O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Jamiyatning sinfiy va ijtimoiy tarkibi. Jamiyatning ijtimoiy-sinfiy strukturasiga kelsak, u sinflar, qatlamlar, tabaqalar, stratlardan iboratdir. Sinflar deganda odamlarning katta guruhlari tushuniladi, ular quyidagi sifatlari bilan farq qiladi: a) ijtimoiy ishlab chiqarish tizimidagi ma’lum o‘rni; b) ishlab chiqarish vositalariga munosabati; v) mehnat taqsimoti tizimidagi roli; g) foyda olish usuli; d) ijtimoiy boylikdagi ulushi bilan. Lekin bir qator guruhlar ham borki, ular sinflarga xos xususiyatlarga ega emas (ziyolilar, byurokratiya, lyumpenlar va boshqalar), shunga qaramay ular baribir ijtimoiy strukturaning elementi hisoblanadilar.

Ijtimoiy sinflar — nisbatan barqaror katta ijtimoiy qatlam, guruhlar (masalan, dehqonlar, ishchilar, burjuaziya, o‘rta sinf). “Sinf”, “sinfiy kurash” to‘g‘risidagi qarashlarning paydo bo‘lishi nisbatan uzoq o‘tmishga ega. Lekin, sinf konsepsiyasi XIXasrda Yevropada keng yoyilgan (K.A. Sen-Simon, O. Terri, F. Gizo va b.). K. Marks va F. Engels sinflar mavjudligini muayyan ishlab chiqarish usuli, mehnat taqsimoti va xususiy mulk bilan bog‘ladi, sinflar kurashini tarixni harakatlantiruvchi kuch deb hisobladi. Ular jamiyatni mulkdorlar (ekspluatatorlar) va yo‘qsillar (ekspluatatsiya qilinuvchilar) sinfiga ajratib tushuntirgan. Bu ikki sinf o‘rtasida doimo kurash bo‘ladi deb hisoblab, jamiyat tarixiga sinflar kurashi tarixi sifatida qaragan. Ular, sinflarning mavjudligini jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichi bilan bog‘lab, sinfiy kurash proletariat diktaturasiga olib keladi, uning maqsadi sinfsiz jamiyat qurishdan iborat, deb tushuntirishgan. Marks jamiyatni sinfiy pozitsiyadan turib ko‘rib chiqadi va birinchi marta yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida jamiyat sinflarga – xo‘jayinlar va qullarga, ekspluatatorlar va ekspluatatsiya qilinuvchilarga bo‘linganligini tasdiqlaydi. Ishlab chiqarishning asosiy vositalariga xususiy mulkchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanishi jamiyatning antagonistik ijtimoiy sinflarga bo‘linib ketish jarayonini chuqurlashtirdi. Marksning ta’riflashicha, ijtimoiy sinflar – bu odamlarning ijtimoiy guruhi bo‘lib, ular o‘zlarining ijtimoiy ishlab chiqarishidagi o‘rinlariga qarab hamda o‘zlari ega bo‘lgan ijtimoiy boylikdan ulush olish usullariga va miqdorlariga qarab farqlanadilar.

Marks qiymatni yaratuvchi sifatida faqat bitta ijtimoiy faktorni – xodimlarning mehnatini ko‘rgan. Binobarin, ijtimoiy sinflar o‘rtasidagi munosabatlar xodimlarning, bo‘ysinuvchi sinf vakillarining haqi to‘lanmagan mehnati bir qismining kapital o‘zlashtirish shaklini oladi. Keyinchalik kapitalni to‘plash va ijtimoiy sinflarniqutblashuvi jarayoni yuz beradi. Qutblashish jarayoni antagonistik ijtimoiy sinflarning qarama-qarshiligini kuchaytirib yuboradi va Marksning fikricha, rivojlanish mantiqi so‘zsiz ijtimoiy inqilobga va mulkiy munosabatlarning o‘zgarishiga olib keladi. Marks insoniyat uyg‘un rivojlanishining sharti ishlab chiqarish vositalariga ijtimoiy mulkchilikni o‘rnatish bilan sinfsiz jamiyatni yaratishdadir, deb biladi, bu esa , uning fikricha, insonni inson ekspluatatsiya qilishiga barham berish uchun asos yaratadi.

Jamiyat tarixini bunday tushunish, ijtimoiy sinflarga bunday yondashuv tarixda urushlarga, inqilobiy to‘ntarishlarga, jamiyatning ichdan bo‘linib ketishiga, guruhlarning bir-biriga yovuzlarcha munosabatda bo‘lishiga olib keldi. Ijtimoiy taraqqiyot bu ta’limotning ilmiy asosi yo‘qligini, ma’rifiy rivojlanishga zid ekanligini ko‘rsatdi.

Hozirda jamiyatni sinflarga va boshqa ijtimoiy guruxlarga bo‘lishning turli mezonlari ilgari surilmoqda. O‘zbekistonda sinfni ikkiga bo‘libo‘rganishga barham berildi. Mulkning xilma-xilligi yoki xilma-xil shakl-lardagi mulk e’tirof etildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida “har bir shaxs mulkdor bo‘lishga haqli...”(36-modda), “...Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir...” (53-modda) deb belgilab qo‘yilgan. Bu ijtimoiy sinf tushunchasini yangicha tushunish va unga yangicha yondoshishdir. O‘zbekistonda fukarolarga mulkdor bo‘lish huquqining berilishi jamiyatni qarama-qarshi sinflarga bo‘lish va bo‘lib o‘rganish g‘oyasini ham inkor etadi. “O‘rta mulkdorlar sinfi”, “o‘rta mulkdorlar katlami”, “mulkdorlar sinfi” degan tushunchalar sinflarni an’anaviy tushunishdan tubdan farq qiladi. O‘zbekistonda qurilayotgan demokratik, fuqarolik jamiyati fuqarolar o‘rtasida ijtimoiy hamjiqatlik g‘oyasiga tayanadi. Jamiyatda hammaga bir xil imkoniyat yaratiladi, lekin undan har kim o‘z qobiliyati, qiziqishiga ko‘ra foydalanadi. Bu tabiiy jarayon bo‘lib, kishilarning mulkdorlik darajasi hamda jamiyatda mulkdorlar qatlamining shakllanishida o‘z ifodasini topadi.

2008 yildan buyon davom etayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida tahlilchilar o‘rta sinfning jamiyatdagi o‘rni va uning ijtimoiy mas’uliyati masalasiga ko‘proq e’tibor qarata boshlaganlari bejiz emas. CHunki ishlab chiqarish sur’atining keskin pasayishi, ishsizlik muammosining eng dolzarb masalaga aylangani xususiy sektorga turli preferensiyalar berish tizimini takomillashtirish barobarida bu qatlam imkoniyatlaridan yanada samarali foydalanish lozim, degan qat’iy talabni ham kun tartibiga qo‘ydi¹⁰⁸.

Avvalo o‘rta sinf, bu – tadbirkorlar, fermerlar, xususiy sektor vakillari, moddiy va intellektual mulk egalaridir.

Jamiyat ijtimoiy strukturasida intelligensiya (ziyolilar) qatlamining alohida o‘rni bor va hozirda bu qatlam ijtimoiy taraqqiyotning faol sub’ekti sifatida maydonga chiqmoqda. Intelligensiya hamma zamonlarda ham xalqning dono rahnamosi, taraqqiyot sari etakchisi va yo‘lboshchisi bo‘lib kelgan. Insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan ulug‘ allomalar, harbiy sarkardalar, siyosat, sanoat, din arboblari xalq orasidan etishib chiqqan ilg‘or intelligensiyaning peshqadam vakillari edilar.

Intelligensiya xalqqa, jamiyatga g‘oya beruvchi, odamlarni ilg‘or g‘oya atrofida jipslashtiruvchi, xalqni bunyodkorlik ishlariga safarbar etuvchi sotsial qatlamdir. Insoniyat tarixi jamiyat hayotida intelligensiya roli va ahamiyatining muttasil ravishda ortib borishi tarixidan iboratdir.

Turli tarixiy davrlarda jamiyatning ma’naviy-intellektual hayotida goh din, goh fan, goh sanoat, goh siyosat arboblari etakchi mavqeni egallab kelganlar. Dehqonchilik ishlab chiqarishiga asoslanuvchi agrar jamiyatlarda intelligensiya alohida sotsial qatlam, jamiyatni harakatlantiruvchi kuch sifatida ajralib chiqmagan edi. Sanoat ishlab chiqarishiga asoslanuvchi industrial jamiyatda, bozor munosabatlari to‘la rivojlangan bir sharoitda intelligensiya alohida sotsial qatlam sifatida ajralib chiqa boshladi, fan jamiyat taraqqiyotini tezlashtiruvchi ijtimoiy farovonlik va mo‘l-ko‘lchilikni ta’minlash vositasiga aylandi; demokratik davlat intelligensiyani har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga, fan taraqqiyoti uchun xomiylik qilishga alohida e’tibor bera boshladi.