|
36-Mavzu : Kredit va Bank tizimi.
(2 soat seminar)
Reja:
1. Kreditning moxiyati va manbalari.
2. Kreditning tuzilishi, vazifalari.
3. Banklar va ularning turlari. Markaziy bank va uning pul siyosati.
4. Banklarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli.
Tayanch so’z va iboralar:
Kreditning mohiyati va vazifalari. Kreditning turlari. Bank tizimini, Markaziy va tijorat banklari hamda ularning vazifalari.
Kredit manbai quyidagilardan tashkil topadi:
1. Korxonalarning ish haqi berilgunucha tovar realizatsiyasi bilan bog’liq vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’lari.
2. Asosiy kapitalni (asosiy fondni) tiklash uchun ajratilgan amortizatsiya ajratmalari.
3. Korxonalarning texnik darajasi bilan bog’liq kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning ma’lum xajmi sharoitida jamg’arilgan mablag’lar.
4. Aholi ayrim qismining pul jamg’armalari.
5. Kelgusi ishlab chiqarish jarayonigacha bo’lgan davrda vaqtincha bo’sh turgan aylanma mablag’larning bir qismi sifatidagi korxona pul resurlari.
6. Davlatning jamg’arilgan pul resurslari.
7. CHet mamlakat davlat va boshqa sub’ektlarining pul resurslari.
Kredit berishda ma’lum qoida - tamoyillarga amal qilinadi.
CHunonchi, avvalo kredit, albatta o’z egasiga qaytarilishi shart.
Ikkinchidan, kredit ma’lum bir maqsad uchun beriladi.
Uchinchidan, kredit moddiy boylik bilan foiz ko’rinishida boyitilgan bo’ladi.
To’rtinchidan, kredit ma’lum muddatga beriladi.
Bozor iqtisodiyotida kreditning turli shakllari mavjud bo’lib, asosan, ikki shakldagi kredit muxim o’rin to’tadi. Bank krediti va tijorat krediti. Bank krediti banklar, yirik pul egalari, maxsus kredit tashkilotlari tomonidan pul shaklida qarz so’rovchilarga beriladi. Qarz so’rovchi sifatida tadbirkor, davlat va boshqalar bo’lishi mumkin.
Bank krediti - ob’ekti pul kapitalidir. Bank krediti o’zining muddati, maqsadli berilishi va boshqa qoida-imtiyozlari asosida tijorat kreditidan farq qiladi. Bank krediti kapital jamg’arish, aholi va firmalar pul mablag’larini kapitalga aylantirish kabi bir kator vazifalarni bajaradi.
Tijorat krediti - bir korxonaning ikkinchi korxonaga sotilgan tovar uchun muddati kechiktirilgan to’lov kurinishida amalga oshadi. Tijorat kreditining muxim vositasi vekseldir. Tijorat kreditining maqsadi tovarlar savdo - sotiqni tezlashtirish asosida ulardan keladigan foydani o’zlashtirishdir. Tovar baxosiga va veksel summasiga o’rnatilayotgan foiz har doim bank foizidan kam bo’ladi. Bozor iqtisodiyotining taraqqiysi ko’p mamlakatlarda bank va tijorat kreditlarining bir-birlariga qo’shilib ketayotganligini ko’rsatmoqda.
Xozirgi paytda ko’p mamlakatlarda iste’mol krediti mavjud. Kreditning yana bir shakli - davlat kreditidir. Bunda qarz oluvchi davlat yoki maxalliy xokimiyat tashkilotlari xisoblanadi. Ular qimmatli qog’ozlar bozorida moliya-kredit tashkilotlari orqali zayomlar chiqarib, pul mablag’larini to’plashni bajaradi, safarbar qiladi.
Kreditning yana bir ko’rinishi - halqaro kreditlar. Halqaro kredit mamlakatlar o’rtasidagi pul kaptalining harakatida namoyon bo’ladi. Halqaro Valyuta Fondi, Halqaro Taraqqiyot va Tiklanish Banki, Jaxon Banki turli mamlakatlarga kredit berishning markazlari xisoblanadilar.
Har qanday olingan pul oldindan foiz xisobiga qancha qilib qaytarilishi belgilab qo’yiladi.
Foiz miqdori yoki darajasi oldindan belgilanadi. Foiz darajasi (PD) qarz foizining (KP) berilgan qarz miqdoriga (KM) bo’lgan, foizlarda ifodalangan nisbatidir:
KP
PD = ----- x 100
KM
Agar 120 mln. dollarga teng qarzga 6 mln. dollar foiz to’lansa, quyidagicha bo’ladi.
6 mln.
PD = ------------ x 100 = 5 %
120 mln.
Foiz darajasiga ta’sir etuvchi omillar harakati tufayli o’zgarib turadi.
Banklar vujudga kelishining dastlabki asoslari pul qarz berish va pul almashtirish shaxobchalari bo’lib, ular asta-sekin kelajakda sudxo’rlik va keyinroq ssuda kapitalini shakllantirdilar. Mazkur ob’ektlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi banklarning vujudga kelishiga olib keladi. SHunday qilib, banklarning vujudga kelishi, avvalo tovar-pul munosabatlarining taraqqiyoti maxsulidir. Ikkinchidan, banklarni barpo etishdan maqsad - ishlab chiqarish jarayonini oxirigacha yetkazishda, bir ishlab chiqarish tsiklidan ikkinchisiga bemalol o’tish uchun mablag’ bilan ta’minlashdir. Bir so’z bilan aytganda sanoat kapitaliga xizmat qilish natijasida foiz keltiruvchi kapital va uning harakat shakli - kredit tizimi vujudga keldi.
O’zbekistonning bank tizimi ikki pog’onadan iborat:
Birinchi pog’ona - Markaziy bank;
Ikkinchi pog’ona - tijorat, xususiy, sanoat va boshqa banklar. O’zbekistonda xozirgi sharoitda 30ta tijorat banklar, jumladan, xususiy banklar, TIF milliy bank, paxta bank, sanoat-qurilish banki, ipoteka bank, turon bank, mikrokredit bank, kredit-standart bank, savdogarbank va boshqa turdagi banklar faoliyat ko’rsatmoqdalar. SHuningdek, chet el banklarining vakolatxonalari ishlamoqda. Iqtisodiyotning eng muxim masalalaridan biri - bu pul muomalasidir. Pul muomalasi - pulning to’xtovsiz harakati bo’lib, tovarlar va xizmatlar doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi muomala vositasi va to’lov vazifasini bajarishidir.
Markaziy bank turli mamlakatlarda mazkur davlatning pul siyosatini yuritadi. Bu faoliyat muayyan davlatdagi iqtisodiy boshqaruv tizimiga, iqtisodiy sharoitiga bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki davlatning pul-kredit siyosatini yuritar ekan, xozirgi kunda yetuk tajribaga ega emas, sababi, mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlari endi shakllanmoqda. Meros bo’lib qolgan eski bank tartiboti xanuzgacha yangi sharoitga to’laligicha moslashgani yo’q, bu borada yetarlicha tajriba ham yetarlicha emas. SHu kabi bir qator muammolar O’zbekistondagi Markaziy Bankning pul-kredit siyosatini to’la ravishda namoyon eta olmasligiga sabab bo’lmoqda.
Markaziy Bank boshqa tijorat banklarga ssudalar beradi. Markaziy bank juda past darajadagi foizlarda banklarga ssudalar beradi. Bu banklardagi zaxira pullarning miqdorini ko’paytirib yuboradi. Pul-kredit tizimida va mamlakat pul miqdori xajmida ko’payish vujudga kelib, foiz stavkalari pasayadi, investitsiya xajmi o’sadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
