O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi kadrlar malakasini oshirish va statistik tadqiqotlar instituti

Netscape 
bozorga chiqqan vaqtda taklif etgan edi. 
Smart-shartnoma
–shartnoma shartlarini ijroga keltiradigan kompyuterlashtirilgan 
aqlli tranzaksiya protokolidir. Smart-shartnomalar sxemasining asosiy maqsadlari–
umumiy muayyan shartlarni qondirish (
masalan, to‘lov shartlarini, garov 
huquqlarini, mahfiylikni, hatto sanksiyalar kabi shartlarni ham
), ataylab qilingan 
va tasodifiy istisnolarni minimal holatga keltirish, ishonchli vositachilarga 
ehtiyojni pasaytirishdan iborat. Bunday kontraktlar o’zaro bog‘langan iqtisodiy 

---

121 
maqsadlarni amalga oshiradi, firibgarlik tufayli yo‘qotishlarni minimallashtiradi, 
arbitraj va majburiyatlarni majburiy ijro etish harajatlari va boshqa tranzaksiya 
harajatlarini pasaytirishni o‘z ichiga oladi.Smart-shartnoma g‘oyasi tajribaga 
asoslanmagan, sinalmagan bo‘lib ko‘ringan bir paytda hech qaysi mavjud 
texnologiyalar uni Sabo tavsiflaganidek amalga oshirishga imkon bermagan 
bo‘lardi. Strukturalangan axborotni sotuvchilar va xaridorlar kompyuterlari orasida 
uzatish uchun standartlarni ta’minlaydigan elektron ma’lumot almashinish (
EDI
–
Elektronic Data Interfeys
) kabi kompyuter tizimlari bo‘lgan, lekin hech qanday 
raqamli texnologiya bungacha qadar real to‘lovlar bilan ishlash tashabbusi bilan 
chiqmagan va bevosita pul mablag’lari almashinishni amalga oshira olmagan. 
Bitkoyn va blokcheyn tizimi bun xolatni tubdan o’zgartirib yubordi. Endi tomonlar 
o’zaro bir tomonlama yoki ikki-uch tomonlama bitimlar tuzishi va bitim shartlari 
bajarilgandagina bitkoinlarni avtomatik ravishda sotishi mumkin. Oddiy misol: 
agar siz akangiz billan xokkey o‘yini natijasi borasida garov boylashgan 
bo‘lsangiz, u to‘lovdan qochib qola olmaydi. Murakkabroq misol: agar siz 
aksiyalar xarid qiladigan bo‘lsangiz, bitim darhol tartibga solinadi va aksiyalar shu 
ondayoq sizga o‘tkaziladi. Yanada murakkab bir misol: pudratchi tadbirkorga mos 
keladigan daturiy kod jo‘natishi bilan u avtomtik ravishda to‘lov oladi. Cheklangan 
smart-shartnomalarni amalga oshirishning texnologik vositalari hozirda mavjud va 
bir qancha platformalarda ishlab ham turibdi. Demak, bunday smart-shartnomalar 
– uni amalga oshirishning qonuniy yo‘li bilan avtomatik ravishda ta’minlanadigan, 
shartnoma shartlarini intellektual ravishda avtomatik holda bajara oladigan, 
blokchyn tarmoqlarida mavjud bo’lgan hamda dastlabki muhokama va sinovdan 
o‘tgan virtual qiymatlar almashinishining aqlli elektron texnologiyasidir, desak 
yanglishmaymiz. Smart-shartnomalar shartnoma tuzish harajatlarini, shartnomalar 
bajarilishini va to‘lovlar o‘tkazilishi ustidan nazoratni sezilarli darajada 
pasaytiradi. Qog‘oz shaklidagi hujjatlarga ehtiyoj sezmaydigan bu smart-dasturlar 
shablonlar tizimi orqali shartlarni ifodalaydi, tashqi manbalardan to‘plangan keng 
axborotlar va qoidalar to‘plami asosida axborotni muhokama qiladi, qabul qiladi 
yoki inkor etadi, ish natijalarini bajarishga va tranzaksiyalar amalga oshirishga 

---

122 
talablarni belgilaydi. Intellektual (smart) shartnomalar faqat moliya sohasidagina 
ishlash bilan chegaralanmaydi. Agar ularni intellektual mulk bilan birlashtiradigan 
bo‘lsak – bunda mulk huquqi hujjatlari va egalik qilishni tasdiqlaydigan boshqa 
hujjatlar kompyuter dasturlari foydalanishi uchun raqamli shaklga o‘tkaziladi – bu 
moddiy (
masalan, uy yoki avtomobil
) yoki nomoddiy (
masalan, patentlar
) 
aktivlarga mulkchilik huquqini avtomatik ravishda o‘tkazishni ta’minlaydi. Xuddi 
shu tarzda kompyuter dasturi mos keluvchi shartnoma shartlariga rioya qilinishi 
tasdiqlangan hollardagina aktivlar almashinishga ruxsat berishi mumkin. 
Blokcheyn texnologiyalarini amalda qo’llashda ham ko’pincha xuddi shu