O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

Pirometallurgik usullar

Gidrometallurgik usullar

Elektrotermik usullar

• 
  Pirometallurgik usullarda metallarni olish yuqori haroratlarda metall birikmalarini bevosita termik ishlovdan o‘tkazishga (passiv metallarni olish) yoki uglerod, uglerod (II)-oksidi, alyuminiy, kremniy yoki vodorod yordamida metall oksidlarini qaytarishga asoslangan (sulfidlar oldin kuydirilib oksidlarga o‘tkaziladi, so‘ng oksidlar qaytariladi):
  

ZnO  C  CO  Zn

Cr₂O₃  2Al  Al₂O₃  2Cr

Fe₃O₄  4CO  3Fe  4CO₂

3BaO  Si  BaSiO₃  2Ba

WO₃  3H₂  W  3H₂O

2HgO  2Hg  O₂
Bu usullar yordamida po‘lat va cho‘yan olinadi.

• 
  Gidrometallurgik usullarda metallar olish ularning birikmalarini eritmaga o‘tkazib, yuqori haroratlarsiz, elektroliz yordamida yoki boshqa metallar ta’sir ettirib qaytarishga asoslangan:
  

CuO  H₂SO₄  CuSO₄  H₂O

CuSO₄  Fe  FeSO₄  Cu
Bu usullar yordamida oltin, kumush, rux, uran va boshqa metallar olinadi.

Elektrotermik usullarda metallarni olish oksidlar, gidroksidlar, tuzlar suyuqlanmalarini elektroliz qilishga asoslangan:

Na^  e-  Na

Ca^2  2e^-  Ca

Al^3  3e^-  Al
Bu usullar yordamida ishqoriy va ishqoriy-metallar, alyuminiy olinadi.

Ishlatilishi. Metallar xalq xo‘jaligining barcha sohalarida ishlatiladi. Inson hayotiy faoliyati uchun foydalanish darajasi bo‘yicha metallar oldingi o‘rinlarda turadi. Rasmda oddiy yoritish lampochkasida ishlatiladigan metallar ko‘rsatilgan. Ishlatilish sohasiga qarab, metallar shartli ravishda qora va rangli metallarga bo‘lingan.

• 
  Qora metallar-temir va uni qayta ishlashning asosiy mahsulotlari cho‘yan va po‘latlardir.
  
• 
  Rangli metallar-temirdan boshqa metallar va ularni qayta ishlash mahsulotlaridir.
  

Rangli metallar temir zichligiga (7874 kgm³) nisbatan zichligining katta va kichikligiga qarab:

• 
  Yengil metallar (litiy, natriy, kaliy, kalsiy, alyuminiy, magniy, titan, rux, surma va b.q.)
  
• 
  Og‘ir metallar (texnetsiy, kadmiy, nikel, simob, qalay, qo‘rg‘oshin, mis, kobalt va b.q.)
  

tashqi ta’sirlarga chidamli va zargarlik, ziynat buyumlari tayyorlash uchun ishlatilishiga qarab:

• 
  Nodir metallar (kumush, oltin, platina, radiy, palladiy va b.q.)
  

tabiatda kam tarqalgani (siyrak-yer elementlari), boshqa metallardan keskin farqlanuvchi ayrim xossalariga (yarim o‘tkazgichligi, radioaktivligi, yuqori haroratda suyuqlanishiga) qarab:

• 
  Noyob metallar (aktinoidlar, lantanoidlar, molibden, volfram, vanadiy, niobiy, tantal, radiy, toriy va b.q.)
  

kabi tiplarga bo‘linadi.

Indiy va kumush nurni yaxshi aks ettirganliklari uchun projektor va reflektorlar tayyorlashda ishlatiladi.

Qadimgi vaqtlarda asl metallar: oltin va kumush hamda misdan to‘lov vositalari bo‘lgan pul birliklari tayyorlanib, kundalik turmushda ishlatilgan.

•