O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

Mustaqil yechish uchun masala va mashqlar

1. 
   16 t temir (II)-oksidni to‘liq qaytarish uchun n.sh.da o‘lchangan qancha hajm uglerod (II)-oksid kerak?
   
2. 
   Тemir kolchedanidan temr olishdagi barcha o‘zgarishlarning reaksiya tenglamalarini yozing. Тarkibida 12 % qo‘shimachalar bo‘lgan 500 kg kolchedandan qancha temir olish mumkin?
   

32-DARS. Temirning xossalari


Darsning maqsadi: O‘quvchilarga temirning xossalari va uning birikmalarini halq ho‘jaligida ishlatilishi haqida BKM lar berish.


Dars rejasi:

1. 
   Fizikaviy xossalari.
   
2. 
   Kimyoviy xossalari.
   
3. 
   Ishlatilishi.
   

Fizik xossalari. Тoza temir-kumushsimon oq rangli, havoda tezda xiralashuvchi, yetarlicha yumshoq va bolg‘alanuvchan, kuchli magnit xossalariga ega metall bo‘lib, issiqlik va elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Suyuqlanish harorati 1534,83°C, zichligi 7874 kgm³, issiqlik o‘tkazuvchanligi 80,2 Vt(mK), elektr qarshiligi 9,7110^-8 Omm, chiziqli kengayish harorat koeffitsiyenti 12,310^-6 K^-1; mol hajmi 7,09 sm³; izotop soni 16 (4963);
Kimyoviy xossalari. Havoda qizdirilganda temir oksidlari aralashmasini-temir kuyindisini hosil qiladi:

3Fe  2O₂  Fe₃O₄ yoki FeOFe₂O₃

Тemir qizdirilganda xlor, oltingugurt, uglerod, azot bilan reaksiyaga kirishadi:

2Fe  N₂  2FeN temir (II)- nitrid

Fe  S  FeS temir (II)-sulfid
3Fe  C  Fe₃C temir karbid
2Fe  3Cl₂  2FeCl₃ temir (III)-xlorid

Cho‘g‘langan temir suv bug‘i bilan ta’sirlashadi, natijada temir kuyindisi va vodorod hosil bo‘ladi, lekin bu reaksiya qaytar reaksiya bo‘lib hisoblanadi:

3Fe  4H₂O  Fe₃O₄  4H₂

Nam havo va suvda temir korroziyaga uchraydi, yemiriladi, zanglaydi.

• 
  Zang-temir (III)-gidroksiddan Fe(OH)₃ iborat, sarg‘ish-qo‘ng‘ir rangli tuzilma.
  

G‘ovak, gaz va bug‘larni oson o‘tkazib yuboruvchi zang qatlami metallni yemirilishdan saqlay olmaydi:

4Fe  6H₂O  3O₂  4Fe(OH)₃

Metallarning faollik qatorida temir vodoroddan chap tomonda turadi. Shuning uchun, xlorid kislota va suyultirilgan sulfat kislotadan vodorodni siqib chiqaradi, 2 oksidlanish darajasiga to‘g‘ri keladigan tuzlar hosil qiladi:

Fe  2HCl  FeCl₂  H₂

Fe  H₂SO₄  FeSO₄  H₂

Odatdagi haroratda konsentrlangan sulfat va nitrat kislotalar temirni passivlashtiradi: temir yuzasida shu kislotalarda erimaydigan birikmalar hosil bo‘lib qoladi. Shuning uchun, konsentrlangan nitrat va sulfat kislotalarni temir idishlarda saqlanadi.

Metallarning faollik qatorida o‘zidan keyin turgan metallarning ularning tuzlari eritmalaridan siqib chiqaradi:

F e  CuSO₄  FeSO₄  Cu