O’zbekiston respublikasi farg’ona davlat universiteti “fizika-texnika” fakulteti “fizika” kafedrasi

1.1 Kvark-glyuon plazmasining hosil bo'lishini o'rganish sabablari
Kvarklar (ing. quark — dudmal va sirli bir narsa) — adronlar guruhiga mansub hamma mezonlar, nuklonlar va giperonlarning har birining tarkibiy qismini tashkil etuvchi elementar zarralar va antizarralar. Kvarkning mavjudligi haqidagi farazni 1964 y.da bir-biridan mustaqil tarzda M. Gell-Mann va amerikalik fizik G. Sveyg olg‘a surgan. Bu so‘zni M. Gell-Man irland yozuvchisi J. Joysning «Finnegancha ma’raka» romanidagi afsonaviy maxluklarning nomidan olgan. Bugungi kunda K.ning 6 turi mavjud bo‘lib, ular quyidagi belgilar bilan ifodalanadi — i, d, s, s, t, b. kvark va anti kvark ning elektr zaryadlari elektron zaryadning -j yoki u qismiga teng va musbat yoki manfiy ishorali bo‘lishi mumkin. Ularning spinlari 1/2 ga teng va Fermi — Dirak statistikasiga bo‘ysunadi. Har bir mezon bitta kvark va bitta anti kvarkdan hamda har qanday nuklon va giperon uchta kvarkdan tashkil topgan. Ko‘p yillik izlanishlarga qaramay, hech bir kvark — xoh engili, xoh og‘iri hali biror marta erkin holda kuzatilmagan.

2-rasm. Kvark-glyuon plazma
Kvark-glyuon plazmasi – barion moddalarning adronlarini tashkil etuvchi elementar zarralar o'ta yuqori energiya zichligi ostida bir-biriga kuchli tortishishdan ozod bo'lgan moddaning holati. Bu zarralar barion moddalarni tashkil etuvchi kvarklar va glyonlardir. Oddiy materiyada kvarklar chegaralangan; QGP da kvarklar chegaralangan. Klassik kvant xromodinamikasida (QCD) kvarklar adronlarning (mezonlar va barionlar) fermionik komponentlari hisoblanadi. glyuonlar bunday zarrachalarning bozonik komponentlari hisoblanadi. Glyuonlar QCD rang kuchining kuch tashuvchilari yoki bozonlari, kvarklarning o'zlari esa ularning fermionik moddalaridagi hamkasblaridir.
QCD ning bezovta qiluvchi shakllari bir necha foizgacha sinovdan o'tgan. Perturbativ modellar zamin holatidan nisbatan kichik o'zgarishlarni, ya'ni nisbatan past harorat va zichlikni nazarda tutadi, bu esa umumiylik hisobiga hisob-kitoblarni soddalashtiradi. Bundan farqli o'laroq, QCD ning bezovtalanmagan shakllari deyarli sinovdan o'tkazilmagan. Yuqori harorat va zichlikka ega bo'lgan QGP ni o'rganish zarralar fizikasining buyuk nazariyasini mustahkamlashga qaratilgan ushbu harakatning bir qismidir.
QGPni o'rganish, shuningdek, yuqori harorat sharoitida zarrachalar fizikasini tushunishga intiladigan nazariy fizikaning bo'limi bo'lgan cheklangan haroratli maydon nazariyasi uchun sinov maydonidir. Bunday tadqiqotlar bizning koinotimizning dastlabki evolyutsiyasini tushunish uchun muhimdir: birinchi yuz mikrosoniya yoki shunga o'xshash. Bu koinot kuzatuvlarining yangi avlodining (WMAP va uning vorislari) fizika maqsadlari uchun juda muhimdir. Bu, shuningdek, tabiatning uchta asosiy kuchini (tortishish kuchidan tashqari) birlashtirishga intiladigan Buyuk birlashma nazariyalari uchun ham tegishli.