, jámiyette ótkerilip atırǵan reformalardıń ashıqlıǵın támiyinleytuǵın demokratiyalıq printsplardı sózde yamasa qaǵazda emes, ámeliy turmısda engiziw bolıp tabıladı, desek, hár tárepleme tuwrı boladı».Mámleketimizdiń ǵárezsizlikke jetiwi informaciya salasın liberallashtirish, sóz erkinligin támiyinlewde da jańa basqıshnı baslap berdi. Ótken jıllar dawamında usı tarawda keń qamtılǵan túpkilikli ózgerisler, kóplegen ilajlar ámelge asırıldı. Málim bul baǵdarda informaciya quralları iskerligine tiyisli jetilisken huqıqıy baza jaratılǵanlıǵın hám ol insanlar ushın informaciya alıw salasında erkinlik hám huqıqların támiyinlewde za’ru’rli rol o'ynayotganligini bólek atap kórsetiw zárúr.Áwele, mámleketimizde informaciya salasında alıp barılıp atırǵan siyasat Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasıda belgilengen ǵalaba xabar quralları erkinshegi hám nızamlarǵa muwapıq xızmet kórsetiwi hár kim pikrlew, sóz hám ıqtıqat erkinshegiga,177hámde ózi qálegen informaciyanı izlew, alıw hám tarqatıw huqıqına iye ekenligi haqqındaǵı normalardı izbe-izlik menen hám tolıqlıǵınsha támiyinleniwi tiykarında ámelge asırılıwın atap kórsetiw zárúr. Haqıyqattan da, ǵárezsizlik jıllarında ǵalaba xabar quralları iskerligin tártipke soluvchi nızamlardıń analizi bul tarawǵa tiyisli huqıqıy bazanı jetilistiriw izbe-iz hám sistemalı tárzde ámelge arttırıp barılǵanlıǵın kórsetip atır. Ótken jıllarda mámleketimizde jaratılǵan huqıqıy mákan jáne social- ekonomikalıq túpkilikli ózgerisler nátiyjesinde baspa baspalar sanı kóbeydi, jeke gazeta hám telestudiyalar sisteması júzege keldi.

2. Puqaralıq jámiyetin qurıw processinde informaciya salasın reformalaw, sóz hám informaciya erkinligi.

Informaciya erkinligin támiyinleytuǵın konstituciyalıq normalar ǵalaba xabar quralları iskerligin hám uluwma informaciya salasındaǵı munasábetlerdi tártipke soluvchi basqa nızamlarda da rawajlanıwlastırılgan. Demokratiyalıq processler talay oyıqlasqan, buǵan uyqas baspasózge iye bolǵan rawajlanǵan mámleketlerde sóz hám pikir erkinshegi uyań- áste óz aǵımı menen kirip kelgen. Jámiyetti tupten reformalaw, ásirler dawamında formalanıp qalǵan túsiniklerdi sındırıw, húr pikrlilikni turmıs tárizine aylandırıw maqsetinde áne sonday nızamlardıń qabıl etiliwi Ózbekstan ushın úlken siyasiy, materiallıq, qolaversa, huqıqıy waqıya boldı. Usı waqıtta ol informaciya salasın jáhán ulgilerine maslastıirıw, fuqorolarni erkin pikrlewge úyretiw hám sol tiykarda jámiyetti saw pikirler tiykarında qaytaldan qurıw mámleketlik siyasatı dárejesine kóterilganligini kórsetedi.

Ozbekistan da

Ammoviy axborot

Vositalari iskerligi

Tartipke saliwshi

Nizamlar

G’árezsizlik dáwirinde mámleketimizdegi OAV larining túsi, sistemadaǵı strukturalıq ózgeris hám jańalanishlar tómendegilerde kórinetuǵın bolıp atır:1. OAVning sanı hám sapası keskin artıp barmaqta. 1991 jılda OAV ulıwma sanı 395 dane bolǵan bolsa, 1994 jılda Respublikada 475 dane OAV, olardan 384 dane gazeta,66ta jurnal, 19 ta telestudiya, 3 dane kabel televideniyası, 2 dane radiostudiya hám bir agentlik180iskerlik kórsetken. búginge kelip, 1, 4 mıńǵa jaqın ǵalaba xabar quralları Ózbekstan baspasóz hám informaciya agentliginde dizimge alınǵanlıǵın búydew zárúr. Olardan709 gazeta, 289 jurnal, 95 TV i radio. Baspa baspalar, tele- i radiokanallar menen bir 181waqıtta publitsistik iskerlikti veb-saytlar da aparıp atırlar.2. Ǵárezsizlik jıllarındamamlakatimizda udayı tákirarlanatuǵın baspa baspalardıń internetversiyaları, internet jurnalistika payda boldı hám ol jedellik menen rawajlanıp barmaqta.Sońǵı bes jıl ishinde olardıń sanı 2 eseden arttı. 1 yanvar 2015 jıl jaǵdayıǵa kóre,182internet ǵalaba xabar quralları 304 teńi quraydı.3. Sońǵı on jıl ishinde ózbetinshe baspaOAV larining sanı 2, 5 ret, ózbetinshe183elektron OAVlarning sanı bolsa 7 ese asdı. Ámeldegi barlıq telekanallarning derlik 53 procenti, radiokanallarning bolsa 85 procenti mámleketlik emes ǵalaba xabar quralları184esaplanadı. Bul bolsa erkin informaciya bazarı, bazar ekonomikası talaplarıǵa juwap bere alatuǵın ózbetinshe baspalar sanı kóbeyip, báseki ortalıǵı qálipleskenlidan dárek beredi.4. Respublikamizda jasaw qılıp atırǵan kóp milletli jazılıwshılardıń talap hám185tilekleri inabatqa alınǵan halda baspa ǵalaba xabar quralları 12 dane tilde baspa etilip atır, televidenie hám radioda da bul ámeliyat qollanılıp atır, esittiriw hám ko'rsatuvlar aǵayin xalıqlar tillerinen tısqarı orıs, ingliz tillerinde da efirga uzatılıp, veb-saytlar ózbek, orıs hám ingliz tillerinde iskerlik júrgizedi;5. Búgin Respublikamizdagi ǵalaba xabar quralları siyasiy-sociallıq, huqıqıy, medicinalıq, tálim-tárbiya, hayal-qızlar, sociallıq-bilimlendiriw, ekonomikalıq-sociallıq, sport, ruwxıy-bilimlendiriw hám sol sıyaqlı basqa kóplegen tarawlar boyınsha shıǵarılmoqda.6. Mámleketlik hám jámiyetlik shólkemleri ǵalaba xabar quralları menen bir qatarda mámleketlik emes ǵalaba xabar quralları hám olardıń iskerligin qollap-quwatlawǵa qaratılǵan bir qansha shólkemler sisteması jaratıldı. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisı janındaǵı Mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerin hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutların ko'llab-kuvvatlash Jámiyetlik fondı, Jurnalistlar dóretiwshilik awqamı, Ózbekstan ózbetinshe baspa ǵalaba xabar quralları hám informaciya agentliklerin qollap-quwatlaw hám rawajlandırıwdıń jámiyetlik fondı, Mámleketlik emes elektron ǵalaba xabar quralları milliy assotsiatsiyasi, Jurnalistlarni tayarlaw xalıq ara orayı usılar gápiden bolıp tabıladı.7. Xalıq ara hamjamiyatni mámleketimiz turmısı, reformalardı ámelge asırıw boyınsha qolǵa kiritilgen tabıslar tuwrısında xabarlı etiw, xalıqtıń informaciyaǵa bolǵan zárúriyatın qandırıw hámde puqaralar hám mámleketlik shólkemleri ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqdı kúsheytiw maqsetinde házirgi kúnde internet tarmaǵında derlik barlıq mámleketlik shólkemleriniń veb-saytları jaylastırılǵan. Mámleketlik shólkemleri veb-saytlarınan tısqarı basqa veb-saytlardıń sanı da asıp baratırǵanlıǵın bólek atap kórsetiw zárúr. Atap aytqanda, “Uz” domen zonasındaǵı veb-saytlardıń sanı 2002 jıldaǵı 587dan 2010 jıl fevral ayında milliy internet mákanında 10 mıń veb-sayt dizimge alınǵan, 2015 jıl187iyun sheshe jaǵdayıǵa kóre bolsa, olardıń sanı 21, 86 mıńǵa etdi.8. Tarawǵa zamanagóy texnologiyalar izbe-iz engiziliwi nátiyjesinde sistemaǵa cifrlı,mobil hám internet televidenie sıyaqlı zinhar jańa mediatuzilmalar kirip kelip atır. Global188tarmaqta 200 ge jaqın baspalardıń elektron versiyaları ámeldegi. Veb-saytlardıń sanı asıp baratırǵanlıǵı tekǵana puqaralarımızdıń, bálki basqa mámleketlerde da Respublikamizda o'zkazilayotgan túpkilikli ózgerisler haqqında tolıq maǵlıwmatǵa ıyelew ushın múmkinshilikler jaratmoqda.Bul mısallar mámleketimizde ǵalaba xabar qurallarını liberallastırıwǵa tiyisli siyasat sistemalı tiykarda, basqıshpa-basqısh hám anıq maqsetke jóneltirilgen halda ámelge asırılıp atırǵanlıgınan dárek beredi. Áyne shaqda, mámleketimizde socialliq ómirdiń hár qıylı tarawlarıda ámelge asırılıp atırǵan túpkilikli ózgerisler oxir aqıbette ǵalaba xabar quralları jumısında jańa jónelislerdiń payda bolıwı hám tarawǵa tiyisli nızamshılıq bazasın jetilistiriwge alıp keldi.Mámleketimizde jaratılǵan nızamshılıq bazası hám ámelge asırılıp atırǵan jumıslar xalıq ara-huqıqıy normalarǵa tolıq sáykes keliwin bólek atap kórsetiw kerek. Atap aytqanda, OAV iskerligine tiyisli nızamlardıń analizi olardıń Birlesken Milletler Shólkeminiń “Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyası”ning 19-statiyasındaǵı “hár kim mámleketlik shegaralarıdan qaramastan hár qanday informaciyanı alıw hám tarqatıw huqıqına iye ekenligi”hamda basqa halqaro hújjette “óz-ara teńlik hám hár qıylı mádeniyatlardı húrmet etiw tiykarında barlıq mámleketlikler ortasında eki hám kóp tárepli informaciya almaslaw za’ru’rli”ligi tuwrısındaǵı normalarǵa sáykes ekenligin kórinetuǵın etpekte.Mámleket basshıı jámiyetimiz rawajlanıwında ǵalaba xabar qurallarınıń roli haqqında toqtalıp:“Búgin turmıstıń ózi aldımızǵa puqaralıq jámiyeti institutları sistemasında ǵalaba xabar qurallarınıń ornı hám rolin jáne de bekkemlew wazıypasın qatań etip qoyıp atır.

11-TEMA. PUQARALDIN’ O'ZIN-O'ZI BASQARIW ORGANLARI

Joba:

1.Puqaralıq jámiyeti sistemasında máhelle hám ózin ózi basqarıw shólkemleriniń ornı

2. Jergilikli húkimet hám puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń óz-ara munasábetleri

3. Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin shólkemlestiriw

4. Puqaralardıń ózin ózi biylewin rawajlanıwınıń konseptual tiykarları

5. Puqaralıq jámiyeti sistemasında ózin ózi basqarıw shólkemleriniń orni

Puqaralıq jámiyeti institutları sistemasında ózin ózi basqarıw shólkemleri (máhelle) dıń ornı kútá úlken bolıp tabıladı. Mámleketimiz basshıı aytıp ótkenidek, “... ózin ózi basqarıw shólkemleri - bizińkeleshegimiz. Puqaralıq jámiyetin qurıwshı ekenbiz, onıń tiykarların quraytuǵın tiykar mine sol organlar boladı. Biz búgin áne sol tiykarlardı qurıwdı basladık”. Kópshilik mámleketlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, máhelle institutı jurtımızda mıń jıllar dawamında sınalǵan hám oyıq túbir otgan, xalıqdı birlestirib turadıǵan sociallıq hádiyse sıpatında rawajlanıp kelip atır. Ásirese, onıń házirgi bazar ekonomikasına ótiw sharayatında xalqımızdıń úrp-ádetlerine, dástúrleri hám qádiriyatların saqlap qalıw, olardı jipslashtirish kepilligi sıpatında turmısqa kirip kiyatırǵanlıǵın ayqın kórip turıpmız. Ózbekstanda puqaralar ózin ózi basqarıwdı ámelge asırıwda máhelle órnek boladı. Máhelle ózbeklerdiń tariyxan qáliplesken jámiyet rawajlanıwın kóteriw ushın birden-bir maqset menen jasap, iskerlik kórsetiw mákanına aynalǵan. Ol ózbek xalqiniń turmıs tárizi, ruwxıylıqı, socialliq ómiriniń ayriqsha qásiyetlerin sáwlelendiriwshi, milliy dástúrlerineni, úrp-ádetlerineni, etikalıq-ruwxıy qádiriyatların áwladdan-áwladga etkazuvchi múqaddes mákan bolıp kelgen. Máhelle insanlardıń milleti, jası, jinsi, dini, irqi, tili, ıqtıqatı, sociallıq kelip shıǵıwı, jeke jáne social poziciyasinen qaramastan olardı jaqsı islik jolında jipslashtiruvchi hám birlestiruvchi úlken hám múqaddes shańaraq esaplanadı.Máhelle shıǵısona dástúrler, úrp-ádetler hám dástúrlerdi jámáátda ámelge arttırıp, áwladdan-áwladga jetkizip kelip atır. Máhelle aktivleri dástúriy, shańaraqqa tiyisli toylar, bayramlar, motam dástúrlerin ótkeriw menen baylanıslı shólkemlestirilgen jumıslardı ámelge asırıwda bas-qas bolıwadı. Olardı dábdebesiz, ısrapshılıqsız, artıqsha ǵárejetlersiz, ıqsham etip ótkeriw, máhelle aqsaqalı hám arnawlı kishi hámeldar komissiyalarǵa baylanıslı. Máhellede o'tayottan hár bir bayram yamasa dástúr ushın máhelle ahlining úlkenyu kichigi birday juwapker bolıp tabıladı. Bunday ilajlarda úlkenyu kishika, boyu jarlıǵa, lawazımlıu ápiwayı puqaraǵa birdey húrmet hám sıylasıq kórsetiledi. Máhellede keleshek áwladimiz tárbiya tabadı. Bul erda ósip atırǵan hár bir jigit-qizning etika-odobi ushın pútkil máhelle ahli juwapker bolıp tabıladı. SHuning ushın da “Bir balaǵa etti qońsılas áke-ana”, “Bir bala tárbiyası ushın etti máhelle áke-ana” sıyaqlı ańızlar biykarǵa payda bolmaǵan. YPalawlardıń hár bir júris-turısı barlıqdıń dıqqat-orayında boladı. Máhelledoshlarning hár bir jas táǵdirine juwapkerligi, olardı baqlawı - bárkámal insandı tárbiyalap etiwtirishning negizi bolıp tabıladı. Qulıq-odobi jaqsı hár tárepleme úlgili perzent máhálleniń abıraysı bolıp tabıladı, noqobil, etikaan qabıl etiwge bolmaytuǵın perzent bolsa máhelle ushın qara dog'i bolıp tabıladı. Máhelleden yurtga tanımalı insanlar etiwib chiqsa, pútkil máhelle ahli, olardıń áwlad-úrimputaqları namıslanadilar.Máhelle strukturası hám funksiyası jaǵdayǵa qaray ózgerip turǵan, biraq ol ózin ózi basqarıw printspın saqlap qalǵan, óz aymaǵinda jasawshı kisiler ortasında sociallıq- ekonomikalıq munasábetlerdi muwapıqlashtirib turǵan. Ǵárezsizlik jıllarında máhelleler jámiyettiń materiallıq-ruwxıy tiykarların jaratıw súyenishine aylanıp, sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq-siyasiy máselelerdi hal etip, puqaralar jıyınında demokratiya printspların qáliplestiriw, insan faktorını qádirlew mákanı sıpatında tiklanmoqda.Máhelle, uluwma, jergilikli ózin ózi basqarıw organalarining puqaralıq jámiyetidegi roli olardıń arnawlı bir aymaqdaǵı xalıqnini birlestiriwi, onı birden-bir jámáátga aylanıwı hám iskerlik kórsetiwine xizmet etiwinde bolıp tabıladı. Búgingi kúndegi zamanagóy izertlewlerde munitsipal strukturanıń xalqı - “aymaqlıq ǵalabalıq jámáát”, “aymaqlıq jámáát”, “jergilikli hamjamiyat” túsinikleri menen belgilenedi. V. E. CHirkinning tariypicha, aymaqlıq ǵalabalıq jámáát - xalıqdı aymaqlıq tiyislilik belgisi boyınsha shólkemlestiriwdiń arnawlı forması hám adamlardıń puqaralıǵı hám jasından qaramastan arnawlı awqamı bolıp tabıladı. Aymaqlıq ǵalabalıq jámáát sıpatında ol mámleketlikti shólkemlesken jámiyetler, olardıń ishinde dúzilisi múmkin bolǵan hám tashkil atırǵan basqa aymaqlıqǵalabalıq jámáátler: federatsiya sub'ektleri, siyasiy avtonomiyalar, munitsipal strukturalardıń xalqı (xalqi) ni ajratadı.Aymaqlıq jámáát aǵzalarınıń óz-ara baylanısları quramalı kommunikatsiyalar sistemasınanibarat. Nikolas Lumanning pikricha, kommunikatsiya pútkilley ongga baylanıslı bolıp, yaǵnıy kommunikatsiyanıń ózi emes, bálki sananıń informaciyanı qabıllaw funksiyasın atqaradı.Usı jaǵday ózin ózi basqarıwda bólek insannıń qatnasıwı, onıń huqıqıy sana-sezimine jáne mádeniyatın asırıw máselelerine da bólek itibar qaratıwdı talap etedi. Ózbekstan Respublikasında “Jámiyette xalıqtıń huqıqıy mádeniyatın kóteriw Milliy programması”ning qabıl etilgeni usı máseleni sheshiwdiń shólkemlestirilgen-huqıqıy tiykarların belgilep berdi. Aktiv shaxslarǵana óz máplerin ańlap, olardı tikkeley ózleri yamasa hár qıylı gruppalarǵa, atap aytqanda aymaqlıq jámáátlerge uyushgan halda ámelge asıradılar.Puqaralardıń uyushganlik dárejesi, óz-ara baylanıslarınıń jaqınlıǵı, aymaqlıq jámáátlerdiń hár qıylı kólemde dúziliwine qaray parıqlanishi tábiy hol bolıp tabıladı. Áyne usı jaǵday hár qıylı kólemdegi aymaqlıq jámáátlerdiń aktivligine unamsız tásir kórsetedi. Eń tómen awıl, qalasha, máhelle jámáátleri aǵzaları baylanıslarınıń jaqınlıǵı, olardıń basqarıwdaǵı tikkeley qatnasıwı sebepli, aymaqlıq hamjamiyatlarni formalantıradı. Naǵız ózinday hamjamiyatlar máp gruppaların tashkil etip, aymaqudiy ózin ózi basqarıwshı sub'ekt esaplanadı. Bunnan hár bir aymaqlıq jámáát, onıń kólemiden qaramastan, rawajlanǵan kommunikatsiyalar sistemasına ıyelewi kerek degen juwmaq kelip shıǵadı.Aymaqlıq jámáátlerdiń aktivligi olar tárepinen formalantirilgan sociallıq-siyasiy institutlar iskerligine tikkeley baylanıslı. Bunday institutlar, qále sociallıq, qále siyasiy bo'lsin, sociallıq gruppalarǵa siyasat salasında óz máplerin tártipli qandırıw imkaniyatın beredi. Olar munasábetlerdi turaqlılashtirib, individler hám gruppalar júriw-turıwını tártipke solib, olardıń háreketlerin muwapıqlastıradı hám integratsiyalashuvini támiyinleydi. Sociallıq institutlar, áwele, shólkemler sisteması bolıp, olarda sociallıq gruppa aǵzaları tárepinen tayınlanǵan yamasa saylaǵanı arnawlı bir shaxslar jámiyet hám individual máplerdi qandırıw, sonıń menen birge gruppanıń basqa aǵzaları júriw-turıwını tártipke salıw maqsetinde ulıwma basqarıw funksiyaların orınlaw kepillikin aladılar. Puqaralar jıyınları bunday institut wazıypasın oteydi.2015 jıldıń 1 yanvar jaǵdayıǵa kóre Respublika aymaǵinda 9 787 dane puqaralar jıyını iskerlik kórsetip atır, atap aytqanda, 189 ta qala puqaralar jıyını, 1295 dane awıl, 157 dane awıl hám8 146 ta máhelle puqaralar jıyınları bolıp tabıladı. Orta esapta hár bir puqaralar jıyını 3 mıńǵa jaqın kisin óz ishine aladı. Búgingi kúnde puqaralar jıyını baslıǵı lawazımıda 1255 dana hayal iskerlik júrgizip, ulıwma baslıqlar sanınıń 12, 8% ni quraydı. Kópshilik puqaralar jıyını baslıqları (54, 6 %) joqarı maǵlıwmatǵa iye bolıp, aymaqlar kóleminde eń joqarı kórsetkish Qashqadarya wálayatında - 72, 3%, Qaraqalpaqstan Respublikasında - 77, 1%, Tashkent qalasında -77% ni quraydı.Házirgi kúnde hár bir puqaralar jıyınındaǵı shtat lawazımıda puqaralar jıyını baslıǵı, diniy bilim hám ruwxıy-ahloqiy tárbiya máseleleri boyınsha máslahátshi, ma'sul xatker hám “Máhelle qorıqshıı” jámiyetlik strukturası basshıı - jámi 40 mıńǵa jaqın kisi iskerlik kórsetip atır. Odan tısqarı, puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerliginde jámiyetshillik tiykarında puqaralar jıyınınıń abroylı hám húrmetke iye aǵzaları ortasından saylaǵanı máslahátshiler iskerlik júrgizedi, olar iskerliginiń tiykarǵı baǵdarları boyınsha saylaǵanı komissiyalarǵa basshılıq etedi. Olardıń sanı 100 mıń kisige jaqın.Ózbekstanda ózin ózi basqarıw shólkemlerin qo'lab quwatlawda Respublika “Máhelle” qayırqomlıq jámiyetlik fondining roli úlken. Respublika “Máhelle” qayırqomlıq jámiyetlik fondı 1992 jılda islengen bolıp, puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemlerin bekkemlewde, olardıń nızamshılıqda belgilengen huqıq hám wákilliklerin nátiyjeli qollanıw etıwde, jámiyetshillik qadaǵalawını ámelge asırıwdaǵı ornın kóteriwge kómeklashadigan etakchi jámiyetlik shólkemi esaplanadı. Usı jámiyetlik fondı puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin muwapıqlastırıw boyınsha Respublika keńesi jumısshı organı huquqına iye. Óz gezeginde “Máhelle” qayırqomlıq jámiyetlik fondining aymaqlıq bólindileri huquqına kóre puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin muwapıqlastırıw boyınsha aymaqlıq keńesler jumısshı shólkemleri esaplanadı.Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri xızmetkerleri iskerligi mámleket xalqı tárepinen keń kólemde qollap- quwatlanishga hám Húkimettiń joqarı tán alıwıǵa iye bolıp atır. 2010 -2013 jıllar dawamında puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń 150 danaǵa jaqın jumısshısı hár qıylı mámleketlik sıylıqlarına iye bolǵan. 2014 jılda puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri 27 dana jumısshısı mámleketlik sıylıqları menen táǵdirlandi. 2014 jıl 21 dekabrde bolıp ótken saylawlarda puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleriniń 692 dana xızmetkerleri xalıq deputatları rayon hám qala Keńesleri deputatlıǵına, 29 danası wálayat Keńesi deputatlıǵına hám 3 danası Oliy Majlis Senati a'zoligiga saylaǵanılar. Bul puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemlerinde búgingi kúnde húrmet hám sıylasıqǵa ılayıq insanlar jumıs alıp barıwayotganini kórsetedi.

2. Jergilikli húkimet hám puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń óz-ara munasábetlari

Puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń ǵárezsizligi olardıń jergilikli húkimet shólkemleri menen munasábetlerinde sawlelenedi. Ózbekstan Respublikasınıń “Puqaralardıń ózin 213ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Nızamınıń 3-statiyasına muwapıq puqaralardıń ózin ózi biylewi puqaralardıń jergilikli áhmiyetke iyelik etiw máselelerdi óz máplerinen, rawajlanıwdıń tariyxıy qásiyetlerinen, sonıń menen birge milliy hám ruwxıy qádiriyatlardan, jergilikli úrp-ádetler hám dástúrlerden kelip shıqqan halda sheshiw boyınsha Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám nızamları menen kepillik beriletuǵın ózbetinshe iskerligi bolıp tabıladı. Usı Nızam 8-statiyasınıń ekinshi bóleginde bolsa puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri mámleketlik hákimiyat shólkemleri sistemasına kirmaydi hám nızam menen berilgen óz wákilliklerin tiyisli aymaq sheńberinde ámelge asırıwı bekkemlengen.“Jergilikli mámleketlik hákimiyat tuwrısında”gi Nızamnıń 4-statiyasında jergilikli mámleketlik hákimiyat hám puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleriniń óz-ara munasábetleri belgilengen. Usı statiyaǵa muwapıq xalıq deputatları wálayat, rayon, qala Keńesi hám wálayat, rayon, qala hákimi tiyisli aymaqda ózin ózi basqarıwdı rawajlandırıwǵa kómeklashishlari, ózin ózi basqarıw shólkemleriniń iskerligin jóneltirip turıwları belgilengen. Usı Nızamnıń 1-statiyasında bolsa Xalıq deputatları Keńesi hám hákim mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleri menen puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri ortasındaǵı baylanıslardı, xalıqdı wálayat, rayon hám qalanı basqarıwǵa tartıwdı támiyinlewi belgilengen.Jergilikli mámleketlik hákimiyat hám puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri hár qıylı máseleler maydanıdan óz-ara munasábetlerge kiriwediler. Usı munasábetler puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemlerin qollap-quwatlaw, jergilikli basqarıwdaǵı qatnasıwın támiyinlew, sonıń menen birge jergilikli húkimet shólkemlerin ózin ózi basqarıwdı jóneltirishdan ibaratlıǵı ayan boldı.“Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Nızamnıń 7-statiyasına muwapıq mámleketlik shólkemleri puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin ámelge asırıwı ushın zárúr sharayat jaratadı, nızam hújjetleri menen berilgen kepilliklerdi ámelge asırıwda olarǵa kómeklesedi. Usı statiyaǵa qaray mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleri, atap aytqanda húkimet hám parlament basqa mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleriniń puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligine qospasligini támiyinleydiler. Bunday iskerlik nızamlar hám basqa nızam hújjetlerinde, programmalarda tiyisli normalardı hámde sharalardı belgilew, olardıń atqarılıwın támiyinlewden ibarat.Jergilikli mámleketlik hákimiyat shólkemleriniń ózin ózi basqarıwdı rawajlandırıwǵa kómeklashishini shólkemlestiriw barlıq mámleketlerde aktual máselerdan biri esaplanadı. Mısalı, Italiya Respublikası Konstitutsiyaning 5-statiyasında jergilikli avtonomiyanı tán alıwı jáne onıń rawajlanıwına kómeklashishi konstituciyalıq basqarıw princpı printspı sıpatında belgilengen. Ózbekstanda ózin ózi basqarıwdı úyreniw kóplegen mashqalalardıń bar ekenligi, olardı sheshiw boyınsha metodik kórsetpeler, máhelle baslıqları (oqsaqollari), olardıń máslahátchilari hám aktivleri ilmiy tájriybelerin asırıw hám basqa máselelerde kómeklesiwge záriwligi ayan boladı. Usı hám basqa máselelerdi sheshiwde jergilikli húkimet shólkemleri tárepinen kómeklashishning forma hám usılların jetilistiriw mútajligi kórinetuǵın bolıp atır.Ózbekstanda máhelle iskerligin shólkemlestiriw, onı rawajlandırıwǵa kómeklesiwge bólek itibar berilip atır. Mámleketimiz basshıı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasinń on jıllıǵına arnalǵan saltanatlı máresimdegi sóylewlıqında 2003 jıldı “Obod máhelle jılı”,- dep járiyalay otirip, “... máhálleniń turmısımızdıńdaǵı poziciyasi joqarı, onıń nızamlı, huqıqıy tiykarları hár tárepleme bekkem bolıp rawaj tapsa, bul mekemeni jámiyetimiz siyasiy-ekonomikalıq hám ruwxıy ómirinń ajıralmaytuǵın bir bólegi, tómen basqarıw sisteması sıpatında nechog'li kúshaytirsak, onıń ushın barlıq materiallıq-finanslıq sharayatlardı shólkemlestirip bersak, oylayman, bul óz aldımızǵa215qoyǵan joqarı maqsetlerge erisiw jolında úlken qádem boladı”, dep aytıp ótdi.2013 jıldıń oktyabrinde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri xızmetkerleriniń mamanlıǵın asırıw boyınsha oqıw stulni shólkemlestiriw tuwrısında» gi sheshimi ámeliy sharalardan biri boldı. Usı sheshimge muwapıq hár bir aymaqda tashkil etilgen puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleri xızmetkerleriniń mamanlıǵın asırıw boyınsha oqıw kursları ózin ózi basqarıwdı rawajlandırıwdıń, málim bul baǵdarda orın alǵan mashqalalardı sheshiwge úlken kómek boldı. 2014 jıl dawamında usı oqıw kurslarında, jámi ózin ózi basqarıw shólkemleri xızmetkerleriniń 35% ni quraytuǵın 13 mıń 983 dana xızmetkerler ilmiy tájriybe arttırıp, oqıw kurslarınıń sertifikatlarini qolǵa kirgiziwdi.Ózbekstanda da demokratiyalıq mámleketlikler sıyaqlı puqaralar jıyınlarınıń sociallıq-siyasiy funksiyaları itibarǵa alınıp, olardıń mámleketlik hám jergilikli basqarıwdaǵı qatnasıwı, málim bul baǵdarda jergilikli húkimet shólkemleriniń wazıypaları bólek tán alıw etiledi. Mısalı, “Jergilikli mámleketlik hákimiyat tuwrısında”gi Nızamnıń 1-statiyasında xalıq deputatları Keńesi hám hákim Ózbekstan Respublikası mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleri menen puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri ortasındaǵı baylanıslardı, xalıqdı wálayat, rayon hám qalanı basqarıwǵa tartıwdı támiyinlewi belgilengen.“Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Nızamnıń 11-statiyasında bolsa jıldıń hár sheregilıqda Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar, Tashkent qala, rayonlar hám qalalar atqarıw etiwshi húkimet shólkemleri basshılarınıń puqaralar jıyınları iskerligi tarawıǵa kiretuǵın máseleler maydanıdan esabatların esitiwi bekkemlengen. Málim bul baǵdarda rayon (qala) hákimleri tárepinen 2013 jıldıń birinshi sheregilıqda puqaralar jıyınlarına 4757 márte, ekinshi sheregilıqda 6459 márte, úshinshi sheregilıqda 5407 márte esabatlar usınıs etilgenin atap kórsetiw kerek. SHuningdek, xalıq tálimi, den sawlıqtı saqlaw, bántlikka kómeklesiw, kommunal xızmetler kórsetiw salasındaǵı kepillikli mámleketlik shólkemleri basshılarınıń puqaralar jıyınları iskerligi tarawıǵa kiretuǵın máseleler boyınsha esabatları dasistemalı túrde esitilip barılmaqta.SHu menen birge Ózbekison Respublikası SHaharsozlik kodeksiniń 10 -statiyasında puqaralar, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri hám jámiyetlik birlespelerinińqalasozlik iskerligi salasındaǵı qararlardıń talqılawı hám qabıl etiliwidegi qatnasıwı218tártipke salınǵan. Usı statiyaǵa kóre puqaralar, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri hám jámiyetlik birlespeleri jasaw hám iskerlik kórsetiw ortalıǵınıń awhali, shama qılınıp atırǵan ózgerisleri, xalıq punktleriniń bas jobaları, turaq-jay-puqaralıq ob'ektlarining qurılısı, rekonstrukciyası, aymaqlardıń obodonlashtirilishi, injenerlik hám transport kommunikatsiyalarınıń ótkeriliwi tuwrısında waqıtında hám isenimli, tolıq informaciya alıw hámde qalasozlik iskerligi haqqındaǵı ózge informaciyanı alıw huqıqına iye. Mámleketlik shólkemleri puqaralar, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri hámde jámiyetlik birlespeleriniń máplerine tiyisli, qalasozlik iskerligi máselelerine daqılı bar shaqırıwların óz kepillikleri sheńberinde kórip shıǵadılar hám olarǵa belgilengen múddetlerde tıyanaqlı juwaplar usınıs etediler.Barlıq puqaralar jıyınları tiyisli aymaqda nızamlar hám basqa nızam hújjetlerinń atqarıw etiliwi, atap aytqanda isbilermenlik iskerligi sub'ektlarining huqıqları hám nızamlı máplerine ámel etiliwi, kommunal xizmet kórsetiw shólkemleri tárepinen kommunal xızmetler kórsetiw sapası, jaylar qurıw hámde háwliler hám úyler átirapındaǵı aymaqlardı saqlaw qaǵıydalarına ámel etiliwi, erlerden paydalanıw hám olardı qorǵaw ústinen jámiyetshillik qadaǵalawını ámelge asıradı. Usı kepillikleri sheńberinde puqaralar jıyınları mámleketlik hám jergilikli húkimet shólkemleri iskerligin jaqsılaw hám anıqlanǵan kemshiliklerdi jónge salıw etiw boyınsha usınıslar beredilarn, yaǵnıy jergilikli basqarıwdı ámelge asırıwda qatnasadılar.Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tárepinen tiyisli prokurorlar informaciyaın tıńlaw da olardıń jergilikli basqarıwda ámeliy qatnasıwın támiyinleydi. Ózbekstanጀ Respublikası 2001 jıl 29 avgustdajan’atahrirdaqabulqilingan „Prokuratura tuwrısında”giNızamı 5-statiyasınıń besinshiqismigaasosan wálayatlar, Tashkent qala, rayonlar hám qalalar prokurorlari hám olarǵa teńlestirilgen prokurorlar xalıq deputatları tiyisli Keńeslerine, zárúrat bolǵan jaǵdaylarda bolsa puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemlerine nızamlılıqdıń hámde ayıpkerlikka qarsı gúrestiń awhali tuwrısında hár jılı informaciya berediler. Bul norma prokuratura shólkemleriniń ministrlikler, mámleketlikqo'mitalari, keńseler, puqaralardıńo'zinio'ziboshqarishorganlari, jámiyetlikbirlashmalari, kárxanalar, shólkemler, shólkemler, hokimlar vabasqamansabdorshaxslartomonidannizamlarningijroetilishiustidannazoratqilishgakengjamoatch jiliknijalbqilishiuchunhuquqiyzaminyaratadi.Prokuratura shólkemleriniń informaciyaın esitiw mámleketlik shólkemleri iskerliginiń áshkaralıǵını támiyinlew esesinde, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri itibarın aktual máselelerge qaratıw, puqaralar aktivligin asırıw hám jámiyetshillik qadaǵalawını kúsheytiwge xızmet etedi. Holbuki nızamlar atqarıwı ústinen jámiyetshillik qadaǵalawını ornatıw olar atqarılıwın támiyinlew hám jetilistiriwdiń za’ru’rli shártlerinen biri bolıp tabıladı. Ayırım izertlewshilerdiń pikrinekóre “Sociallıq basqarıw sistemasında qadaǵalawdıń ózi qaytma baylanıstıń za’ru’rli túri bolıp, ol arqalı húkimet sub'ektlarining amldagi jaǵday, qararlar atqarıwı tuwrısında informaciya aladılar”.Jergilikli húkimet shólkemleriniń ózin ózi basqarıwdı jóneltiriwi óz kepillikleri sheńberindegi máseleler maydanıdan umummajburiy qararlar qabıllawı, olar hám basqa normativ- huqıqıy hújjetler atqarılıwın baqlawdan ibarat esaplanadi.Barlıq mámleketlerde, puqararlar ózin ózi basqarıw shólkemleri tárepinen olarǵa ótkerilgen mámleketlik shólkemleri kepillikleri atqarıwı ústinen qadaǵalaw ámelge asırıladı hámde olardıń nızamǵa qayshı qararlarınıń sud shólkemleri tárepinen biykar etiledi. Bunday qadaǵalawǵa mútajlikÓzbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Ámeldegi nızam hújjetlaii monıtoringi institutı tárepinen ótkerilgen “Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Nızamı monıtoringi nátiyjelerinen da kóriw múmkin.

3. Puqaralar ózin ózi biylewi huquqiy tiykarlarınń rawajlanıwı

Ǵárezsizlikke eriwiliwi menen Ózbekstanda máhelle institutıǵa bekkem huqıqıy tiykar jaratıwdıń aktiv procesi baslandı. Birinshi huqıqıy hújjet Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası boldı, onıń 105-statiyasında tómendegishe belgilep qoyılǵan: " SHaharcha, awıl hám awıllarda, sonıń menen birge olar quramındaǵı máhellelerde hámde qalalardaǵı máhellelerde puqaralardıń jıyınları ózin ózi basqarıw shólkemleri bolıp, olar eki yarım jıl múddetke baslıqdı (aqsaqaldı) jáne onıń masla-hatchilarini saylaydi".Konstitutsiyaning usı qaǵıydası máhálleniń huqıqıy tiykarların jáne de rawajlandırıwdıń ushın programmaulamal bolıp xızmet etdi. 1993 jıl 2 sentyabr kúni " Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi nızam qabıllandı. Usı nızam dáslepki ret nızamshılıq dárejesinde máhelle iskerligin tártipke saldı, yaǵnıy onıń huqıqıy huquqın belgilep berdi.Puqaralardıń materiallıq ǵárezsizligi hám siyasiy-huqıqıy sanasın asıwına sebep bolıp atırǵan demokratiyalıq túpkilikli ózgerisler tereńlesip, bazar munasábetleri rawajlanıp barǵanı tárepke máhelle institutınıń huqıqıy tiykarların jetilistiriw zárúrshiligi payda boldı. Nátiyjede 1999 jıl 14 aprel kúni " Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında" gi nızam jańa tahrirda qabıllandı. Ol jaǵdayda puqaralardıń ózin ózi basqarıw huqıqı tikkeley bekkemlenip qoyıldı, máhelle iskerliginiń tiykarǵı printspları, onıń iskerligin qollap-quwatlawǵa mámleketlik kepilligi belgilep berildi, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri kepillikleri keńeytirildi.2004 jıl 29 aprel kúni «Puqaralar jıyını baslıǵı (aqsaqalı) jáne onıń máslahátchilari saylawı tuwrısında" gi nızam máhelle iskerligin demokratiyalastırıw jolındaǵı úlken qádem boldı. Usı nızamda, birinshiden, puqaralar jıyını shólkemlerine saylawdıń demokratiyalıq printspları belgilep berildi hám máhelle shólkemlerine saylaw sisteması qurıldı, ekinshiden, saylaw procesiniń barlıq basqıshları tolıq tártipke solindi, úshinshiden, nızam dárejesinde bekkem huqıqıy kepillik jaratıldı.Máhelle óz iskerligin finanslıq támiynlew boyınsha da mámleketlik járdemin ala basladı. SHunday etip, baslıq, juwapker xatker, " Máhelle qorıqshısi" jámiyetshillik strukturası basshıı hám puqaralar jıyınlarınıń diniy bilim hám ruwxıy-etikalıq tárbiya máseleleri boyınsha máslahátchisidan ibarat tórt dana juwapker shaxs jumısı, sonıń menen birge, máhálleniń qosımsha ǵárejetleri mámleketlik hákimiyattıń jergilikli shólkemleri byudjetinen finanslastirilmaqda.

12-TEMA. JAMIYETLIK QADAGALAWI HA’M MAMLEKET ORGANLARI XIZMETININ’ ASHIQLIG’I. SOCIYALLIQ SHERIKLIK

Joba:

1. Jámiyetshillik qadaǵalawınıń mánisi

2. Jámiyetshillik qadaǵalawı sisteması

3. Jámiyetshillik qadaǵalawınıń sub'ektleri

4. Jámiyetshillik qadaǵalawınıń formaları

5. Millet hám milletleraro munasábetlerge tiyisli túsinikler.

6. Ǵárezsizlik dáwirinde milletleraro atıwlıqdıń támiyinleniwi.

7. Diniy bag'rikenglik, hújdan erkinshegi hám diniy qádiriyatlardıń puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdegi ornı

8. Sociallıq sheriklik-etuklik kriteryasi

9. Sociallıq sherikliktiń tariyxı hám izbe-izliligi

10. Sociallıq sherikliktiń teoriyalıq tiykarlari

Millet túsinigi hám oǵan hár qıylı jantasıwlar. Millet (arabsha - xalıq) túsinigi - arnawlı bir aymaqda jasaytuǵın, ulıwma til, mádeniyat, úrp-ádet, qádiriyatlar hám psixik jaqınlıq menen parıqlanıwshı etnoytimoiy birlikti ańlatadı. Millet — til, ruwxıylıq, milliy ózlikti angash ruwxıylıqı, úrp-ádetler, dástúrler hám qádiriyatlar birden-birligi tiykarında arnawlı bir aymaqda jasawshı ekonomikalıq baylanıslar menen baylanısqan ózbetinshe sub'ekt sıpatında ayriqsha materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı jaratıwshı adamlardıńetnik birligi bolıp tabıladı. Millet belgili aymaqda turaqlı jasap, tariyxıy rawajlanıw dawamında rawajlanıp, adamlardıń ruwxıy-psixik potencial birden-birligi tiykarında qáliplesedi. Ol tek ǵana “kapitalıstik jámiyettning anıq jemisi” emes, bálki insaniyattıń dúnyaǵa keliwi hám rawajlanıwınń jemisi bolıp tabıladı. Millettiń qáliplesiwi hám rawajlanıwda materiallıq faktorlar za’ru’rli áhmiyetke iye boladı, biraq olar millet máńgiligin támiyinlewdiń birden-bir múmkinshiligi emes. Olar millet rawajlanıwı ushın tek zárúriy shártlerden birigine esaplanadı. Millettiń máńgiligi, onıń turaqlılıǵındı támiyinlewdiń tiykarǵı faktorı onıń ishki ruwxıy-psixik potencialı bolıp tabıladı. Milletlaming ishki-psixik potencialı, jaratıwshılıq qábileti, shıdamlılıqı, tınımsız miyneti, uqıplı basqarıwshılıǵı hám ayriqshalıǵın rawajlandırıwdıń tiykarında házirgi zaman civilizatsiyası júzege kelgen. Qánigelerdiń pikricha, er júzinde úsh minga jaqın millet bolıp, insaniyattıń orta esap menen 96 payızın birlestiradi. Qalǵan 4 procent elat hám qáwimler bolıp tabıladı. Hár bir millet xalqı bir neshe on mıńnan bir neshe júz millionına shekem baradı. Milletler bes iri gruppaǵa bólinedi: 1. Ullı milletler - xalıq sanı milliard hám 100 millionnan artıq, Kitaylar, hindlar, amerikalıqlar, orıslar, yaponlar. 2. Úlken milletler — xalıq sanı 50-100 million aralıǵinda — inglizlar, fransuzlar, ispanlar, olmonlar, túrkler, arablar hám b. 3. Iri milletler — xalıq sanı 10 -50 millionına shekem — ózbekler, portugallar, polyaklar, efioplar hám b. 4. Orta milletler — 1-10 million aralıǵinda, qırǵıshzlar tojiklar, turkpenler. 5. Kishi milletler - bir neshe 10 mıńnan 1 millionına shekem, chechenlar, ingushlar, cherkaslar. Jáhándagi 27 millet er júzi xalqınń derlik 75 payızın skólkemlestiredi.Milletlaming sanı olardıń ullılıǵı yamasa gegemonligi ushın tiykar bola almaydı. Zero, barlıq milletler teń, azat hám erkin bolıp tabıladı. Biraq tamaddun rawajlanıwına úles qosıwǵa ılayıq bárkámal perzentleri kóp milletlergine tábiy tańlanıw tiykarında etakchiga aylanıwları múmkin. Áne sol printsp jáhán xalıqları umtılıwınıń tiykarın quraydı. Ǵárezsizlikke erisken jurtımızda pútkilgi kúnde kóp sanlı millet wákilleri jasap atır. Mámleketimizde bul printspǵa ámel etiliwi bolsa barlıq milletlerdiń gúlleniwi, gullab-jasnawı ushın xızmet qilmokda.«Millet» quramalı xarakterge iye bolǵan etnik birlik esaplanadı. SHuning ushın oǵan anıqlama beriwde búgingi kungacha ámeldegi bolǵan ilimiy-filosofiyalıq ádebiyatlarda birdey pikirlik joq. Lekin olardı umumlashtiruvchi tárepler bólek belgilengenler etiledi. «Millet», «milHy», «milliylik» sıyaqlı túsinikler biziń tilimizge arab tilinden VIII asirde, yaǵnıy arab xalifaligi tárepinen Movarounnahrdıń jawlap alıw etilish dáwirinen baslap kirip kelgen. Usı túsiniklerdiń negizinde «mil» sóz dizbegi turadı. «Mil» túsinigi arab tilinde «o'zak», «tub mánis», «negiz» mánislaiini ańlatadı. «Millet» túsinigi bolsa keń kólemde qollanilib, bir neshe mánisdi beredi: 1) dinge sıyınıw, diniy jámáát; 2) úmmet, belgili dinga ıqtıqat etiwshilarjamoasi; 3) xalıq, millet sıyaqlı mánislerdi ańlatadı1.Filosofiya qomusiy sózliginde millet túsinigine zamanagóy tariyp beriledi. Atap aytqanda, ol jaǵdayda «millat - bul til, ruwxıylıq, milliy ózlikti tusinip jetiw, ruwxıylıq, úrp-ádetler, dástúrler hám qádiriyatlar birden-birligi tiykarında arnawlı bir aymaqda jasawshı sociallıq baylanıslar menen baylanısqan ózbetinshe sub'ekt sıpatında ayriqsha materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı jaratıwshı adamlardıń etnik birligidir»,- delingen. SHuningdek, basqa shet el ádebiyatlarda millet degende siyasiy hám etnik munasábetlerge kiriwiwshi tili, óz-ózin tusinip jetiw iskerligine iye bolǵan xalıq tushunilishi aytıp ótilgen. Usı derekde millet haqqındaǵı konseptual qarawlar K. Doych (Natsionalizm jáne social kommunikatsiya), E. Gelner (Natsiya hám natsionalizm), B. Anderson, E. Smit tárepinen ilgeri surilganligi da bólek belgilep ótiledi. Olardaǵı tiykarǵı itibar millettiń hár qıylı ayriqsha sociallıq-siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq, sociallıq-huqıqıy táreplerine qaratiladi. Biraq, olarda millettiń qáliplesiwidegi sociallıq- ruwxıy processler itibardan shette qalǵanlıǵın da baqlawımız múmkin. S. Otamurotov pikricha, “Millet dep birden-bir til, mádeniyat (keń mániste) milliy ózlikti tusinip jetiw ruwxıylıqı (psixologiyasi hám sezimi), úrp-ádetlerine hám dástúrlerineyagonaligi tiykarında belgili aymaqda jasawshı, ekonomikalıq baylanıslar menen baylanısqan, óz mámleketine iye bolǵan ózbetinshe sub'ekt sıpatında ayriqsha materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı ańlatiwshı hámde jaratıwshı adamlardıń etnik birligine aytıladı”. Keltirilgen bul tariypdagi jańalıq millettiń etnomadaniy hám milliy munasábetlerdegi ayriqsha sub'ekt sıpatında kórinetuǵın bolıwın ańlatıwda qol keledi. Filosof alım A. Ashıldıev «... hár qanday millet arnawlı bir sociallıq-ekonomikalıq baylanıslar sisteması menen baylanısqan etnoijtimoiy birlikdir» 1 -degen juwmaqqa keledi. Haqıyqattan da, millet túsinigine etnik jáne social birliktiń muwapıqlıǵı noqatı-názerden qaralıwı onıń umumilmiy tiykarların hár tárepleme úyreniwge múmkinshilik beredi. Házirgi dáwirde biz, millet degende ulıwma tilde sóylewip, bir pútkil ulıwmahududda jasaw etip turǵan, birge ekonomikalıq turmıs keshiradigan, ulıwma maydanı, ruwxıyva psixikmuhitga iye adamlardıń tariyxıy qáliplesken turaqlı birligin túsinemiz.Milletleraro munasábetlami ayriqsha, quramalı hám serqirra sistema sıpatında qaraw múmkin. Bul ayriqshalıq birinshiden, jámiyet milliy dúzilisiniń strukturalıq bólegi esaplanǵan etnoslarning siyasiy, sociallıq-itstisodiy, materiallıq mútajlik máplerin ruyobga shıǵarıw na ekinshiden, milletleraro munasábetlerde kesheyotgan processlerdi tuwrı bahalaw hámde orın alǵan mashqalalardı sheshiwge qaratılǵan, kompleks xarakterge iye ilajlardı islep chikishdek bir- biri menen tıǵız baylanıslı wazıypalardı sheshiwdi zárúr etip qóyadı. Olardıń tabıslı hal etiliwi bolsa milliy turmısda kesheyotgan ózgerislerdń xarakteri hám baǵdarını aldınan kóriw na qadaǵalawını shólkemlestiriw qamda mámleketlik hákimiyat, siyasiy partiyalar, háreketler hám jámiyetlik shólkemleriniń ruwxıy-bilimlendiriw, ekonomikalıq hám shólkemlestirilgen-texnikalıq potencialın orın alǵan mashqalalardı sheshiwge jóneltiriw imkaniyatın beredi. Belgilengenler etilgen wazıypalardıń qandaymaqsadlarni waziypa etip qoya otirip hal etiliwi mánis itibarı menen stixiyalilikka derlik urin krldirmaydigan, unamlı yamasa unamsız mazmunga iye milletleraro munasábetlerdiń arnawlı bir tipini qáliplestiriwge tiykar bolıp xızmet etedi. Atap aytqanda, milliy teńsizlik, ózge milletlerge salıstırǵanda bepisandlik menen qaraw, arnawlı bir jaǵdaylarda bolsa antagonizmning ústinligi milletleraro munasábetlerdiń unamsız mazmunga egaligidan dárek beredi. Mámleketimizge qollanıwan alınǵanda bolsa, etnik munasábetler milletleraro atıwlıq dep tariyplanishi múmkin bolǵan unamlı mazmunga egaligi menen ajralıp turıwını dizimnen ótkeriw kerek. SHu orında etnos, xalıq vaelat túsinikleri mazmunıǵa da toqtalıp ótiw kerek.“Etnos” túsinigi grek tilinden alınǵan bolıp, onıń etimologiyalıq mánisi xalıq, qáwim, topar, kisiler toparı degen mánislerdi ańlatadı. Siyasatshunoslik pánleri doktorı N. Mamanazarov jazǵanidek, bul termin (yaǵnıy “demos”-O. M.) kisiler toparınıń arnawlı bir sociallıq-siyasiy processlerdaaktiv qatnashuviqismini anglatsa, “etnos”termini arnawlı bir jay, yaǵnıy aymaqda jasawshı xalqning lokal toparını ańlatadı. Házirgi waqıtta “etnos” termini tek ǵana ilimiy sheńber hám ilimiy ádebiyatlardagina qollansa, “xalıq” termini bolsa, kúndelikhayotning barlıq sociallıq-siyasiy, materiallıq, ekonomikalıq hám ruwxıy iskerlik tarawılarında aktiv qollanıladı. SHujihatdan da “etnos” hám “xalıq”tu'sinikleri belgili mánistebir-birine jaqın bolsa-de, biraq mazmun hám239 mánis jixatidan bir- birinen parıq etedi.Tar mániste xalıq terminiel, elat, millet, xalıq, xaloyiq, alaman, arnawlı bir gruppa wákillerin ańlatadı. Xalıq sózi arnawlı bir lokal aymaqda jasawshı xalıqqa salıstırǵanda da qollanıladı. Mısalı, awıl xalqi, qala xalqi hám t.b. Kásip, arnawlı bir shınıǵıw yamasa belgili siyasiy gruppaǵa tiyisli bolǵan adamlarǵa salıstırǵanda oqıtıwshı xalqi, sawdager xalqi, dıyxan xalqi sıyaqlı sózler isletiliwi ushraydı. Zamanagóy xalqara huqıqda da xalıq termini keń qollanıladı. Xalıq birinshi ret xalıq ara huqıq sub'ekti sıpatında 1945 jılı BMT Ustavida " Xalıqlardıń tengligi hám óz táǵdirin ózi belgilew" printspınıń bekkemleniwi nátiyjesinde tán alınǵan. Házirgi waqıtta xalıq ara huqıqda xalıqlar huqıqı hár qıylı konvensiya hám deklaratsiyalarda sawlelengen. SHu menen birge, xalıq ara hamjamiyat tárepinen ulıwma tán alınǵan birden-bir " xalq" túsinigi házirge shekem islep shıǵılmaǵan, tek xalıq ara huqıqda emes, bálki etnografik ádebiyatda da " xalq" túsinigine tiyisli tartıs- tartıslar XIX ásirden berli dawam etip kelip atır. Xalıq sózine berilgen kóplegen xarakteristikalardan kelip shıǵıp (xalıq ara huqıq doktrinasida 100 den artıq xarakteristikalar ámeldegi) sonday tariyplew múmkin: xalıq belgili bir mámleketlik puqaralarina ulıwma birligin ańlatadı. arnawlı bir aymaqda tariyxan struktura tapqan, basqa gruppalardan óz tili, psixik-psixologik awhali hám mádeniyatı, sonıń menen birge, ulıwma sana-sezimine jáne nomlanishi menen parq etiwshi siyasiy yamasa etnoijtimoiy birlik jıyındısı bolsa - etnosdirXalıq termini geyde millet túsinigine sinonim sıpatında da isletiledi. Ózbekstan xalqiniń tariyxıy qáliplesiw procesi etnotarixiy mákan menen bekkem baylanısqan bolıp, usı jerde xalıq sıpatında rawajlanıp kiyatırǵan etnik birlik bolıp tabıladı. Uluwma ilimiy ádebiyatlarda“ e1nos”1ushunchasi hám hádiysesine otızǵa jaqın tariypler ushrassa-de, olarda belgili bir jaqınlıq, ortaqlıq ámeldegi. “Etnos-bul bir tilde sóylesiwshi, ózleriniń birdey kelip shıǵıwı hám ortaq qáliplesiw procesin tán alıwshı, basqa xalıqlardan parq etiwshi qatar úrp-ádet hám dástúrlerge iye bolǵan kisiler toparı bolıp tabıladı.” Biziń názerimizda etnos degende insanlardıń belgili aymaqda uzaq múddet birge jasawı, ulıwma til, mádeniyat hám ózin ózi tusinip jetiw arqalı birlesken kisiler toparı túsiniledi. Etnos degende qáwimlik aǵayınlıq, birden-bir maishiy mádeniyat (baylanıs tili, ıqtıqat ob'ekti, kúndelik júriw-turıw normaları da soǵan kiredi), ulıwma jasaw mákanınıń (landshafttı qamtıp alıwshı) bar ekenligi yoxud ámeldegi bolǵanlıǵı hámde taǵı basqa etnoslarga salıstırǵanda óziniń birden-birligin tusinip jetiw hám belgilengenler etilgen atqa iyelik (etnonim) tiykarında qáliplesken sociallıq birlik da názerde tutıladı. Ayırım etnoslarni bir- birinen farqlovchi za’ru’rli belgisi olardıń ayriqsha materiallıq qásiyetleri arqalı kórinetuǵın boladı. Bul ayrıqshalıqlar hár bir xalqning tariyxıy-materiallıq rawajlanıwı processinde qáliplesedi hám áwladdan áwladga miyraslar bolıp ótedi. Fanda bul process «etnik dástúrler» yoxud «etnik miyrasxorlıq» dep ataladı. Bunday dástúrler hár bir xalqning sociallıq-ekonomikalıq turmısı hámde ol jasap atırǵan tábiy geografiyalıq ortalıq menen baylanıslı halda qáliplesedi. Tek bólek xalıqlar emes, bálki olardıń qáliplesiw processinde qatnasqan aǵayın gruppalar da etnos dep da ataladı.Etnos, xalıq sociallıq-siyasiy liderlarsiz yashamaydı, olarǵa strategik maqset, júris-turıslarına programmalıq mánis hám jónelis beretuǵın etakchilar kerek. Bunday iskerlikti «passionarlik» konsepsiyasi arqalı hár tárepleme úyreniw múmkin. Oǵan kóre dúnyanıń birden-bir informacion-energetik tábiyat kórinisinde tariyxda oyıq ız qaldırǵan «buyuk adamlar hám xalıqlar» dıń iskerligi mexanizmların tuwrı túsiniw etnosni tolıq ilimiy tábiyat kórinisin jaqtılandıriwde qol keledi. Etnos, millet óziniń qásiyetlerin, óziniń ishinen etiwib shıqqan hám basqalar tán alatuǵın ullı wákilleri arqalı kórinetuǵın etedi. Mısalı, ózbek xalqi, milleti basqa xalıqlar názerinde Imom al-Buxoriy, Ámir Temur, Ullıbek, Bobur, Navoiy sıyaqlı ullı insanlar áwladları sıpatında gewdelenedi. Bunnan tısqarı, xalıq, millet haqqında gáp ketkende, olardı birlestirib turadıǵan mentalitet, jasaytuǵınlıq aymaq, olardaǵı ayriqsha ayrıqshalıqlar, insaniyat sociallıq rawajlanıwında tutqan ornı, tariyxıy miyrasları, ahloqiy qádiriyatları jáne social- siyasiy tájiriybesi da názerde tutıladı. Bilgenimizdey, dúnyada ekew birdey adam bolmaǵanidek, ekew birdey millet da bolmaydı. SHuning ushın olardıń xarakterleri, mápleri, dúńyaǵa kózqaraslaii, ishki-psixik álemi hár qıylısha, bul - hákisioma. Bul bolsa milletler ámeldegi eken milletleraro munasábetlerdegi máseleler da saqlanıp qalınıwiden darak beredi. Millettiń ayriqshalıǵı onıń ishki ruwxıy-psixik álemin quraytuǵınmilliy erkinlik, or-ar-namıs, qadr- qımbat, ızzep-náps, namıs sıyaqlı sezimlerde kórinetuǵın boladı. Eger olarǵa sırtdan yamasa basqa milletler tárepinen unamsız tásirinler ko'rsatilsa, milletleraro, hátte, mámleketlikleraro munasábetlerde qarama-qarsılıqlı jaǵdaylar payda boladı hám olar salmaqli musibatlarga alıp keliwi múmkin.Etnos, xalıq sociallıq bolmısqa munasábetlerin huqıqlariorqali bildiredi. Demokratiyalıq mámleketlerde áyneKonstitutsiya (Tiykarǵı Nızam) hám oǵan súene otirip islep shıǵıladıǵan hám qabıl etiletuǵın nızamlar etnosningsociallıq bolmıstagio'rnini, huqıq hám minnetlerin belgilep beredi. Mısalı, Ózbekstan RespublikasınıńKonstitusiyasıǵa muwapıq “Xalıq mámleketlik hákimiyattıń birden-bir deregi bolıp tabıladı”. (7-statiya); “Mámleketlik xalıqerk-ıqrarın bildirip, onıń máplerine xızmet etedi”; “Mámleketlik shólkemleri vamansabdor shaxslar jámiyet hámpuqaralar aldında ma'suldirlar” (2-statiya). “Jámiyet hám mámleketlik siyasatınıń eń za’ru’rli máseleleri xalıqtalqılawıǵa usınıs etiledi, ulıwma dawısqa (referendumga) qóyıladı.” (9-statiya). Usı statiyalardaÓzbekstan xalqi hám puqaralardıń sociallıq, siyasiy, ekonomikalıq, materiallıq huqıqları, usı munasábetlerdiń tiykarǵı prinsiplari belgilep berilgen. Usı huqıqlar etnosning, millettiń uzaq sociallıq-materiallıq rawajlanıw processinde erisken jetiskenlikleri kvintessensiyasi bolıp tabıladı. Elat degen túsinik arabshadan tilimizge kirip kelgen. Elat degende bir tilde sóylesiwshi, ayriqsha mádeniyatı ámeldegi bolǵan hám belgili aymaqda jasaytuǵınlıq hámde arnawlı bir maqset tiykarında birlesken hám óz strukturasıǵa iye bolǵan sociallıq-tariyxıy birlik túsiniledi. Elat — adamlardıńtil, aymaq, ekonomikalıq hám materiallıq tárepten tariyxan struktura tapqan birligi. Elatga kóp tárepten bir- birine jaqın qáwimler birlesedi. Áyyemginde adamlardıń elat bolıp, bir aymaqda jasawları olar arasında ulıwma mápdarlıq, qan-aǵayınlıq sezim-sezimlerin kúshaytirgan. Elatlar, kúshli qáwimlerdiń kúshsiz qáwimlerdi ózine bo'ysundirishi hám olar b-n aralasıp ketiwi nátiyjesinde da qáliplesken. Elat óz túsin saqlap qalıwı, rawajlanıp, millet dárejesine eliriwi ushın óz mámleketine ıyelewi kerek. Ulıwma mápdarlıq sezimi jáne onı qorǵaw juwapkerligi daklatni payda etken. Salıstırǵanda oraylasqan dáslepki mámleketlikler áyyemgi Egipet, Bobil, Turonda hám basqa orınlarda payda bolǵan. Planetamizning basqa jaylarında, atap aytqanda, Batıslıq hám SHarqiy Evrupada elatlar orta ásirlerde qáliplesken. Dúnyada bunday processler dawam jetip atırǵan mámleketler házir da bar. Janlı sóylesiw tilinde millet hám elatlar degen sóz dizbegiler isletip turıladı. Kóbinese, elat degende, kamsonli, materiallıq- bilimlendiriw, ekonomikalıq-siyasiy tárepten salıstırǵanda kem rawajlanǵan xalıqlarham túsiniledi.Burınǵı Birlespede 1926 jılda ótkerilgen xalıq diziminde 230 den artıq millet hám elat yashaydı, delingen bolsa, 1959 yilgi xalıq diziminde bul nomer 129 taga túsip qalǵan. Sonday eken, 100 den artıq elat, tiykarınan, kem sanlı xalıqlar óz milliy túsin joǵatıp, kóp sanlı xalqning muǵdarın asırǵan. SHo'roviy ideologiya “óz rawajlanıwına kóre orqada qalǵan kóplegen elatlar, tiykarınan, kishi elatlar, milletke aylanbasligi da múmkin. Olar waqıt ótiwi menen ekonomikalıq hám materiallıq tárepten yuksalgan basqa elat hám milletler menen jaqından baylanıs etiwge ótiwi nátiyjesinde aldıńǵı xalqning mádeniyatı, tilin ózlestiredi hám az-azdan sol millettiń quramına sińip ketedi”, dep uqtirardi. (Bul kóshirme Ózbek Sovet Ensiklopediyasining 13-jildidan keltirildi). Bunnan usıdan ayqın boladı, CHor Rossiyasında XVI ásirdiń ortalarından baslanǵan bunday siyasat kebiro dáwirinde da jasırına dawam ettirildi. “Separatizm” latınshadan alınǵan termin esaplanıp, ajralıp shıǵıwǵa, bólek bolıwǵa umtılıw mánisin ańlatadı. Mısalı, bir pútkil mámlekettiń bir wálayatı ajralıp shıǵıwdı istasa — bul separatizm boladı, bul hárekettiń tepasida turǵanlardı separatchi - ayrmachi deyiw múmkin. Bunday umtılıwlami saw pikrli hesh bir kisi oqlamaydi hám yoqlamaydi. Bul mámlekettiń pútinligine rahna saladı, pútkil bir xalqni tártipsiz etedi. Lekin tili, dini, turmıs tárizi zinhar basqasha bolǵan, óz watanına iye bir xalqning ǵárezsizlikti istab, húkimran basqarıw princpı iskenjesinen ajralıp shıǵıwı separatizm emes, bálki milliy mámleketlikchilikni qayta tiklew jolı bolıp tabıladı. Ózbekstannıń ǵárezsizlikke jetiwi áne sol printsp mazmunıǵa sáykes keledi.Elat menen jaqın mániste diaspora túsinigi da qollanıladı. Diaspora grekshe diaspora -tarqalıw mánisinde bolıp, belgili bir mámleketlik aymaǵinda jasawshı, biraq basqa bir mámleketlikde óz mámleketlik strukturasıǵa iye, belgili bir xalıq millet wákilleriniń jıyındısı (mısalı Ózbekstanda jasawshı orıs, ukrain milletiniń diasporasi). Konstituciyalıq huqıqda «diaspora» túsinigiden óz watanlaslarına salıstırǵanda mámleketlik siyasatını júrgiziwde paydalanıladı.Milletleraro munasábetler. Watanparvarlik, kosmopolitizm, mılletshillik. Milletleraro munasábetler — birge yamasa ayır tárzde jasaytuǵınlıq túr-túrli milletler ortasında orınlanatuǵın hár qıylı sırtqı kórinislerdegi baylanıslardı ańlatıwshı túsinik bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, búgin jáhánda ámeldegi 200dan zıyat mámlekette eki mıńǵa jaqın millet, elat hám qáwim yashaydı. Olar 5 yarım mińnan aslam tilde sóylesedi. Bul tillerdiń 100 den kóplegenigine óz jazıwına iye. Milletler-ara processlerdiń eń xarakterli tárepi sonda, insaniyat aqıl- ziyrekligi yuksalgani sayin milletler óz-ara assimilyasiyalasıw tárep emes, bálki ózleriniń “men”ini kórsetiw etiw, tastıyıqlaw tárepke jedel pát menen háreket etpekte. Ele jáhánda ámeldegi qandayda-bir millet, yamasa elat qálegen túrde basqa milletler menen qosılıp ketken emes, kerisinshe ayırım milletler mayıplılıqdıń salmaqli kúlpetleriniboshidan keshiriwge májbúr bolsalar-de azatlıq, erkinlik sıyaqlı qádiriyatlardan waz kechmaganlar. Olar azat, ózbetinshe jasap, óz úrp-ádetlerine, dástúr hám qádiriyatların múqaddes bilip, belsendilik kórsetip kelgenler. Milletleraro munasábetler degende hár qıylı millet hám xaliqlardiń ekonomikalıq-siyasiy hám materiallıq- bilimlendiriw tarawlarda júz bolatuǵın óz-ara baylanıslar kompleksin túsiniw kerek. Bunday baylanıslar, kóp milletler jasaytuǵınlıq ayırım bir mámleket ishki turmısında yoxud hár qıylı mámleketlerde jasaytuǵınlıq milletler ortasında ámelge asadı. Búgingi kúnde jáhánda xalqınń quramı tek bir ǵana milletten struktura tapqan mámleketti yamasa mámleketlikti tabıw qıyın. Tap usı mánisten alıp qaraǵanda da mámleketler, mámleketlikler ortasında ámelge asırılatuǵın hár qıylı tarawlardaǵı baylanıslarda olarda jasap atırǵan milletlaming dos sıpatında munasábetleri hár qanday mámleketlik rawajlanıwınń za’ru’rli faktorı esaplanadı. Áne sol faktor qanshellilik bekkem bolsa, mámleketlikler ortasında alıp barılatuǵın hár qıylı tarawlardaǵı baylanıslar xam sol dárejede bekkem boladı hám hár eki tárep kutayotgan nátiyjelerdi beredi. Kóp milletli mámleketlerde milletleraro munasábetlami uyqaslastırıw sol mámlekette turaqlılıq hám rawajlanıwdıń kepilligi, onıń perspektivasını támiyinleytuǵın tiykarǵı omil bolıp tabıladı. Hár qanday mámlekette milletleraro munasábetlami uyqaslashtirib barıw mámleketlik siyasatınıń eń ústin turatuǵın baǵdarlarınan biri sıpatında qaraladı. Burınǵı kebirolar basqarıw princpıınıń baxıtsızlıǵı sonda ediki, ol óz máplerin milliy mápler esabıǵa ámelge arttırıp keldi. Yag’niy, milliy omilning kúshi-qudıretin názer-pisand etpedi hám klasıy máplerdi qandırıw arqalı óz húkimranlıǵın máńgilestiriwshi boldı. Olar zorlıqshılıq menen hár qıylı milletlami

13-TEMA . JEDEL PUQARALIQ POZITCIYASINA IYE BOLG’AN JAS A’WLADTI TARBIYALAWDIN’ TIYKARG’I JO’NELISLERI

Joba

1. Jaslarda puqaralıq pozitsiyasini qáliplestiriwdiń sociallıq-ruwxıy hám etikalıq tárepleri

2. Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda puqaralıq mádeniyatı hám juwapkerliginiń ornı

3.Ózbekstanda jaslarǵa ta’n mámleketlik siyasatınıń strategik jo'nelisleri 4.Bárkámal áwladtı tárbiyalaw ideyası jáne onı ámelge asırıw mexanizmlerı 5.Jaslarda puqaralıq pozitsiyasin qáliplestiriwdiń sociallıq-ruwxıy hám etikalıq tárepleri

Ózbekstan Respublikasında mámleketti modernizaciyalaw hám kúshli puqaralıq jámiyetin qurıwǵa qaratılǵan reformalardıń túpkilikli mánisi xalıq turmıs táriziniń párawanlıǵın asırıw, puqaralardıń siyasiy hám huqıqıy mádeniyatı hám dárejesin joqarı dárejege kóteriw, olarda anıq puqaralıq pozitsiyasini qáliplestiriwde óz ańlatpasını tabadı. Hámmemizge ayan, bul jónelis sociallıq-ekonomikalıq processler menen baylanıslı kóp máselelerdi sheshiwde mámleketlik strukturalarıniń rolin kemeytiw jáne bul wazıypalardı basqıshpa-basqısh jámiyetlik shólkemlerine ótkera barıwdı talap etedi”.Sonday eken, puqaralıq jámiyetin qarar taptırıw ushın mámleketlik óziniń ayırım wazıypaların moynıdan soqit etip, az-azdan jámiyettiń basqa institutlarına tapsırmog'i kerek. Onıń ushın bolsa mámleketlik tárepinen arnawlı bir shárt-shárayatlar, múmkinshilikler jaratılıp, jámiyettiń óz-ózin quraytuǵın hám basqarıwshı mákemeleriniń iskerligi tuwrı jolǵa qoyılıwını talap etiwshi mexanizmlardı payda etiw zárúr.Ózbekstan puqaraları milleti, irqi, jinsi, kásip-kori, sociallıq kelip shıǵıwıdan qaramastan puqara sıpatında nızam aldında huqıqan teń hám birdey juwapkerlidirlar. SHuning ushın da orın alǵan mashqalalardı saplastırıwda puqaralardıń óz puqaralıq huqıqların bilip alıwları hám olar qorǵawları hámde minnetlerin oyıq ańlap etisleri ushın olardı huqıqıy tárepten tárbiyalap barıw aktual wazıypalardan biri sıpatında qaralıp atır.Bul process puqaralar ushın ruwxıy kámalǵa jetken deregi bolıwı menen birge, olardıń málim bul baǵdardaǵı juwapkerligin jáne de asırıwda da za’ru’rli áhmiyetke iye boladı.Áne sol sebepli da, Ózbekstanda demokratiyalıq jámiyet qurıw kúshli mámleketlikten, kúshli puqaralıq jámiyetke ótiw konsepsiyasi zamirida insan erkinliklerin puqara, halq máplerine uyqas halda basqıshpa-basqısh júzege shıǵarıw tiykarǵı wazıypa sıpatında belgilengen.Ekenin aytıw kerek, nızamlardıń hár bir statiyasında insannıń arnawlı bir baǵdardaǵı erkinlikleri beriledi.Lekin esta saqlaw kerek-ki, bunday tártip, jol-joba yamasa múmkinshilik tek bir puqaranıń erkinligin júzege shıǵarıw ushınǵana engizilgen emes. Bálki bul huqıqıy norma barlıq ushın teń tıykarǵa iye. Pútkil jámiyet aǵzaları áne sol norma tiykarında óz erkinliklerin birdey dárejede ámelge asırıwıshárt. Búgin biz qurıp atırǵan huqıqıy demokratiyalıq mámleketlik hám puqaralıq jámiyetiniń ruwxıy jayı bekkem bolıwı kerek. Bul bolsa, bárinen burın, puqaralardı, ásirese, jaslardı oyıq bilimli, tereń pikrli, óz ótken zamanı eń jaqsı ǵáziynelerinen hám ruwxıy qádiriyatlarınan xabarlı, watanparvar, haqıyqatparvar, belsendi etip tárbiyalawdı talap yetedi. Kámil insan shaxsini tárbiyalaw bolsa eń quramalı hám qıyın process bolıp tabıladı.Bul processni ámelge asırıw olar sanasına milliy qádiriyatlardı sıńırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.Sonday eken, búgingi jetkinshek óz tariyxın, mádeniyatın, milliy qádiriyatların, tilin, dinin hám úrp-ádetlerineni jetilisken bilsagina, ǵárezsizliktiń túp mánisin tereńrek ańlap etediler.Puqaralıq jámiyeti da áne sol milliy qádiriyatlarimizga tıykarlanıp rawajlantirilishi biykarǵa emes. Puqaralıq sezimi bolsa shaxsning “Áwladdan-áwladga ótip kiyatırǵan materiallıq processler ahloqiy qádiriyatlardıń ótken zaman menen keleshekti ajıralmas baylanıslılıǵın támiyinlep, tariyxıy miyraslardıń kemde-kem ushraytuǵın ne'matlarini ózgertiw tiykarında qáliplesedi”. Puqaralıq jámiyetiniń tiykarǵı kriteryalarınan biri bul puqaralardıń joqarı dárejede ań hám mádeniyatǵa ıye bolıwları esaplanadı. SHu noqatı-názerden qaraǵanda, puqaralıq jámiyetinde aktiv, ǵayratkor, ǵayratlı, tek jaratıwchanlik, dóretiwshilik sezimi hám keyipi menen jasawshı shaxslarǵa itibar hám mútajlik úlken boladı.Bunday joqarı intellektuallıq potencial oylaw erkinliginń qaysı dárejede qáliplesiwi menen tıǵız baylanıslı.Jámiyettiń insan ushın jaratqan real ekonomikalıq qolaylıqları hám múmkinshilikleri, yuridikalıq haq-huqıqları, qarar tapqan etikalıq hám ruwxıy ortalıq onıń oylawı erkin, aldıńǵı hám joqarı ideallarni ko'zlashi menen uyqaslashmog'i kerek.Ilimpazlarimizning baqlawısha, puqaralardıń sociallıq haqıyqatlıqka jańasha, ózbetinshe hám erkin oylaw tiykarında jantasıwı joqarı kórsetkishge iye. Usı waqıtta, psixolog hám sotsiologlarning noqatı názerishe, jańa qáliplesip atırǵan puqaralıq jámiyeti rawajlanıwı kóp tárepten shaxs sanasın, xarakteri hám dúnyaǵa kóz qarasını korreksiyalab barıwdı talap etpekte.Házirge kelip, mámleketimizde puqaralıq jámiyeti, oǵan sáykes mámleketlik basqarıwı sistemasın - demokratiyanı qarar taptırıw zárúrshiligi hám juwapkerligi hár bir puqaranıń joqarı ruwxıy potencialınń, filosofiyalıq oylaw tárizin jáne de qáliplestiriw wazıypasın kese etip qoydı. Haqıyqattan da, adamzat óz aldında turǵan wazıypalardı sheshiwden aldın hámme zattı aqıl tárezisine qo'ymog'i, ózi taslaydıǵan ámeliy qádemlerdiń múmkinshiligıy nátiyjelerin aldınan shama qilmog'i, názerde tutmog'i kerek.Puqaralıq mádeniyatın kóteriwde tálim kútá úlken orın tutadı. Búgingi kúnde da aldımızǵa qoyǵan tiykarǵı maqset - puqaralıq jámiyetin qurıw jáne onı jetilistiriw ushın Milliy programmada názerde tutılǵan bilimli, sanalı, oylawı azat, zamanagóy dúńyaǵa kózqaraslı, milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa sadıq insanlardı tárbiyalawǵa jáne de za’ru’rli itibar qaratıw jáne bul máseleler tálim reformalarınıń bas wazıypası dep qabıl etip, onı ámelge asırıwdan ibarat. “Tálim tuwrısında”gi Nızam hám Kadrlar tayarlaw milliy programması tiykarında jaratılǵan hám ámelge asırılıp atırǵan jańa tálim modeli áyne áne sol maqsetke erisiw jolında óziniń jańasha tálim hám tárbiyalıq procesin formalantirib barmaqta. Perzentlerimiz toǵız jıllıq orta bilim beriwdi tamamlap, óz qálew eriksi hám umtılıwına qaray eki túrdegi úsh jıllıq oqıw orınlarıda-akademiyalıq liceyler hám kásip-óner kolledjlerinde tálimdi májburiy - qálegen dawam ettiriw múmkinshiliklerine, bulardıń tamamlaǵanlar bolsa joqarı oqıw mákemelerine kiriwde birdey huqıqlarǵa iye boldı.Umıtpawımız kerek, bilim xalqımız, milletimiz qanında bolıp tabıladı.Bizde áyyemgiden “Bilimli insan” túsinigi talay keń mánisdi ańlatadı.Dástúriy shıǵısona qarawǵa kóre, bilimlilik-tek bilim hám ilmiy tájriybe emes, usı waqıtta oyıq ruwxıylıq hám gózzal ahloq degeni ham bolıp tabıladı.Xalqımız bilimli, kámalǵa jetkenli insan degeninde naǵız ózinday adamlardı kóz aldına keltiredi. Kadrlar tayarlaw milliy modelimizdiń pútkil mánisi milliy tariyxımız hám turmısımızdıń menen baylanisıp ketken.SHu jol menen Ózbekstanda tikkeley ózimiz tán, ózimiz uyqas bolǵan tákirarlanmas, ullı tariyxımız, dástúrlerinemizga tiykarlanǵan hám, usınıń menen birge, házirgi dáwir talaplarıǵa juwap bere alatuǵın Kadrlar tayarlaw milliy modeli jaratıldı. Programmasımizning, modelimizdiń milliyligi da tap usılardan ibarat esaplanadi.Puqaralıq jámiyet tiykarları qáliplesip atırǵan Respublikamizda, jaslarımızdıń aktivlikti kóteriw, olarda millet, xalıq hám jámiyet aldındaǵı minnet hámde juwapkerligin júrekten sezim etiw sezimlerin kámal taptırıw hámde olardıń ongu sanaında bekkem turmıslıq poziciyanı, ıqtıqat hámde maslakni qáliplestiriw búgingi kúnniń za’ru’rli wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. SHuning ushın da búgingi kúnde tálim sistemasınıń barlıq basqıshlarında jaslardıń intellektuallıq potencialın kóteriwge qaratılǵan sabaq saatları, oqıw kursları jolǵa qoyılǵan.Usı umtılıw- háreketlerdi ámelge asırıw, iyelegen bilimlerin ámeliyatda qóllaw kónlikpelerin bekkemlew, qolaversa, málim bul baǵdarda aktiv puqaralıq pozitsiyasiga iye bolǵan jaslardı qollap- quwatlaw keleshekte nátiyjeler keltiredi. Zero, zamanagóy tálimniń maqseti hár bir kisige óz iskerligi ushın zárúr bolǵan jańa bilimlerdi alıw hám olardı jámiyet turmısıǵa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw múmkinshiligin jaratıwdan ibarat esaplanadi. SHu sebepli tárbiyalıq hám oqıw jumısları shaxsning intellektuallıq ań hám mádeniyat dárejesin insan, jámiyet, mámleketlik máplerine juwap beretuǵın eń za’ru’rli prinsiplarni ańlap etiwge shekem asırıwǵa jóneltiriliwi kerek. Ásirese puqaralıq jámiyetin qurıwda puqara sanasın, mádeniyatı, daqılı barlıq sezimi hám juwapkerligin kóteriw hámde jetilistiriwdi házirgi talap dárejesinde jolǵa qoyıw za’ru’rli áhmiyetke iye esaplanadı.Álbette, jaslar iskerliginde usı zárúriy másele óziniń aktual tárepleri menen ajralıp turadı hám nátiyjeli tárzde ámelgeoshirishni jolǵa qoyıwımız kerekligin taǵı bir bar belgilengenler etemiz.

Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda puqaralıq mádeniyatı hám juwapkerliginiń ornı

Mámleketimizde puqaralıq jámiyetin qurıw maqset etip belgilengen dáwirde demokratiyalıq printsplardı qáliplestiriw, puqaralar sociallıq -siyasiy aktivligin asırıw, shaxs erkinligin ámelde engiziw, siyasiy processlerdi erkinlestiriw, demokratiyalıq normalar tiykarında kóppartiyalılıq sistemasın jetilistiriw, jámiyet turmısında jámiyetlik hám mámleketlik emes shólkemler aktivligin asırıw sıyaqlı wazıypalar ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı ózinde ańlatpa etken halda puqaralıq mádeniyatı menen tutasadı. Eger puqaralıq jámiyetin joqarı puqaralıq mádeniyatın oshkor etiw múmkinshiligi sıpatında tán alıw etetuǵın bolsaq, puqaralardıń ruwxıy etukligi bunday jámiyettegi demokratiyalıq printsplardı tolıq tusinip jetiw faktorı ekenligin túsinemiz. CHunki puqaralıq jámiyetinde insandı joqarı qádiriyat dárejede túsiniw tikkeley hár bir puqaranıń óz mádeniyat dárejesin qanshellilik ańǵarıwı hám oǵan sadıqlıǵı menen xarakterlenedi.Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń óziniń bir qatar kriteryalarına iye bolıp, olardıń túpkiliklilerinen biri - hár bir insanda juwapkershilik sezimi menen jasaw ayrıqshalıqın qáliplestiriw bolıp tabıladı. Juwapkershilik adamnıń xar bir ámeli, iskerligi jemisin tolıq oyda sawlelendiriw etken halda onıń ózi hám ózgeler ushın ne payda keltiriwin anglay alıw qábileti bolıp tabıladı.Juwapkershilikti sezim etken insan óz jumısın mudami puqta joybarlawtirib, onıń saldarların aldınan oyda sawlelendire aladı hám zárúr nátiyjege erisiw ushın pútkil kúshi hám potencialın jóneltiriwge ılayıq boladı.SHaxsiy juwapkershilikti puqaralıq juwapkerligiden parıqlaw kerek.Birinshisi shaxsning kúndelik iskerligiden keletuǵın jeke mápti, ekinshisi bolsa jámiyet máplerin názerde tutadı.Puqaralıq juwapkerligin sezim etken insan, bárinen burın, ózi mexnat qılıp atırǵan jámáát yamasa tálim alıp atırǵan oqıw sarayı, óz máhellesi hám jurtı gúlleniwin o'ylaydi.Ózbetinshe Ózbekstan puqaraları ushın birden-bir maqset Watan gúlleniwi, jurt paraxatshiliqti hám xalıq párawanlıǵı ushın xizmet etiw bolsa, sonday eken hár bir insan puqaralıq juwapkerliginiń mánisi-mazmunını áne sol ideyalardı ámelge asırıwda, dep biliwi kerek.

Puqaralıq juwapkerligi, Ózbekstanda jasap atırǵan hár bir sanalı puqaranıń qaysı millet wákili bolıwıdan qaramastan Respublika Konstitusiyasıda kepillik berilgen xuquqlaridan paydalanıw esesinde, oǵan juwapan puqaralıq juwapkerligin da xis etip jasawı bolıp tabıladı. Bul sonday degeniki, hár bir puqara mámleket Konstitusiyasıǵa, Joqarı Jıynalıs qabıl etken barlıq nızamlarǵa, Ministrler Maxkamasi shıǵarǵan qararlarǵa ámel etiwi hám húrmet etiwi, olardı ámelge asırıwı ushın juwapkershilik seziwi kerek. Sonlıqtan, mámleketlik óz puqarasına xuquq hám kepillik berer eken, soǵan muwapıq onıń gerdenine juwapkershilik da júkleydi.SHuni esten shıǵarmaw kerek, sociallıq rawajlanıwdıń demokratiyalıq rawajlanıw procesi shaxsning ózin ózi ańǵarıwı, salawatın qaysı dárejede izzetlay alıwı, jámiyet ushın xizmet etiw múmkinshiligi hám háreket normaına kóp jixatdan baylanıslı. Bulardıń hámmesi adamlardıń ózi jasap turǵan kóshe, maxallasidan tartıp, tap pútin mámlekettiń turaqlılıǵındı saqlap qalıw, qawipsizlikti támiyinlewde joqarı juwapkershilikti óz iskerliginde sanalı túrde ámelge asırıw bolıp esaplanadı.Birdey huquqǵa iye bolǵan shaxslarda talap da teń boladı. Áne sol táreptiń ózi da puqaralıq juwapkerligin ańlatıwshı dálillerden biri bolıp tabıladı.Puqaralıq juwapkerligi menen milliy juwapkershilik arasında ayriqsha ortaqlıq ámeldegi. Sır emes hár bir millettiń er jetken sanalı aǵzası sol ózi tiyisli millettiń aldında juwapkerligi boladı. Millettiń muǵdarlıq, ekonomikalıq, materiallıq, ahloqiy, bilimlendiriw, mınawy taraqqiy eta barıwı, er júzindegi basqa xalıqlardan orqada qalıp ketpewi ushın birinshi sol xalqqa tiyisli kisiler juwapkershilik sezimin untaw kerek. Shańaraq hám jámiyettegi hár bir háreketinde, basqan hár qádeminde sol millettiń ulıwma mápin esten shıǵarmaw milliy juwapkershilik seziminiń za’ru’rli tárepi esaplanadı.Adamlardıń arnawlı bir millet gúlleniwi jolındaǵı siyasiy sanalılıǵı hám ruwxıy etukligi dárejesi milliy juwapkershilikti ańlatıwshı ekinshi za’ru’rli tárepi bolıp tabıladı. SHuni bólek atap kórsetiw zárúrki, milliy juwapkershilik bul jurtımızda jasawshı barlıq millet hám elatning juwapkerligi bolıp tabıladı.SHu orında rawajlanǵan mámleketlikler tájiriybesine bólek itibar qaratıwdı maqsetke muwapıq dep bilamiz. Mısalı, jáhánning etakchi mámleketi sanalmish AQSHda puqaralıq mádeniyatın kóteriw qanday jolǵa qoyılǵan?Amerikalıqlarǵa qanday ideya hám qádiriyatlar singdirilmoqda?Bul sorawlarǵa juwap tabıw ushın puqaralıq mádeniyatı qanday ideologik ústinlerge tayanıwını anıqlaw jetkilikli.AQSH puqaraları Konstitutsiyani, amerikalıq mámleketshiliginiń tiykarlawshileri hám demokratiyalıq printsplardı múqaddes dep biladilar jáne bul sezimdi jaslarǵa sıńırıw haqqında tınımsız qayǵıradilar. AQSH nenń ornına pán hám texnologiyalar salasında basqalardan ózib ketti? Bul sorawdıń da juwapı bar: Amerikada erkin pikir hám dóretiwshilik oylaw qadrlanadi hámde ózgeshe pikir júritetuǵınlarǵa salıstırǵanda bag'rikenglik qarar toptirilgan. Lekin amerikalıq puqaranı tárbiyalawdıń eń tiykarǵı tárepi basqa bir ideyada jasırın.Ol da bolsa, hár bir insandı kem ushraytuǵın uqıp iyesi dep biliw, hár bir shaxsga hazrati insan sıpatında shaqırıq etiw bolıp tabıladı.Insanǵa bunday munasábet, sózsiz, onıń potencialın júzege shıǵarıwǵa múmkinshilik beredi. Naǵız ózi ideya tásirinde amerikalıqlar arasında ózin «o'rtamiyona adam» dep biletuǵın yoxud «men bir ápiwayı adam» dep gápiradigan kisiler asa kem ushraydı.Amerikalıq puqaraları ádalattı da ayriqsha tárzde tushunadilar: shaxs negeki ersisa, qanday huquqdı egallasa, buǵan tek óz aqli hám uqıpı menengine etiwedi. Hár bir amerikalıq bolaligidanoq kimga bolıp tabıladı hám nege bolıp tabıladı arqa etiwge emes, bálki óz kúshine tayanishga uyretiledi. Lekin, eń tiykarǵısı, hár bir amerikalıqda keleshekke isenim oyatıladı. Tap áne sol «Amerika orzusi» kisilerdi jańa maqsetler tárepke xoshametlentiredi, jańa ideyalardı ámelge asırıwǵa sawıq oyatadı. Juwmaq yasaydigan bolsaq, demokratiya qaǵıydaları hám erkinlik Amerikalıq ideologiyasınıń tiykarın quraydı.Bunday tárbiya nátiyjesinde tek óz kúshine ıseniw, psixik azatlıq hám ózbetinshe pikrlew sıyaqlı páziyletler amerikalıqlardıń qan-qanına sińip ketken. Álbette, joqarıda keltirilgen pikirler «AQSHda málim bul baǵdarda mashqala joq ekan» degen juwmaq ushın tiykar bolmaydı. Sońǵı payıtlarda erkinlikka hadeb pát beraverish áqibetinde amerikalıqlar erkinlikti jámiyet aldındaǵı minnetlemelerden da azatlıq sıpatında aqıl eta basladılar. SHu sebepli házirgi kúnde AQSHning oqımıslı adamları tárepinen jańa ideologiya - «liberal-natsionalizm» ideologiyasını jaratıw zárúrligi haqqındaǵı pikir ortaǵa taslanıp atır. Bul ideologiya milliy hám irqiy tárepten bo'linib ketken kóp sanlı sociallıq gruppalardı «AQSH - milletler hamjamiyatidir» ideyası átirapında birlestiriwdi názerde tutadı. Itibar beretuǵın bolsaq, jańa ideologiyada milliy omilning ústinligi ornatılıp atır. Sonday eken, gáp AQSH de az-azdanlıq menen birden-bir milliy vujudni qáliplestiriw, xalqning birdamligini kúsheytiwge xızmet etiwshi ideologiyanı jaratıw haqqında barmaqta.

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

O’zbekstan respublikasi АХВОROT TEXNOLOGIYALARI HA’M KOMMUNIKACIYALARDI RAWAJLANDIRIW ministrligi

o΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi

MUXAMMED AL-Xorezmiy atindag’i Tashkent AXBOROT TEXNOLOGIYALARI unIversiteti

no’kis filiali

Komyuter injiniring fakulteti

“Ta΄biyiy ha΄m gumanitar” pa’nler kafedrasi

PUQARALIQ JA’MIYETI

pa’ninen

ÁMЕLIY (SЕMINАR) JUMISLАRI BОYINSHА TАPSIRMАLАRI

Nókis -2019

1-seminar

“Puqaraliq ja’miyeti” pa`ninin’ predmeti, obekti, maqset ha`m waziypalari

Rеjе

1. Puqaralıq jámiyeti páninń túsinikleri, nizamlıqları hám basqa sociallıq-gumanitar pánler menen óz-ara baylanıslılıqı.

2. Puqaralıq jámiyeti - rawajlanıwdıń joqarı basqıshı.

3. Puqaralıq jámiyeti haqqında ideyalar evolyusiyasi

4. Jan’a dáwirde puqaralıq jámiyeti teoriyası rawajlanıwınıń ayriqsha qásiyetleri

5. Puqaralıq jámiyeti haqqındag’ı zamanagóy konsepsiyalar

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

2- seminar
Puqaraliq jamiyeti ideyalari evalyutsyasi

Rеjе:

1. Jámiyet social strukturasıa tiyisli dáslepki ko’z qaraslar

2. Puqaralıq jámiyeti - insaniy rawajlanıw ushın zárúriyat sıpatında

3. Puqaralıq jámiyetiniń sotsial strukturaları hám olardıń ózine ta’n tárepleri.

4. Rawajlanǵan ma’mleketlerde jámiyet social strukturalarınıń rawajlanıwda jańa prinspler

5. Puqarawiylik, mazmun-mánisi hám tiykarǵı qásiyetler

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

3- seminar
Ja’ha’n ta’jriybesinde puqaraliq jamiyeti institutlarinin’ iskerligi

Rеjе

1. Demokratiyalıq institutlar rawajlanıwı puqaralıq jámiyeti talabı.

2. Puqaralardıń mámleketlik hám jámiyet basqarıwına qatnasıwı.

3. Jámiyetlik birlespeleri puqaralıq jámiyetinińmuhim shárti

4. Ózbekstanda siyasiy partiyalar evolyuciyalıq rawajlanıwı hám huqıqıy tiykarlar

5. Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerliginiń konstituciyalıq negizleri

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

4-seminar

Puqara, puharaliq ha’m isker puqaraliq pozitsyasi.

Rеjе
1.Jaslarlarda puqaralıq pozitsiyasini qáliplestiriwdiń sociallıq-ruwxıy hám etikalıq tárepler

2. Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda puqaralıq mádeniyatı hám juwapkerliginiń ornı

3. Ózbekstanda jaslarǵa tiyisli mámleketlik siyasatınıń strategik Jo'nalasl Bárkámal áwladtı tárbiyalaw ideyası jáne onı ámelge asırıw mexanizmları

4. Sociallıq seriklik-etuklik kriteryası

5. Sociallıq serikliktiń tariyxı hám izbe-izliligi

6. Sociallıq serikliktiń teoriyalıq tiykarları

7. Ózbekstanda sociallıq sheriklik teoriyasınıń bayıtılıwı hám ámeliyatınıń rawajlantirilishi

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

5-seminar

5-seminar

Nizam u’stemligi-puqaraliq ja’miyettin’ tiykarg’i faktori.
Rеjе

1. Nızam ústinligi túsinigi jáne onıń mánisi

2. Nızam ústinligin támiyinleytuǵın tiykarǵı shártler

3. Jınaiy jazalardı liberallashtiriw - nızam ústinliginiń za’ru’rli shárt

4. Nızam ústinligi printspınıń Ózbekstanda puqaralıq jámiyeti qurılısıdaǵı áhmiyeti

5. Nızam ústinligi insan huqıq hám erkinlikleri kepilligi Nızam ústinligi túsinigi jáne onıń mánisi

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

6- seminar

Saylaw huquqi erkinligi-puqaraliq ja’miyettin tiykarg’ faktori.

Reje

1. Erkin saylawlar puqaralıq jámiyetiniń tiykarǵı belgisi.

2. Xalıq ara saylaw standartları hám Ózbekstan nızamchiligi.

3. Ózbekstan saylaw nızamshılıǵınń rawajlanıwı.

4. Erkin saylawlardı ótkeriwde ǵalaba xabar quraltalarining roli

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

7- seminar

Korruptsyag’a qarsi gu’res-puqaraliq jamiyetti rawajlandiriwdin’ tiykarg’i sha’rti

Reje:

1. Korrupciyanin’ keri aqibetleri

2. Puqaralıq ja’miyetin qáliplestiriwde korrupciyanıń unamsız tásirleri

3. Háreketler strategiyasi mámleketlik baǵdarlamasında korrupciyaǵa berilgen tariyp

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

8- seminar

O’zbekstanda puqaraliq ja’miyetti payda etiwdin’ ilimiy metodologiyaliq, teoriyaliq tiykarlari

Rеjе:

1.Modernizaciya túsiniginiń mánisi, teoriyalıq - metodologik tiykarları hám puqaralıq jámiyeti rawajlanıwındaǵı áhmiyeti

2. Siyasiy modernizaciya mámleketimizde puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń jetekshi deregi sıpatında

3. Demokratiyalıq reformalardı tereńlestiriw - puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń hám mámleketti modernizaciyalaw faktorı

4. Modernizaciya túsiniginiń mánisi, teoriyalıq - metodologik tiykarları hám puqaralıq jámiyeti rawajlanıwındaǵı áhmiyeti.

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

9- seminar

O’zbekstanda puqaraliq ja’miyeti instiutlarinin’ ju’zege keliwi ha’m rawajlaniwi.

Rеjе:

1. Rawajlanǵan Batıs mámleketlerinde puqaralıq jámiyeti institutlarınń qáliplesiwi

2. Batıs mámleketlerinde mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti institutları ortasında xızmetleslik siyasatı

3. Rawajlanǵan Shig’is mámleketleri sociallıq-ekonomikalıq ómirin modernizaciyalawda puqaralıq jámiyeti instutlarining ornı

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10- seminar

Xabar tarawin refotma etiw, xabar ha’m so’z erkinligin ta’miynlew

Rеjе:

1.Insaniyat tariyxında informaciya mútajligi

2.Puqaralıq jámiyetin qurıw processinde informaciya salasın reformalaw,

3.Sóz hám informaciya erkinligi.

4.Puqaralıq jámiyeti basqarıw mexanizmları rawajlanıwlashuvida zamanagóy informaciya texnologiyalarınıń roli

5.Insaniyat tariyxında informaciya mútajligi

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

11-seminar

Puqaralardin’ o’zin o’zi basqariw organlari. Ja’ma’a’tshilik qadag’alaw ha’m ma’mleket organlari xizmetinin’ ashiqlig’i. Socialliq sheriklik.

Rеjе:

1.Puqaralıq jámiyeti sistemasında máhelle hám ózin ózi basqarıw shólkemleriniń ornı

2. Jergilikli húkimet hám puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń óz-ara munasábetleri

3. Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin shólkemlestiriw

4. Puqaralardıń ózin ózi biylewin rawajlanıwınıń konseptual tiykarları

5. Puqaralıq jámiyeti sistemasında ózin ózi basqarıw shólkemleriniń orni

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

12-seminar

Jedel puqaraliq pozitsyasiyag’a iye bolg’an jas awladti tarbiyalawdin’ tiykarg’i jo’nelisleri.

Rеjе:

1. Jaslarda puqaralıq pozitsiyasini qáliplestiriwdiń sociallıq-ruwxıy hám etikalıq tárepleri

2. Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda puqaralıq mádeniyatı hám juwapkerliginiń ornı

3.Ózbekstanda jaslarǵa ta’n mámleketlik siyasatınıń strategik jo'nelisleri 4.Bárkámal áwladtı tárbiyalaw ideyası jáne onı ámelge asırıw mexanizmlerı 5.Jaslarda puqaralıq pozitsiyasin qáliplestiriwdiń sociallıq-ruwxıy hám etikalıq tárepleri

Ádebiyatlar

1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

13-seminar

Puqaraliq jamiyeti qaliplesiwinin’ xaliq-araliq huqiqiy konsepciyalari ha’m derekleri

Rеjе:

1.Nizam u’stinligi- huqiqiy ma’mleket ha’m puqaraliq ja’miyeti quriwdin’ tiykari

2. Ózbekstannin’ xaliq-araliq birge islesiwinde demokratiyaliq-huqiqiy negizlerge tiykarlaniwi

3. Ku’shli socialliq qorg’aw ha’m a’dillik prinspleri

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

14-seminar

Batis ma’mleketleri puqaraliq ja’miyeti institutlari ortasindag’i birge islesiw siyasati

Rеjе:

1.Batis ma’mleketleri puqaraliq ja’miyeti institutlari

2. Puqaralıq jámiyeti - rawajlanıwdıń joqarı basqıshı.

3. Puqaralıq jámiyeti haqqında ideyalar evolyusiyasi

4. Puqaralıq jámiyeti haqqındag’ı zamanagóy konsepsiyalar

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

O’zbekstan respublikasi АХВОROT TEXNOLOGIYALARI HA’M KOMMUNIKACIYALARDI RAWAJLANDIRIW ministrligi

o΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi

MUXAMMED AL-Xorezmiy atindag’i Tashkent AXBOROT TEXNOLOGIYALARI unIversiteti

no’kis filiali

Komyuter injiniring fakulteti

“Ta΄biyiy ha΄m gumanitar” pa’nler kafedrasi

PUQARALIQ JA’MIYETI

pa’ninen

O`Z BETINSHE JUMISLARINIŃ TEMALARI

Nókis -2019

O`z betinshe jumislardi sho`lkemlestiriwdin` formasi ha`m mazmuni:

O`z betinshe ta`limnin` ha`r turli formalari bar bolip, bunday tiykarg`i itibar tabalanin` berilgen temalar (a`meliy ma`seleler, tapsirmalar ha`m keys-stadilar)di g`a`rezsiz ra`wishte, yag`niy auditoriyadan tisqari da uyreniwi ha`m usi bag`dar boyinsha bilim ha`m ko`nikpelerin teren`lestiriwine qaratiladi. Talaba o`z betinshe jumisti tayarlawda belgili pa`n`nin` qa`siyetlerin esapqa alg`an halda to`mendegi formalardan paydalaniw usinis etiledi:

- sabaqliq yaki oqiw qollanbalar boyinsha pa`nler baplari ha`m temalarin uyreniw;

- tarqatpa materiallar boyinsha temalar bo`limin o`zlestiriw;

- o`z betinshe jumislar, keys-stadilar menen islew;

- arnawli yaki ilimiy a`debiyatlar (monografiyalar, maqalalar) boyinsha pa`nler bo`limleri yaki temalari ustinde islew;

- pa`nge tiyisli statistik mag`liwmatlardi uyreniw, olardi analiz etiw;

- tabalanin` oqiw-ilimiy-izertlew jumislarin orinlaw menen baylanisli bolg`an pa`nler bo`limleri yaki temalarin teren` uyreniw;

- aktiv ha`m mashqalali oqitiw usilinan paydalanilatug`in oqiw shinig`iwlari;

- araliq (distantsion) ta`lim.

«Puqaraliq Ja’miyeti» pa`ninen talabalardin` o`z betinshe jumislarin referat, seminar, lektsiya tayarlaw, Prezident miynetlerin konspektlestiriw ha`m basqa formalarda olkemlestiriliwi usiniladi. O`z betinshe jumis temalarin belgilewde lektsiya ha`m seminar shinig`iwlari temalarin toltiriwg`a ha`reket etiliwi lazim.

Usinis etiletug`in shamaliq o`z betinshe jumis temalari: 1.Puxaraliq jamiyetinin’ tiykarg’i belgileri ha’m ptintsipleri. 2.Batista Puxaraliq jamiyetinin’ ju’zege keliwi ha’m rawajlaniwinin’ tiykarg’i basqashlari 3.Shig’is mamleketlerinde puqaraliq jamiyeti institutlarinin’ o’zine ta’n ko’rnisleri. 4.Mamleket basqariwi ha’m Puxaraliq jamiyeti instiutlarinin’ o’z ara mu’nasebetleri. 5.Ja’miyet basqariwinda puqaraliq jamiyeti institutlarinin’ roli. 6.Jergilikli basqariwda puqaraliq jamiyeti institutlarinin’ roli. 7.Ja’ha’n ha’m O’zbekstan puxaraliq jamiyeti institutin salistirin’ 8.G’XQ puxaraliq jamiyeti instituti sipatinda 9.O’zbekstan Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevtin’ “O’zbekstan Respublikasin ja’nede rawajlandiriw boyinsha ha’reketler strategiyasi tuwrisinda’’g’i Pa’rmaninda (7-fevral 2017) belgilengen tiykarg’i jo’nelisler. 10.Vertual qabillawxanalar jamiyetti demakratlastiriw o’lshemi 11.Xaliq qabillawxanalarinin’ ju’zege keliwi puqara aktivliligin asiriw deregi 12.Ekonomika tarawinda professional uyimnin’ puqaraliq instituti sipatindag’i iskerligin analiz qilin’ 13.O’zbekstanda xizmet korsetip atirg’an siyasiy partiyalardin puxaraliq jamiyeti instituti sipatindagi xizmetine baha berin’ 14.Puxaraliq jamiyeti institutlari aldinda turg’an ma’selelerdi analizlen’ 15.Ta’lim tarawin basqariwda puqaraliq ja’miyeti institutlarinin’ xizmeti 16.Xalqaraliq ha’m jergilikli MMESH din’ puxaraliq jamiyetin ju’zege keltiriwdegi roline baha berin’ 17.Sirt el MMESH din’ puxaraliq jamiyetin ju’zege keltiriwindegi orni 18.Puxaraliq jamiyeti boyinsha klassik taliymatlar analizi (A.Fergyoson,F.Bekon,G.Grociy, T.Gobbs,Dj.Lokk,D.Yum,B.Spinoza,J.J.Russo, SH.Monteske,V.Gegel, A.Tokvil, A.Gramshi)

Da`sturdin` informatsiyaliq-metodikaliq ta`miynati

“Puqaraliq Ja’miyeti» pa`nin oqitiwda zamanago`y metodlar, xabar ommunikatsiya (mediata`lim, a`meliy da`stur paketleri, prezentatsion, elektron-didaktik) texnologiyalardin` qollaniliwi na`zerde tutiladi. Pa`ndi oqitiwda elektron sabaqliqtan, temag`a tiyisli teledisklerden ha`m basqa ko`rgizbeli qurallardan paydalaniladi.

№	O`Z BETINSHE JUMIS TEMALARI	Saati
1	Puxaraliq jamiyetinin’ tiykarg’i belgileri ha’m ptintsipleri.	2
2	Batista Puxaraliq jamiyetinin’ ju’zege keliwi ha’m rawajlaniwinin’ tiykarg’i basqashlari	2
3	Shig’is mamleketlerinde puqaraliq jamiyeti institutlarinin’ o’zine ta’n ko’rnisleri.	2
4	Mamleket basqariwi ha’m Puxaraliq jamiyeti instiutlarinin’ o’z ara mu’nasebetleri.	2
5	Ja’miyet basqariwinda puqaraliq jamiyeti institutlarinin’ roli.	2
6	Jergilikli basqariwda puqaraliq jamiyeti institutlarinin’ roli.	2
7	Ja’ha’n ha’m O’zbekstan puxaraliq jamiyeti institutin salistirin’	2
8	G’XQ puxaraliq jamiyeti instituti sipatinda	2
9	O’zbekstan Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevtin’ “O’zbekstan Respublikasin ja’nede rawajlandiriw boyinsha ha’reketler strategiyasi tuwrisinda’’g’i Pa’rmaninda (7-fevral 2017) belgilengen tiykarg’i jo’nelisler.	2
10	Vertual qabillawxanalar jamiyetti demakratlastiriw o’lshemi	2
11	Xaliq qabillawxanalarinin’ ju’zege keliwi puqara aktivliligin asiriw deregi	2
12	Ekonomika tarawinda professional uyimnin’ puqaraliq instituti sipatindag’i iskerligin analiz qilin’	2
13	O’zbekstanda xizmet korsetip atirg’an siyasiy partiyalardin puxaraliq jamiyeti instituti sipatindagi xizmetine baha berin’	2
14	Puxaraliq jamiyeti institutlari aldinda turg’an ma’selelerdi analizlen’	2
15	Ta’lim tarawin basqariwda puqaraliq ja’miyeti institutlarinin’ xizmeti	2
16	Xalqaraliq ha’m jergilikli MMESH din’ puxaraliq jamiyetin ju’zege keltiriwdegi roline baha berin’	2
17	Sirt el MMESH din’ puxaraliq jamiyetin ju’zege keltiriwindegi orni	2
18	Puxaraliq jamiyeti boyinsha klassik taliymatlar analizi (A.Fergyoson,F.Bekon,G.Grociy, T.Gobbs,Dj.Lokk,D.Yum,B.Spinoza,J.J.Russo, SH.Monteske,V.Gegel, A.Tokvil, A.Gramshi)	4